MICKIEWICZ   cz. I

Spis treści

Wstęp

Utwory młodzieńcze

Czucie i wiara - romantyczny sposób pojmowania świata (Ballady i romanse)

Poezja krajobrazowa w cyklu Sonety krymskie

Wstęp

   Twórczość Adama Mickiewicza charakteryzuje się wielością form wyrazu. Utwory zaliczane do poetyckich częstokroć jednoczą w sobie, podobnie jak słynny dramat romantyczny III cz. Dziadów, cechy różnych rodzajów literackich. W tym dwuczęściowym opracowaniu postaramy się wskazać tropy interpretacyjne i analityczne najbardziej reprezentatywnych dla spuścizny tego autora tekstów poetyckich – lirycznych oraz z pogranicza epiki i liryki.

   Wybór utworów w przypadku tak bogatego ilościowo i formalnie dorobku literackiego nie może być prosty i jednoznaczny. Omówimy zatem teksty zamieszczone w podręczniku szkolnym1 z niewielkim rozszerzeniem – o przykłady utworów z cyklu Sonety odeskie oraz wiersz Do Matki Polki.

   Tak szeroki zakres utworów wymaga objętościowo większej formy niż było to przyjęte w przypadku opracowań publikowanych w ramach naszej serii. W związku z koniecznością rozłożenia omówienia na dwie części proponujemy uproszczony, narzucony objętością refleksji nad poszczególnymi tekstami i cyklami, podział na twórczość obejmującą utwory młodzieńcze (Pieśń filaretów, Oda do młodości), wybrane ballady oraz sonety i w części drugiej pozostałe utwory będące podstawą analizy w szkole średniej.

Utwory młodzieńcze

   Pierwsze próby literackie Mickiewicza, które zyskały sobie popularność, to utwory powstałe w okresie młodzieńczej aktywności autora w tajnych organizacjach samokształceniowych – Towarzystwie Filomatów oraz Towarzystwie Filaretów. „Bratni związek” jednoczył studentów i młodzież licealną także wokół spraw narodowych i twórczości własnej. Wspólne spotkania, imieniny członków organizacji i inne okazje integrowały grono przyjaciół. Ten okres zaowocował Odą do młodości – manifestem młodego pokolenia – i Pieśnią filaretów

Oda do młodości

   Napisana w Kownie, w grudniu 1820 r., Oda do młodości długo krążyła w odpisach. Od razu jednak zwróciła na siebie uwagę oryginalnością myśli i siłą emocji. W druku ukazała się dopiero w 1827 r. w antologii poezji Polihymnia wydanej we Lwowie. Wielką rolę odegrała podczas przygotowań i trwania powstania listopadowego. Nadzieja na odzyskanie wolności i perspektywa ocalenia narodowego zawarta w słowach Witaj, jutrzenko swobody, / Zbawienia za tobą słońce! podtrzymywała na duchu powstańców i porywała do walki.

   Interpretatorzy Ody każdorazowo podkreślają moc poetyckiego słowa, siłę wyrazu zmuszającą do działania, jednoznacznie wskazującą konieczność odnowy, przemiany rzeczywistości. Ową przemianę rozumiano nieco odmiennie. Większość komentatorów upowszechniała opinię, że Oda do młodości jest wierszem rewolucyjnym, zachęcającym do walki o wolność. Niektórzy przyjmowali wezwania do odnowy jako apel o poprawę świata w ogóle. Zerwanie z dotychczasową gnuśnością, marazmem, obojętnością, konserwatyzmem starego pokolenia miało się odtąd stać nakazem moralnym dla młodych, których zapał, entuzjazm i niezależność myślenia może dokonać cudu odnowy.

   Z perspektywy ponad półtora wieku obydwa tropy interpretacyjne wydają się uzasadnione i nie wykluczające się. Lata powstańcze potwierdziły rewolucyjną wymowę Ody do młodości, zaś jej ogólny sens przystaje do każdego czasu historycznego, skłania do refleksji i pobudza do aktywności w pracy na rzecz „ulepszania” świata.

   Historycy literatury wielokrotnie wskazywali powinowactwa Ody z literaturą okresu oświecenia. Do takiego poglądu skłania forma gatunkowa utworu. Oda jest gatunkiem klasycystycznym (wywodzi się z literatury antycznej, w poezji polskiej pojawiła się w okresie renesansu – J. Kochanowski i Sz. Szymonowic, szczególną popularność zyskuje sobie w dobie oświecenia – I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. D. Kniaźnin i inni). W okresie romantyzmu powstały dwie powszechnie znane ody – omawiany tu utwór A. Mickiewicza i nawiązująca doń Oda do wolności J. Słowackiego.

   Oda jest gatunkiem podniosłym, patetycznym, opiewa jakieś wyjątkowe zdarzenie, ideę lub ma na celu uczcić wybitną osobę, oddać jej hołd, złożyć podziękowanie. Charakter i nastrój ody zbliżał ją do hymnu. Pierwotnie była utworem śpiewanym, chóralnym.2

   Oda do młodości spełnia warunki stawiane zapowiedzianemu w tytule utworu gatunkowi literackiemu. Autor wynosi na piedestał młodość, która zawiera w sobie wielkie pokłady pozytywnych wartości i moc zdolną wprowadzić je w życie. Podmiot liryczny podkreśla także ogromną rolę przyjaźni, wspólnoty, zbiorowości opartej na zasadach współpracy i wzajemnej życzliwości. R a z e m można zdziałać wiele, można – do czego patetycznie wzywa utwór skierować świat w stronę prawdziwej wolności. Nad wymową utworu ciąży oświeceniowy racjonalizm przesycony jednakże romantycznym sposobem myślenia:

   Klasycystyczne retoryczne hasła i apele zyskują w Odzie siłę wyrazu podgrzaną uczuciem. Splot elementów oświeceniowych i romantycznych daje się tu zauważyć niemal w każdej strofie. Przykładem tego jest choćby paradoksalnie brzmiące sformułowanie: „rozumni szałem”.

   Powiązania oświeceniowo-romantyczne są liczne i stanowią o przełomowym znaczeniu tego utworu, z jednej strony wyrosłego z poetyki mijającego okresu, z drugiej zaś – wkraczającego w epokę indywidualizmu, uczuć, brawurowego patriotyzmu. Przyjrzyjmy się obu tym aspektom w bardziej uporządkowanej refleksji.

   Wspomnieliśmy o cechach gatunkowych Ody do młodości sytuujących ją bliżej oświecenia. W klasycystycznym stylu utrzymane są odwołania do zdrowego rozsądku, retoryczne zwroty („Młodości!”) i patetyczne hasła (np. Razem, młodzi przyjaciele!...; Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga; Gwałt niech się gwałtem odciska). Utwór przetykany jest licznymi zwrotami, apelami, zakazami. Językowym znakiem owej poetyki nakazu są często używane wyrazy niech, niechaj oraz tryb rozkazujący czasowników zachęcających do określonych działań i postaw. Mickiewicz sięga często do symboliki antycznej. Przykładem jest odwołanie się do mitu o Heraklesie i Hebe. Dzięki tym skojarzeniom młodość zyskuje wysoką ocenę jako wzniosła i święta a zarazem zdolna do wielkich czynów, wśród których najwyższą rangę ma dążenie do wolności. Głoszone w utworze ideały przyjaźni, wspólnego działania, podporządkowania planów jednostki interesom ogółu, poczucie skuteczności czynów zmierzających do odnowy rzeczywistości również wywodzi się ze sposobu myślenia lansowanego przez literaturę oświecenia. Patetyczna prezentacja młodości, jako wysokiej wartości, której można powierzyć wielką misję odnowy, ma także źródło w stylistyce klasycystycznej. Młodość określana jest w Odzie przy pomocy słów: zapał, nowość, nadzieja, kojarzy się z miłością i przyjaźnią, zdolna jest do wzlotu nad światem i jego racjonalnej oceny. Podmiot liryczny mówi o niej: orla twych lotów potęga, sugerując jej wielkie możliwości. Spojrzenie z góry, z lotu ptaka, na obszar gnuśności zalany odmętem pozwala objąć wzrokiem rozległe tereny, wielkie przestrzenie i na podstawie tych obserwacji ocenić wartość oglądanej rzeczywistości. Określenia, jakimi posługuje się podmiot liryczny, by przedstawić ów świat, kontrastują z patetycznymi wyrazami, które opisują młodość, przyjaźń, wolność. Pojawia się tu słownictwo jednoznacznie pejoratywne: obszar gnuśności, samoluby, gwałt, słabość, opleśniała kora, zamęt, nieczułe lody, przesądy. Ziemia nie budzi sympatii, ani nawet współczucia, wręcz przeciwnie – oburza i zmusza do natychmiastowej reakcji na taki stan rzeczy. Nadzieją na odmianę są atrybuty, siła i szlachetność młodości.

   Odnowa świata, która ma się dokonać we wspólnym dziele młodych, prowadzi do wolności. Świtająca jutrzenka swobody zwiastuje owo słońce zbawienia. Podmiot liryczny nie pozostawia najmniejszych wątpliwości, że podjęte dzieło okaże się skuteczne, nie ma co do tego żadnych obaw – niedługo zatriumfuje wolność uzyskana w zbiorowym wysiłku młodych.

   Klasycystyczna forma utworu zostaje tu naruszona żarliwością myśli, odwoływaniem się do uczuć, wiarą w możliwość dokonania wielkich czynów nie tyle na drodze racjonalnego działania, co pod wpływem ognia emocji. Utwór ten należy do najjaskrawiej wieszczych tekstów okresu romantyzmu. Tę zapowiedź starań o swobodę i odnowę świata autor sformułował w końcu 1820 r., zanim perspektywę taką odsłoniły, choćby częściowo, zdarzenia polityczne w kraju. Nie dziwi więc fakt, że Oda do młodości zyskała sobie zwolenników i wykonawców zawartych w niej nakazów w okresie powstania listopadowego. Zwróćmy uwagę, że wyprzedziła działania rewolucyjne aż o dziesięć lat! Szansa na osiągnięcie wyznaczonych celów zależy od umiejętności podporządkowania się wspólnej sprawie. Podmiot liryczny – przywódca – wzywa do współpracy w imię przyjaźni i wspólnych interesów wszystkich młodych:

   Przywódca uprzedza jednak, że droga do celu nie będzie łatwa, ale stroma i śliska. Wzywa do odpowiedniej postawy:

   Wzywa do osiągnięcia pełnej jedności; która zapewni skuteczność wspólnych przedsięwzięć:

   Kondensacja myśli, uczuć i wielkiej siły duchowej w jedno ognisko mocy wspomaganej miłością sprawi, że

   Nieco później ujawniona romantyczna skłonność do równania się przywódcy walczących o wolność z Bogiem ujawnia się już tutaj – w Odzie do młodości.

   – przypomina podmiot liryczny i dodaje, że zespolona więzami przyjaźni młodość odmieni w nim to, co uległo degradacji, przywróci właściwą równowagę, odnowi go w imię swobody. Przypisywanie młodości boskiej mocy również stanowi o sile wymowy tego tekstu. Owa bezdyskusyjna wizja szczęścia narodowego właśnie stąd czerpie pewność, przekonanie o tym, że inaczej być nie może.

   Romantyczny akcent nawoływania do starań o wolność, równanie się z Bogiem, jeśli chodzi o moc dokonywania rzeczy niezwykłych, powoływanie się na siłę ducha i uczuć sprawiło, że od razu zauważono ów oryginalny, nowatorski rys Ody do młodości. Podmiot liryczny, przywódca narodowy, potężny jak Bóg i antyczny Herakles, potrafi sprostać pokładanym w nim nadziejom. Owa nieprzeciętna, wyjątkowa jednostka – zapowiedź wielkich bohaterów romantycznych – nawołuje do wspólnego działania (tym różni się od osamotnionego Konrada Wallenroda, czy Konrada z III cz. Dziadów).

   Ideały przyjaźni i współpracy realizowane w związkach młodzieży studenckiej są tu bezpośrednim przekładem sposobu myślenia młodego Mickiewicza i jego rówieśników, chociaż, jak informują badacze tego okresu literackiego, utwór nie został w pełni zrozumiany i zaakceptowany przez wychowanych na twórczości oświecenia przyjaciół autora.

   Oda do młodości – manifest bezkompromisowej walki o niepodległość – zespala w sobie elementy stylu patetycznego i potocznego. To nic, że jej lot był obciążony ozdobami stylu klasycznych ód [...]. Uderzała poszczególnymi zwrotami o potocznym brzmieniu, wezwaniami gromady w marszu, zawołaniem idących do bitwy:

   Język wolnomularskich symbolów zespolił się tu z szylerowską retoryką idealistyczną. Łańcuchy opasujące ziemię z masońskich odezw i romantyczna wzgarda dla rozumu! Nic na tym nie cierpi logika wiersza, który jest hymnem rewolucyjnym.3

   Utwór został napisany wierszem wolnym (ta cecha także odróżnia go od ód oświeceniowych). Budowa stroficzna również odbiega od regularności charakterystycznej dla tego gatunku literackiego. Utarte w późniejszej tradycji literackiej sformułowania z Ody celnie ujmują elementy rzeczywistości, stan ducha, sposób działania. Oda do młodości stała się skarbnicą cytatów wykorzystywanych przez następców Adama Mickiewicza oraz podstawą licznych odwołań literackich.

   Jako współczesny kontekst Ody najczęściej przywołuje się Marsyliankę i Warszawiankę oraz Pieśń Legionów Polskich we Włoszech. Rewolucyjny charakter utworu sprawił, że odegrał on wielką rolę w budzeniu postawy walki o niepodległość i wysoko został oceniony jako tekst politycznie zaangażowany.

Pieśń filaretów

   Pieśń filaretów została napisana, podobnie jak Oda do młodości, w grudniu 1820 r. Jeżeli trzymać się ściśle umownej daty zapoczątkowania nowego okresu literackiego (1822), utwór ten również wyprzedza epokę romantyzmu. Jeśli chodzi o formę, pozostaje on pod wpływem poetyki klasycznej, choć pojawiają się elementy nowatorskie w zakresie słownictwa i stylu.

   Utwór liczy 14 regularnych czterowersowych strof. Maria Dłuska, badacz wersyfikacji dzieł Adama Mickiewicza, zauważa nowatorskie wartości tego utworu na tle poezji czasu, w którym powstał: Nowatorstwo Mickiewicza nie było gwałtowne. Ale odrębność jego zaznaczyła się od razu. Wydaje się, że najwcześniejszym jego sylabotonicznym utworem jest Pieśń filaretów. Utwór pieśniowy, a więc przyjmujący dla swego sylabotonizmu legitymację meliczną [...].4 Jeden z pierwszych znanych tekstów Mickiewicza ujawnił więc sprawność warsztatu poetyckiego i próbę przełamania dotychczasowych modeli wersyfikacyjnych.

   Pieśń filaretów i Oda do młodości – wiersze napisane w ciągu jednego miesiąca są zaskakująco odmienne w formie, wymowie i nastroju, chociaż podobne w dążeniu do odnowy kostycznych literackich struktur poetyckich. Oda wydaje się spokrewniona z utworami pisanymi w stylu retoryki klasycznej a zarazem buńczuczna i rewolucyjna w wezwaniach do starań o odnowę świata i odzyskanie wolności, zaś Pieśń sięga do tradycji poezji anakreontycznej. Taką sugestię podsunął sam autor, nazwał bowiem pierwotnie ten utwór Anakreontykiem.5

   Nawiązanie do tematyki i stylu wierszy poety starożytnej Grecji (VI w. p.n.e.), Anakreonta, widoczne jest już w pierwszych wersach. Piewca wina i miłości, jak nazywano Anakreonta, znalazł tu naśladowcę, który tyleż korzystał z reguł tejże poezji dworskiej, ile je przełamywał na rzecz ukazania także innych wartości towarzyskich spotkań. Nie tylko wino i zabawa powinny jednoczyć młodych, ale także troska o sprawy, które nigdy nie powinny być odsuwane na dalszy plan.

   W Pieśni filaretów pojawia się stały rekwizyt charakterystyczny dla spotkań biesiadnych – czara. Zaraz jednak podmiot liryczny wyjaśnia, że jej zawartość to polski miód i dodaje, że ma ona zachęcać do śpiewu narodowego i zacieśniać braterskimi więzami narodową wspólnotę.

   Oprócz „treści narodowych” do głosu dochodzą spostrzeżenia, które dwa lata później z wielką siłą powrócą w wielu miejscach tomu Ballady i romanse:

   Potrzeba dostrzeżenia ducha, uczuć, elementów, które pozwalają uzupełnić racjonalne myślenie dające się zastosować w nauce o pierwiastek siły duchowej zdolnej w imię dobra narodu zjednoczyć wszystkich we wspólnym działaniu. Jedność większa od dwóch – to opinia prawdziwa, choć niezgodna z poglądem nauki. Właśnie w jedności kryje się szansa na to, by przywrócić ojczyźnie wolność. Wcześniejsze strofy przywołują postaci sławnych fizyków, Archimedesa i Newtona, i pokazują, że zdobycze nauki nie wystarczają człowiekowi, nie zapewniają mu szczęścia. Tylko oparty na więzach przyjacielskich bratni związek i wspólna praca na rzecz ogólnego powodzenia może dać prawdziwą satysfakcję.

   Pieśń filaretów powstała z ducha spotkań towarzyskich organizowanych przez grono przyjaciół z tajnej organizacji studenckiej. Właśnie w takich okolicznościach, popijając wino, śpiewając narodowe pieśni, sięgając do wybranych faktów z historii i czytając poezję, młodzież podsycała swoje patriotyczne uczucia i planowała różne przedsięwzięcia. Przeciwwagą tego tekstu, jeśli chodzi o nastrój, jest spotkanie w celi Konrada w III cz. Dziadów, gdzie w wigilijny wieczór spotykają się aresztowani spiskowcy, by rozważać swoją sytuację, wymienić opinie i informacje oraz świętować ten szczególny dzień.

   Pozornie błahy temat – spotkanie młodych, zabawa i flirt – przeradza się w refleksję o większym ciężarze semantycznym. Forma utworu nawiązując do prostych rymów pieśniowych. Sylabotoniczny tok wiersza, jego nastrój i zabawa jako tło uwag na tematy „narodowe” odróżnia go od tak bliskiej, jeśli wziąć pod uwagę czas powstania, Ody do młodości. To spostrzeżenie dość kategorycznie ujmuje Maria Dłuska:

   I tak studencka piosenka przy szklance wina, Hej, użyjmy żywota... beztrosko sypie męskimi rymami, ale nie ma ich w Odzie do młodości. Gryw nad poziomy jest czymś zbyt wielkim i zbyt doniosłym na to, żeby się operetkowym rymem wypowiadać.6

   Wezwania do używania życia są tu zarazem apelem o wspólne działanie – do takiego wniosku skłania także forma gramatyczna tych struktur składniowych podporządkowana pierwszej osobie liczby mnogiej. Podmiot liryczny zachęca do korzystania z wzorów propagowanych przez dzieła antyku:

   Oprócz umiejętności walki potrzebne jest prawo normujące życie społeczne po odzyskaniu wolności, stąd zaproszenie do bratniej wspólnoty prawników. Wezwanie do czynu zbrojnego kryje się w lapidarnym stwierdzeniu:

   Postulowane wartości, na których powinno opierać się wszelkie działanie, to przyjaźń, miłość, jedność, zapał młodzieńczy (gdzie się serca palą).

   Pieśń filaretów – utwór pozornie o charakterze rozrywkowym zawiera w sobie treści ważkie i doniosłe, wskazuje drogę do uzyskania szczęścia narodowego, zwraca uwagę, że zależy ono także od dojrzałej postawy młodzieży.

...