DZIECI ALKOHOLIKÓW
Materiały opracowała: Barbara Jurewicz
pedagog Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej
I. Rodzina z problemem alkoholowym jako środowisko wychowawcze.
Rodzina z problemem alkoholowym to rodzina patologiczna. Podstawowe funkcje rodzicielskie zostają w niej naruszone, zaburzeniu ulegają procesy socjalizacyjne. Dzieci wychowujące się w tym środowisku doznają przemocy fizycznej, emocjonalnej, nadużyć seksualnych, ale także nadmiernego krytycyzmu, oszukiwania i niesprawiedliwego traktowania ze strony rodziców, bywają świadkami przemocy, której doznaje matka lub rodzeństwo. Wyniesione z domu zaburzenia w sferze procesów emocjonalnych są źródłem
trudności w funkcjonowaniu dziecka w szkole, grupie rówieśniczej i całym dalszym życiu. Zamiast wzorców zachowań społecznie pożądanych rodzina dostarcza wzorców aspołecznych, bądź wprost przestępczych. Wszystko to sprawia, że dzieci alkoholików prezentują ogólnie wyższy poziom niedostosowania, którego przejawami są m.in.: niepowodzenia szkolne, przestępczość, alkoholizm i narkomania, wreszcie wysoki poziom
samobójstw. Dzieci z rodzin alkoholików są bardziej agresywne wobec otoczenia, ale rozpoznać też w nich można reakcje świadczące o nadmiernej lękliwości oraz zamknięcie się w sobie.
Za główne źródło zaburzeń zachowania uważa się frustrację, potrzeby kontaktu emocjonalnego, potrzeby bliskości, oparcia, miłości. Z badań E. Tatarowicz wynika, że charakter wzajemnych więzi emocjonalnych w rodzinach alkoholowych jest częściej niż w innych rodzinach ambiwalentny i negatywny. Około 40% dzieci przejawia negatywne nastawienie do swoich pijących ojców, Ci zaś w ponad 30% przypadków ujemnie wyrażają
się o swoich dzieciach. Ojcowie alkoholicy postrzegani są jako zaniedbujący, egocentryczni,
nieobecni fizycznie lub psychicznie, autokratyczni. Kontakty z nim są rzadsze i zawierają
często negatywne treści wychowawcze, przy czym dziewczęta w bardziej negatywny sposób niż chłopcy oceniają ich postępowanie.
W opinii dzieci – matki i żony alkoholików stosują zbyt surowe metody wychowawcze, mają skłonności do nadmiernego kontrolowania, ograniczania swobody dziecka, często wpadają w gniew, unikają rozmów z dzieckiem, a przy tym przejawiają postawy „męczeńskie”. Z wyżej przytoczonych badań wynika, że ponad 60% dzieci stale doznaje niepowodzeń w nauce. Tylko nieliczne (14,5%) wybierane są przez innych jako najlepsi koledzy z klasy, prawie 70% określane jest jako „nielubiane”, a 60% jako „smutne, unikające kolegów”. Niepowodzenia dydaktyczne, których doznają dzieci alkoholików wynikają w dużej mierze z wyniesionych z życia rodzinnego zaburzeń w sferze procesów emocjonalnych. Wiele kłopotów przysparza tym dzieciom brak umiejętności koncentrowania uwagi, nadpobudliwość psychoruchowa, bądź nadmierna lękliwość i nerwowość. Szkoła staje się przy tym dodatkowym źródłem frustracji i urazów. Niepowodzenia szkolne i niska pozycja w klasie pogłębiają niskie poczucie własnej wartości oraz brak wiary we własne siły. Są one bardziej niż inne dzieci neurotyczne i chwiejne emocjonalnie. Typowe ich skargi na samopoczucie to: niepokój, rozdrażnienie, przygnębienie, stany lękowe, natrętne myśli, które nie pozwalają zasnąć ani odpocząć, dolegliwości psychosomatyczne: bóle głowy, serca, bolesne skurcze jelit.
Młodzi ludzie pochodzący z rodzin, w których nadużywa się alkoholu są bardziej niż inni narażeni na popadnięcie w nałóg. Piją częściej i więcej niż ich rówieśnicy, wcześniej mają kontakt z alkoholem, pierwszy wypity kieliszek podawany bywa często przez pijącego rodzica. Z badań i obserwacji wynika, iż wychowywanie się w rodzinie alkoholika prowadzi
do utraty zaufania do świata i przekonania, że ludzie są na ogół fałszywi, obłudni, oszukują swoich bliskich, nie można im ufać, dobroć i życzliwość to rzadkie zjawiska. Świat napawa
lękiem, a źródłem zagrożenia jest nie tylko sytuacja domowa, ale też szkoła i dorośli i w
ogóle. Ukształtowana w wyniku wczesnodziecięcych doświadczeń skłonność do postrzegania
świata jako źródła zagrożenia ma tendencje do uogólniania i utrwalania się. W taki sposób
rodzi się osobowość jednostki nieprzystosowanej, której samej jest źle na świecie i z którą trudno żyje się innym.
Z badań M. Konopackiej wynika, że dzieci te postrzegają swój dom jako miejsce, gdzie jest smutno, źle, niespokojnie. Pragną zmiany stosunku rodziców do nich, chcą być potrzebne, kochane, rozumiane. Wiele spośród nich nie akceptuje własnego domu i panującej w nim atmosfery, a nie widząc możliwości zmiany ucieka w świat snów i marzeń. Nieprzewidywalność reakcji rodziców rodzi ból i niepewność, co w określonej sytuacji spotka
dziecko z ich strony – akceptacja czy odrzucenie, życzliwość czy agresja – prowadzi do frustracji i poczucia braku kontroli nad własnym życiem. Niskie poczucie bezpieczeństwa uruchamia patologiczne mechanizmy obronne.
II. Amerykańska badaczka Sharon Wegscheider wyodrębniła 4 modele ról, do odgrywania których zmusza dzieci sytuacja panująca w dysfunkcjonalnej rodzinie alkoholowej:
1. Bohater rodzinny
2. Kozioł ofiarny
3. Stracone dziecko („dziecko za mgłą”)
4. Maskotka
III. Pomoc wychowawcza i psychologiczna dla dzieci alkoholików.
Pomoc psychologiczna dla dzieci z rodzin dotkniętych alkoholizmem polega na wspomaganiu ich w lepszym radzeniu sobie z sytuacją życiową w jakiej się znalazły. Efektywność psychoedukacyjnych programów uzależniona jest od tego, czy zostanie wytworzony klimat bezpieczeństwa i zaufania. Dzieci, które przeżyły ciężkie urazy przychodzą na zajęcia przepełnione naturalną niechęcią wobec wszelkich interwencji, stworzenie więc atmosfery zaufania i bezpieczeństwa wymaga cierpliwości. Należy pomóc dzieciom odzyskać równowagę i harmonię wewnętrzną oraz pomóc im, by patrzyły na siebie nie jako na ofiary alkoholizmu, lecz jak na ludzi, którym udało się ów alkoholizm przetrwać. Czy pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików różni się od pomocy dzieciom z problemami o innej patogenezie? Wszystkim dzieciom, niezależnie od tego w jakim domu się wychowują, potrzebne są bliskie i oparte na zaufaniu kontakty z dorosłymi, przyjaźnie z rówieśnikami, doświadczenia wzmacniające ich w poczuciu własnej wartości, siły i sprawczości. Równocześnie jednak dzieci alkoholików potrzebują doświadczeń i informacji specyficznych, odnoszących się bezpośrednio do urazów związanych z alkoholizmem rodziców. Trzy najbardziej urazowe obszary związane są ze wstydem, zagrożeniem poczucia własnej wartości, poczuciem winy. Dziecko alkoholika potrzebuje pomocy m.in. w :
- zrozumieniu własnej sytuacji życiowej oraz związku między alkoholizmem rodziców, a swoimi trudnościami,
- pozbyciu się poczucia winy za chorobę alkoholową rodzica,
- pozbyciu się wstydu i poczucia osamotnienia,
- osłabieniu poczucia krzywdy oraz jego wpływu na przeżycia i zachowania dziecka,
- zdobyciu wiary, że może mu się w życiu udać,
- zwiększeniu poczucia własnej wartości i docenianiu swoich sukcesów w walce o przetrwanie,
- budowaniu własnego życia, niezależnie od problemów domowych,
- uzyskaniu kontroli nad własnym losem.
Istotą pracy z dzieckiem alkoholika jest tworzenie sytuacji indywidualnego i grupowego kontaktu, które korygować będą zniekształcony w wyniku życiowych doświadczeń obraz
świata i pokażą dziecku, że:
- nie jest i nie musi być samo,
- nie jest jedynym dzieckiem w takiej sytuacji,
- to, że jego ojciec (matka) pije, nie znaczy, że go nie kocha,
- nie jest winne alkoholizmowi rodzica,
- nie jest winne temu, że nie potrafi powstrzymać rodzica od picia,
- rodzic też nie jest winien nałogowi – alkoholizm to choroba,
- mimo, że rodzic pije, dziecko może być lubiane, szanowane przez innych i dla nich atrakcyjne,
- mimo, ze rodzic pije, dziecko może odnosić różnorodne sukcesy,
- dziecko może przewidywać przyszłe wydarzenia w domu i wybierać najlepsze dla siebie i
innych strategie postępowania. Inne tematy nad którymi warto pracować z dzieckiem alkoholików, to: uczenie się asertywności i odmawiania, radzenia sobie z przemocą i nadużyciami emocjonalnymi, fizycznymi, konstruktywne sposoby wyrażania złości, poczucia krzywdy, umiejętność wybaczania. Dzieci alkoholików łączy m.in. niski poziom zaufania do świata ( w tym do dorosłych), wysoki poziom przeżywanych napięć, sztywność zachowań w określonych sytuacjach społecznych oraz poczucie braku kontroli nad rzeczywistością. Jednak podobieństwa te przejawiać się mogą w odmienny i wymagający różnych działań pomocowych sposób. Brak zaufania do ludzi sprawia, że na nic już nie liczą i żyją w poczuciu zagrożenia, wykształcając postawy lękowo-agresywne. U innych natomiast przybiera postać ślepego wiązania się z osobami, które okazują im choćby trochę zainteresowania i życzliwości. Wysoki poziom napięcia rodzić może zarówno nadpobudliwość psychoruchową i agresję, jak i odwrotnie, postawy wycofania i emocjonalnego „zamrożenia”. Sztywność reakcji także przyjmuje różne postacie – są dzieci „rozrabiaki”, są inne, które cały czas udają „głupka” i jeszcze inne – zawsze dzielne i na zewnątrz dobrze ułożone. Wreszcie poczucie braku kontroli przejawia się albo w ślepej walce o zdominowanie świata, albo w całkowitym
poddaniu się i uznaniu własnej bezradności. Nie istnieje więc jedna uniwersalna strategia pomocy. Każde dziecko będzie potrzebować innych propozycji. Pomimo tego, że z dziećmi alkoholików niełatwo się pracuje – bywają nadpobudliwe, agresywne, walczą o uwagę – to warto pamiętać, że sensowne kontakty z dorosłymi i rówieśnikami „odkładają” się w nich i tworzą zasoby z których być może skorzystają we właściwym momencie swego życia.
1
agacia_