konstytucja i konstytucjonalizm europejski.doc

KONSTYTUCJA I KONSTYTUCJONALIZM EUROPEJSKI

Konstytucja <łac. constituere – ustanawianie, urządzanie, uporządkowanie, nadawanie określonej formy> jest to akt prawny (względnie akty prawne) o najwyższej mocy, regulujący najbardziej podstawowe zagadnienia ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa. Najczęściej konstytucja odróżnia się też od innych aktów prawnych trybem jej uchwalania i zmieniania. Państwo ma tylko jedną konstytucję (choć może się ona składać z kilku aktów prawnych), natomiast liczba wszelkich innych ustaw może być nieograniczona.

POWSTANIE KONSTYTUCJI

Powstanie Konstytucji wiąże się bezpośrednio z epoką odrodzenia, kiedy narodził się pomysł stworzenia takiego dokumentu. Uważano wtedy, że spisanie najważniejszych praw i zasad zagwarantuje ład społeczny. Pierwszą formalną konstytucją była Konstytucja Wirginii, w 1776r. konstytucja Ameryki.

II konstytucją była konstytucja z 3 maja 1791r. Polska, a III z  września 1791 francuska.

Konstytucja amerykańska początkowo nie zawierała katalogu praw dlatego, że przyjęto iż ochrona praw jednostki należy do ustawodawstwa stanowego, więc na szczeblu federalnym nie istnieje konstytucyjna ochrona praw.

generacje konstytucji:

·         I generacja – najstarsze → Konstytucja USA, Norwegii z 1814, Belgii z 1831, fr. deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789, ustawy konstytucyjne francuskie z 1875, Rzesza Niemiecka z 1971, Szwajcaria z 1874, Japonia z 1889.

·         II generacja – po I wojnie światowej → Konstytucja weimarska z 1919, Austrii z 1920, Czechosłowacja z 1920, polska konstytucja marcowa z 1921, w Rosji okres początku konstytucjonalizmu socjalistycznego, mający wpływ na formułowanie praw socjalnych na Zachodzie.

·         III generacja – po II wojnie światowej → Japonia z 1946, Włochy z 147, Niemcy z 1949, konstytucje francuskie IV i V Republiki → konstytucje tego okresu pisane były pod wpływem porażki konstytucjonalizmu przedwojennego, szukano sposobów racjonalizacji systemu parlamentarnego, budowania mechanizmów ochrony konstytucji oraz pełniej spisywano katalog praw i wolności jednostki oraz mechanizmy jego obrony (tez regulacje prawa międzynarodowego jak Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.)

·         IV – konstytucje okresu wychodzenia z systemu totalitarnego – Grecja z 1975, Portugalia z 1976, Hiszpania z 1978, państwa byłego bloku socjalistycznego, ale też państwa o stabilnym systemie demokratycznym (Szwajcaria i Finlandia w 1999).

CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI

Konstytucja jest aktem normatywnym i powszechnie obowiązującym, musi być stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej i inne podmioty, które są adresatami zawartych w niej norm i zasad. Jednocześnie jest ustawą szczególną, określana mianem ustawy zasadniczej, odróżniającą się od innych ustaw swoją szczególną treścią, szczególną formą i specjalną mocą prawną.

Na treść współczesnych konstytucji składają się trzy zasadnicze elementy, stanowiące tzw. materię konstytucyjną:

1.      określenie szczególnych zasad ustroju państwa

2.      określenie ustroju naczelnych organów państwowych

3.      określenie statusu jednostki w państwie

Szczególna treść konstytucji – polega na zakresie (szerokości) regulowanych przez nią materii i na sposobie (głębokości, szczegółowości) ich regulowania.

Materia konstytucyjna to całokształt kwestii ustrojowych (triada), tzn.:

·         ogólne zasady ustroju państwowego;

·         ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji i relacji wzajemnych,

Ø      relacje miedzy stanami/kanonami/państwami w przypadku państw złożonych, a w przypadku państw unitarnych ustrój samorządu lokalnego;

·         podstawowe prawa, wolności i obowiązków jednostki.

Głębokość regulacji jest różna w rożnych państwach, ale panuje zasada, że konstytucja powinna normować zagadnienia o charakterze podstawowym, ale ich określenie ma charakter polityczny, dlatego obok konstytucji lakonicznych (USA, Francja z 1958) są konstytucje obszerne (większość konstytucji w państwach postkomunistycznych, np. polska konstytucja- spowodowane jest to doświadczeniami autorytaryzmu oraz słabością i/lub niewiarą we władzę sądowniczą i jej zdolność twórczego interpretowania konstytucji i wypełniania luk)

Szczególna forma konstytucji – polega na jej :

·         szczególnej nazwie – tylko ten akt określany jest mianem Konstytucji

·         trybie powstania – często tryb ten określony jest w odrębnej regulacji konstytucyjnej. Najczęściej powstaje w parlamencie (czasem połączone izby, czasem specjalnie wybrany do tego organ o dużej reprezentatywności), niekiedy poddana pod referendum (typowe dla krajów postkomunistycznych), ale zdarza się, że jest stworzona przez inny organ (np. Rosja 1997 – nadana przez prezydenta i zatwierdzona w referendum; we Francji parlament przekazał rządowi napisanie konstytucji i potwierdzenie jej w referendum w 1958). Historycznie pierwszy sposób to konstytucja oktrojowana (nadana jednostronnym aktem władcy).

·         projekt – często przygotowywany przez specjalne ciało polityczne, pozostające poza systemem komisji parlamentarnych, np. komisja konstytucyjna w Polsce.

·         uchwalenie – z reguły potrzebna szczególna większość i szczególne kworum.

·         trybie zmiany – jako podstawowy element sztywności konstytucji. Z reguły uchwalana jako ustawa konstytucyjna o zmianie konstytucji. Z reguły odrębny tryb przejawia się w:

·         szczególna większość i kworum, czasem konieczność obecności innych podmiotów

Ø      np. RFN (2/3 w obu izbach), Francja 3/5 w Kongresie, Włochy (2/3 w obu izbach, inaczej referendum konstytucyjne), Bułgaria (¾), Czechy (3/5 w obu izbach);

Ø      dodatkowe utrudnienia – np. konieczność potwierdzenia przez następny parlament, współdziałanie organów centralnych i lokalnych w państwach złożonych, potwierdzenie w referendum.

·         ustanowieniu kilku (konkurencyjnych lub wykluczających się) procedur zmiany konstytucji – np. dla rewizji konstytucji inna forma niż dla zmian cząstkowych,

·         ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach – np. podczas stanu wojennego, zagrożenia państwa..

·         szczególnej systematyce ogólnej – podział na rozdziały → daje wyraz aksjologii ustrojodawcy; systematyka szczegółowa jest taka sama jak w innych ustawach.

Szczególna moc prawna – przyznanie konstytucji najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego (zbudowanego na zasadzie hierarchiczności.

·         Przedmiot normowania konstytucji ma charakter pierwotny i nieograniczony, co oznacza, że konstytucja może normować każdą kwestię;

·         Każdy akt normatywny musi być z nią zgodny – tzn. nie może być w sprzeczności

Ø      sprzeczność materialna – gdy treść danej normy narusza konstytucję;

Ø      sprzeczność proceduralna (formalna) – gdy sposób wydania danej normy naruszał konstytucję;

Ø      sprzeczność kompetencyjna – gdy akt został wydany przez organ nieupoważniony w konstytucji;

·         zakaz wydawania aktów sprzecznych z konstytucją (zasada niesprzeczności) odnosi się głównie do działalności parlamentu i jest określany jako negatywny aspekt obowiązku realizacji konstytucji.

·         Każdy inny akt normatywny musi być z nią spójny – tzn. musi przyjmować jej treść w możliwie najpełniejszy sposób w celu urzeczywistnienia postanowień Konstytucji, a ponieważ wiele postanowień konstytucyjnych jest ujętych w sposób ogólny zasadę spójności nazywa się pozytywnym aspektem obowiązku realizacji konstytucji.

Ø      ten postulat jest trudny do badania w jurydyczny sposób;

Zakaz naruszania i nakaz realizowania są skierowane do wszystkich organów państwa.

SZCZEGÓLNY TRYBU UCHWALANIA I ZMIANY KONSTYTUCJI

Konstytucja dochodzi do skutku wg procedury bardzo restryktywnej niż ustawy zwykłe. Procedury te mogą ograniczać się do minimum nieznacznie utrudniając zmiany w konstytucji. Konstytucja może zawierać przepisy różnicujące kwestie jej zmiany w zależności od treści.

PROCEDURY mogą być bardzo zróżnicowane:

- parlament po przyjęciu wniosku o zmianę konstytucji podejmuje nad nią prace i po jej utworzeniu rozwiązuje się. Po nowych wyborach jeżeli parlament przyjmie tę konstytucję to jest ona przyjęta, jeżeli nie to upada i procedura zaczyna się od nowa – powoduje to rozciągłość w czasie,

- wymóg ratyfikacji w drodze referendum,

- parlament większością 2/3 głosów przy połowie obecnych.

Niemcy swą konstytucję traktują dość roboczo, zachodzą liczne zmiany – było ich ok. 40.

FAKTYCZNA ZMIANA KONSTYTUCJI- polega na ukształtowaniu się polityki nieprzystającej do tekstu lub z nim sprzecznej np. konstytucja jest stara, obowiązuje kilka lat i w międzyczasie następowało przeobrażenie konstytucji.

Faktyczna zmiana polega na czynności jednorazowej polegającej na odstąpieniu od brzmienia tekstu konstytucji.

Konstytucja może zawierać przepisy łatwiej i trudniej zmienialne. Najczęściej jest tak, że te partie konstytucji, które wyrażają pewne ideowe założenia ustroju, pewną ideologię ustrojową mogą być obejmowane trudniejszą procedurą zmiany, albo z konstytucji może wynika, że nie można dokonywać zmian konstytucji sprzecznych z duchem tych przepisów wyrażających owa ideologię ustrojową. Zazwyczaj jest mało takich przepisów. Wyjątek stanowi konstytucja Rumunii, która zawiera katalog takich przepisów.

Pozycja konstytucji a:

·         prawo naturalne – choć prawo natury ma pozycję nadrzędną w stosunku do prawa stanowionego, to nie ma potrzeby zapisywania jej w konstytucji, ale konstytucja odwołuje się do norm prawa natury. W przypadku sprzeczności obowiązuje niepisana zasada – ius resistendi – prawo do oporu wobec tyranii.

·         ogólne zasady prawa międzynarodowego – choć konstytucje z reguły mają wyższą rangę niż umowy międzynarodowe, to nie budzi wątpliwości, że pewne podstawowe standardy międzynarodowe praw człowieka czy demokratycznego systemu rządów muszą być przestrzegane i uwzględniane w konstytucji ze względu na faktyczne, silne powiązania między państwami (zwłaszcza w Europie).

OBOWIĄZYWANIE KONSTYTUCJI

Konstytucja jest aktem normatywnym powszechnie obowiązującym - wiąże wszystkie organy władzy publicznej i obywateli. Specyfika konstytucji polega na:

strukturze i charakterze prawnym przepisów konstytucji

·         rodzaje przepisów w konstytucji:

Ø      przepisy do samoistnego stosowania

Ø      przepisy sformułowane w sposób ogólny, ale niejako jako wskazówki dla ustawodawcy w procesie tworzenia na ich bazie innych ustaw (np. art. 129 ust. 3)

Ø      zasady konstytucyjne → przepisy o charakterze klauzul generalnych, sformułowane przy pomocy hasła, a ustalenie co ono oznacza dokonywane jest w procesie interpretacji i stosowania konstytucji (dzieło organów władzy sadowniczej). Mają one charakter normatywny. Np. art. 1, 2, 30.

·         rozróżnienie norm i zasad konstytucyjnych jest dziełem doktryny. W polskiej nauce uznaje się, że wszystkie postanowienia konstytucji mają charakter normatywny. Z tego punktu widzenia inną pozycję zajmuje preambuła – celem jej jest wskazanie historycznych i politycznych podstaw konstytucji, wyrażenie konstytucyjnej tożsamości i wskazówka do odnalezienia aksjologii konstytucji- dlatego nie każde sformułowanie wstępu ma samoistnie normatywny charakter, ale stanowi to wyjątek od reguły, o znaczeniu prawnym w zakresie interpretacji przepisów konstytucji.

zasadach i formach stosowania konstytucji

·         stosowanie konstytucji to zakaz podejmowania działań sprzecznych oraz obowiązek podejmowania działań i unormowań służących realizacji konstytucji, oraz powoływanie norm i zasad konstytucyjnych, jako bezpośredniej podstawy, tam gdzie jest to możliwe: dwie koncepcje:

Ø      zasada pośredniczącej roli konstytucji – konstytucja jako akt adresowany do ustawodawcy.

Ø      zasada bezpośredniego stosowania konstytucji – tam gdzie postanowienia konstytucyjne sformułowane są w sposób precyzyjny do danej sytuacji, podmiot powinien zastosować w pierwszym rzędzie konstytucję, a potem inne ustawy. → art. 8 ust. 2 K.

·         formy sądowego stosowania konstytucji:

Ø      jako samoistnej podstawy rozstrzygnięcia – gdy norma nadaje się do bezpośredniego stosowania, a ustawodawstwo zwykłe nie normuje tej kwestii, lub normuje ją częściowo

Ø      współstosowanie normy konstytucyjnej i postanowień ustawowych – sąd będzie musiał wybrać ta wykładnię, która w najpełniejszy sposób realizuje normy konstytucji.

Ø      w przypadku konfliktu między normą konstytucyjną a ustawową – sad musi albo dokonać takiej interpretacji przepisu ustawy, by była ona zgodna z konstytucją, ale musi podjąć działania zmierzające do usunięcia niekonstytucyjnego przepisu z systemu prawa.

gwarancjach przestrzegania konstytucji

·         procedura odpowiedzialności konstytucyjnej (impeachment lub odp. przed specjalnym trybunałem)

·         sądownictwo administracyjne – badanie zgodności indywidualnych decyzji z ustawami.

·         procedura badania zgodności ustaw z konstytucją – początkowo uznawano model tzw. samokontroli parlamentu (Francja, państwa socjalistyczne), lub teorię sankcji, czyli podpis monarchy (Niemcy)- nie sprawdziły się. Powierzono zadanie to władzy sadowniczej – 2 modele:

Ø     model kontroli rozproszonej (USA) – kompetencja orzekania o zgodności ustaw z konstytucją przysługuje wszystkim sądom, a rola takiego rozstrzygnięcia zależy od miejsca danego sądu w hierarchii sądownictwa (najwyższa rola SN). Orzekanie o zgodności z konstytucją ma charakter incydentalny – tzn. dokonywane jest tylko w ramach konkretnej sprawy, oraz sąd nie ma prawa do uchylenia obowiązywania przepisu, tylko może odmówić zastosowania danego przepisu w danej sprawie. W praktyce orzeczenie SN o niekonstytucyjności kładzie kres stosowaniu danego przepisu.

Powstał na podstawie orzeczenia Marbury v. Madison z 1803 r., potem przyjęty w krajach Ameryki Łacińskiej, Kanadzie, Australii, Indiach, Izraelu, a po II wojnie w Japonii

Ø     model kontroli skoncentrowanej (Hans Kelsen, Austria) – istnienie quasi-sądowego organu do kontroli konstytucyjności ustaw. Inne sądy nie mają tego prawa, ale mogą zwracać się z pytaniem do takiego trybunału. Kontrola dokonywana nie tylko w przypadku rozpatrywania spraw indywidualnych (kontrola indywidualna), ale też z inicjatywy pewnych organów (RPO, prezydent, rząd, grupa parlamentarzystów) (kontrola abstrakcyjna). Skutkiem orzeczenia o niekonstytucyjności jest generalne uchylenie danego przepisu.

Powstał w Austrii, potem Czechosłowacji. Rozpowszechnił się po II wojnie (w końcu nawet Francja utworzyła Radę Konstytucyjną w 1985 r.)

INNE ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO

Ustawa konstytucyjna – ta sama moc prawna, ten sam tryb uchwalenia i zmiany. Z reguły regulują wąskie kwestie materii konstytucyjnej:

·         stanowią nowelizację istniejącej konstytucji (technika inkorporacji – nie jako poprawka jak w USA, tylko jako integralna część, zastępując zmieniany tekst).

·         uzupełniają konstytucję (np. ustawa konstytucyjna z 23.04.1992 r. o trybie ...)

·         w okresie braku konstytucji ustawy konstytucyjne mogą ją zastępować – tzw. prowizorium.

·         jednorazowe zawieszenie obowiązywania konstytucji (całości lub części) w przypadku konieczności odstąpienia, a nie zmiany konstytucji.

v     kwestia sporna – w obecnej konstytucji jedyną ustawą konstytucyjną jest ustawa o zmianie konstytucji art. 235 K.

Inne akty normatywne – też mogą dotyczyć materii konstytucyjnej, ale nie mają szczególnej mocy prawnej (np. ustawy o samorządzie, o TK, ordynacje wyborcze, uchwała – regulamin sejmu i senatu, i in.)

Prawo zwyczajowe – normy prawne powstałe w drodze długotrwałego stosowania zwyczajowo przyjętych rozwiązań, charakteryzujące się przekonaniem, że są prawem. W Polsce nie ma mocy prawnej, ale pewne zasady są stosowane, np. zasada dyskontynuacji prac parlamentu choć nie została nigdzie zapisana, uznaje się ją za obowiązującą; mazurek Dąbrowskiego do 1976 r. uznawano jedynie za hymn Polski.

Zwyczaj konstytucyjny – ustabilizowana (długotrwała i powtarzalna) praktyka postępowania w jakiejś sytuacji, rodząca domniemanie, że w przypadku powtórzenia się takiej sytuacji zostanie potraktowana w taki sam sposób- pomimo, że przepisy pozostawiają kilka możliwości, stale wybiera się jedno rozwiązanie. Powstaje tam, gdzie regulacja prawna nie jest wyczerpująca (sytuacja typowa w prawie konstytucyjnym).

·         element praktyki prawa konstytucyjnego a nie element prawa konstytucyjnego → możliwość zmiany w każdym momencie. Gdyby zwyczaj utrzymywał się długi czas, że praktyka zaczęłaby mu przypisywać walor bezwzględnie obowiązujący, doszłoby do przekształcenia zwyczaju w prawo zwyczajowe (w Polsce zbyt duża zmienność)

Przykłady- funkcjonowanie RM oparte jest w dużej mierze na zwyczaju; kompetencja Marszałka Sejmu do poprawek technicznych tekstu.

Dysonans konstytucyjny – przełamanie konwenansu konstytucyjnego.

Precedens konstytucyjny – jednorazowe, świadome rozstrzygnięcie w praktyce, w nadziei na takie same rozwiązania w przyszłości. Jeśli się spełni, da początek nowemu zwyczajowi. Poprzez precedens może dojść do zmiany zwyczaju konstytucyjnego.

Orzecznictwo – nie stanowi źródła prawa konstytucyjnego. Rozstrzygnięcia sądów (w tym TK) nie mogą dodawać niczego nowego do istniejących norm, a jedynie precyzować ich znaczenie i sposób stosowania, co czasem uzyskuje walor wiążący (art. 190 ust. 2 K.). Jednak duża ogólnikowość i pojemność sformułowań konstytucji daje możliwość wzbogacania zawartości tych norm. Zjawisko to jest typowe dla obecnego rozwoju konstytucjonalizmu (np. interpretacja zasady demokratycznego państwa prawnego). Dlatego sądownictwo (zwłaszcza TK) jest bliskie źródłom prawa.

Doktryna – zespół naukowych poglądów i twierdzeń formułujących siatkę pojęć prawa konstytucyjnego i określających metody i zasady jego interpretacji. Ale poglądy doktryny pełnią ważna rolę w tworzeniu prawa i orzecznictwie.

Ustawa organiczna (semi-konstytucyjna) – ustawa mająca moc prawną pomiędzy konstytucją a ustawą, przeważnie dotyczy bardzo ważnych kwestii, jak ordynacja wyborcza, stany nadzwyczajne, ustawy podatkowe, kodeksy. Występuje min. we Francji.

Arenga – krótki wstęp, bez historycznego i aksjologicznego podłoża, np. przed małą konstytucją.

Bibliografia:

1.       Garlicki Leszek „Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu.”

2.       Gudlewicz Ewa „Konstytucyjny system organów państwowych”

3.       Bana...