Długosz Jan - Średniowiecze. Kroniki [fragmenty o zbytkach].pdf - Staroplszczyzna, klasyka polska - hildahasz

Jan Długosz

Rozdział XXIII

O zbytkach:

1. w strojach,

2. w potrawach i napojach,

3. w sprawach Wenery.

Tu też o pijatykach i tańcach.

1. Ponieważ zaś ci, których pożera ambicja dostojeństw,

zazwyczaj chcą się pławić w wielkich zbytkach, aby im

przydawały wspaniałości, trzeba zrozumieć, jak wielkie się z

tego szerzy zepsucie obyczajów. Żadnymi bowiem słowy

nie można wyrazić dość dosadnie, ile próżności jest w

zbytku i zmienności strojów. Albowiem gdy suknie

wynalazła konieczność czy to chronienia się przed mrozem

czy upałem, czy zakrywania nimi wstydliwych części ciała,

to ludzie próżni i ambitni już to z racji swego bogactwa, już

to z racji rodów i zaszczytów obracają je na zdobywanie

ludzkiego podziwu i na przydawanie sobie ozdoby i

zacności; chcą się wydać wielcy dzięki świetności stroju.

Wiele jest zaprawdę złego w takiej myśli; zaszczyt bowiem

należny samej tylko cnocie chcą przypisać owczej wełnie, a

odzież swą bardziej upiększyć niż siebie samych.

Nie rozumiem tego tak, bym sam nie ganił niedbalstwa w

stroju albo nieochędożności. Strój bowiem skromny a

przyzwoity widzi się oznaką porządnego człeka, a suknie

czyste i ochędożne osobę bardziej zalecają. Nadmiernego

jednak strojnisiostwa i zbytku nie pochwalają nigdy ludzie

mądrzy, bo i zbyt wiele kosztuje, i zdradza próżność

człowieka popisującego się bogactwem. Jak to ktoś

powiedział: im więcej strojów, tym mniej rozumu. Jednak

ludzie wielkich rodów i wielkich bogactw pogardzają prostą

odzieżą. Powiadają, że to się należy ich szlachectwu i

majętnościom, by się odziewali wspanialej niż pospólstwo i

biedota. Ale i słowa te są pyszałkowate, i to nieobyczajne,

gdy ktoś, sam rozrzutny, chce ustanawiać, gdy chodzi o

stroje i wszelki inny zbytek, prawa oszczędności dla innych.

Tobie o to idzie, by tylko ktoś ze stanu plebejskiego, choćby

nie wiem jak poważany albo nie wiem jaką cnotą obdarzony,

dlatego tylko, że jest plebejuszem, nie świecił przypadkiem

złotym łańcuchem, by nie przyodział grzbietu

wystawniejszym suknem czy futrem. Gdyby ci szło o

Rzeczpospolitą, to znaczy o to, by na rzeczy niekonieczne

nie łożyć pieniędzy, które by lepiej zachować na istotną

potrzebę, to byś z pewnością, ponieważ się głosisz

miłośnikiem, stróżem, obrońcą ojczyzny, sobie przede

wszystkim to prawo nałożył. Ale tak - cóż to za wyuzdana

swawola chcieć przepisywać innym prawa na to, w czym

sobie nie chcesz przepisać nijakiego pomiarkowania! Nie

widząc belki we własnym oku chcesz wyciągnąć źdźbło z

oka brata swego?

O zuchwałości nad wszelką miarę: bliźniego poprawiać w

tym, w czym sam na siebie patrzysz przez palce! Za jakież

to bowiem prawo możesz się schować, za jaką ustawę,

która pozwala tobie nosić złoty łańcuch, jedwabie,

adamaszki, złotogłowie? Jeśli za żadną, to czemuż

bezprawnie je nosisz? Czemuż obelżywie chcesz odbierać

drugiemu to, co dufnie uważasz za należny ci zaszczyt?

Czemu wnosisz świadczące o twej wrogiej nienawiści

oskarżenie przeciw innym i chcesz dla nich kary za

umiarkowane używanie tych rzeczy, ale dla siebie samego

chcesz szczególnych zaszczytów za nieumiarkowanie i

zgoła barbarzyńskie popisywanie się bogactwem? Cóż to za

zepsucie wszelkiego pojmowania, cóż za przewrotność w

osądzaniu rzeczy!

Zaiste, tak by powszechnie być winno, by szlachectwu

dawać wyraz w czynach, bogactwu zaś raczej w

szczodrobliwości dla drugich niż w popisywaniu się złotem i

kosztownością stroju dla wyrażenia tym pogardy dla innych.

Albowiem wyszukane suknie i łańcuchy na szyi nie tylko

służą odróżnieniu szlachcica od plebejusza (bo to pospolicie

pozór), ale i występku wiele ze sobą przywodzą, nie same z

siebie i dla swojej natury, ale dlatego, że są one niby

narzędziami, którymi otwiera sobie drogę to, co do

występków podżega każąc człowiekowi usidłanemu przez

zamiłowanie do zbytków folgować sobie w zuchwalstwie,

pysze, w nadętości okrutnej i zarazem sącząc weń

przekonanie, że chlubę swą ma pokładać w owym

powierzchownym stroju.

Ja zaś chciałbym usłyszeć, co to za chluba? Czy

wdziawszy suknię okazalszą i przystojniejszą stajesz się

rozumniejszy? Czy bardziej sprawiedliwy, czy lepszy? Czy

bardziej obdarzony jakąś cnotą i nią strojniejszy? Bo

prawdziwej chluby szukać trzeba w cnocie; poza nią ani

myśleć o tym. I choćby to pozorować, jak kto jeno chce,

jeśli ma się prawdę rzec: suknie wystawne, pyszne i zbyt

wyszukane są narzędziami pychy, zarzewiem chełpliwości i

nadętości. I widoczne, że ci, co się nimi obwieszają, są tak

na wskroś próżni, że nie znajdziesz w nich jednej bodaj

trzeźwej myśli. Zamiłowanie do zmienności w kroju i

barwach szat cóż może innego zdradzać, jeśli nie

zmienność i niestałość obyczajów? I doprawdy,

niesamowicie to już wygląda, kiedy w jednym domu i

rodzinie jedni ubierają się z niemiecka, inni jak Włosi,

jeszcze inni z turecka, nie inaczej, niż gdyby się byli urodzili

w najodleglejszych od siebie stronach świata. A bardziej

jeszcze niesamowite, gdy ktoś, kto rano nosił włoski kaptur,

wieczorem kroczy w tureckiej szacie, w spiczastym

kołpaku, w podkutych butach czerwonych lub białych.

Pięć albo sześć lat temu, jak ludzie u nas poczęli nosić

wierzchnie szaty krótsze niż u narodów postronnych, i to

tak, że nie wstydzą się okazywać tych części ciała, które

winne być zakryte. Skoro zaś natura tak ukształtowała

nasze ciało, że chciała ukryć pewne jego części i usunąć

sprzed ludzkich oczu, tedy powszechnie trzeba uznać za

przystojną suknię dłuższą, choćby kolan sięgającą, jako

wyraz skromności i wstydu. Trzeba to bowiem zrozumieć,

że nie tylko niewiasty, ale i mężczyźni odrzucając uczciwą

szatę odrzucają i wstyd. A któż nie widzi, jaką byłoby

sromotą, gdyby niewiasty chodziły w sukni zwierzchniej

mało co niżej kroku sięgającej? Starodawna pogwarka

określa tych, co wstyd zatracili, jako ludzi bez czoła. A jak

też sobie wyobrażasz człowieka, który by był bez czoła?

Zważać tedy trzeba na wstydliwość, troszczyć się o dobrą

opinię u ludzi, wstydzić się oczu i sądu ludzkiego. Ogromne

pieniądze łoży się na strojne pióra; użytku z tego nie masz

żadnego, a wydatek niepomierny. Gdyby to dzieci chciały

się w nie stroić, trzeba by wybaczyć to ich wiekowi, ale

ludziom dojrzałym zaprawdę to się nie godzi.

Nie wiem także, czy nie jest to wbrew dobremu obyczajowi,

że złote łańcuchy noszą powszechnie zarówno ludzie mężni

jak i tchórze, skoro wydaje się, że ta ozdoba należy się

tylko mężnym. Doprawdy, w Kartaginie, gdy jeszcze była

mocnym państwem, nie wolno było nosić ozdobnych

pierścieni nikomu, kto się w bitwach nie spisał dzielnie

wobec wrogów; ten też nosił tyle pierścieni, w ilu wyprawach

wojennych brał udział. Dziś takie czasy, że nie tylko

pierścienie, ale i łańcuchy nosi byle kto, noszą je nie tylko

uczciwi, ale i rufiany, nierządnice, pokątni krętacze sądowi i

lichwiarze. Wielu ludziom się wydaje, że byliby za mało

czcigodni, gdyby nie błyskali złotym łańcuchem, a im kto

ma droższy, im więcej razy go sobie na szyi okręci albo im

niżej na brzuch go opuści, tym się uważa za

czcigodniejszego, sławniejszego i godniejszego każdego

dostojeństwa. A przecie nie świadczy to o niczym innym jak

o chełpieniu się bogactwem i o ciężkim barbarzyństwie.

Podają nam dziejopisarze, że starożytni Rzymianie

szczęśliwsi byli wtedy, gdy złoto za nic mieli, niż kiedy go

używali; woleli narodom posiadającym złoto rozkazywać niż

sami chełpić się jego świetnością. Ale gdy bogactwa

zaczęły się stawać u nich tytułem do dostojeństw, a

rzeźbione naczynia, srebro i złoto tytułem do sławy, wtedy

zaraz prawdziwa godność przemieniła się u nich w pychę, a

wolność w swawolę. Aby i u nas tak się nie stało, trzeba w

zacności raczej niż w złocie szukać chwały.

Godziłoby się jeszcze, gdyby niedorośli używali takich

strojów, co niechby już dla nich było niby przynętą do

zacności, ale dorosłym przystoi raczej szukać zadowolenia

w poczuciu, że dobrze coś czynili, niż w jakichkolwiek

odznakach przypadkowej fortuny.

Jeśli zaś już komuś nie wystarczyłoby do zadowolenia takie

usprawiedliwione poczucie i chciałby jeszcze cieszyć sie

zewnętrznymi oznakami, niby trębaczami swej cnoty, to

warto, aby to były odznaki nie bogactwa ani rodu, ani tym

mniej jakich występków, ale samej zacności, dowiedzionej

w sprawach wielkich i trudnych. Jak bowiem złoto

przewyższa swą wagą i szlachetnością wszystkie kruszce,

tak odznaki cnoty winny gasić swym blaskiem wszystko

inne. Bo czcze są odznaki, którym w rzeczy samej nic nie

odpowiada; kto nosi odznaki cnoty, powinien mieć samą

cnotę. W przeciwnym razie oszukuje oczy ludzkie, szkodzi

złym przykładem Rzeczypospolitej, obraża dobre chęci ludzi

zacnych, którzy nie mogą nie boleć nad tym, że odznaki

należne sobie noszą razem z tymi, którzy jeszcze nie

zasłużyli na nie postępkami świadczącymi o zacności; tej,

powiadam, zacności, którą się zdobywa w pocie czoła, którą

opromienia sława płynąca z kierowania wielkimi sprawami,

która przeciwna próżniactwu, wroga wszelkiej

nieprzystojności. Ponieważ nic z nią nie może iść w

zawody, jeśli chodzi o godność, nie przystoi również, aby

odznaki jej tylko należne dzieliła z innymi dobrami czy to

natury, czy szczęśliwego przypadku. Jeśli taką cnotą ktoś

się odznacza, nic nie stoi na zawadzie, by używał

przystojnego stroju, choćby dla zachęty innych. Tyle o

strojach.

2. Zbytnia żarłoczność w jedzeniu i piciu niegodna jest

człowieka, a przede wszystkim tego, kto piastuje urząd:

czyni ciało podatnym na różne choroby, człowieka

niezdolnym do poważnych czynów, folgującym sobie i

obelżywym dla innych, i zbłąkanym z prawdziwej drogi, niby

koń, co zerwał się z wędzidła. Wino zaś ma taką naturę, że

naprzód czyni człowieka bardziej rześkim; potem, gdy

więcej się napije, przydaje mu dobrej myśli i dobrego o sobie

samym mniemania. Po jeszcze obfitszym użytku czyni go

jeszcze dufniejszym w siebie, skorym do mówienia i

robienia byle czego, tak iż człowiek zgoła sobą nie włada,

jako to ów w pewnej komedii, który podpiwszy sobie dobrze

- woła: "Wygrało wino, którem wypił." Opary bowiem winne

bijące do głowy mieszają i w nieład wszystko wprawiają, a

człowieka pozbawiają władzy nad sobą samym.

Wygadujesz wtedy tajemnice i rzeczy sekretnie ci

zwierzone. Pleciesz wiele rzeczy, czego potem gdy do

rozumu wrócisz, możesz żałować, bo albo tobie może to

szkodzić, albo innym, nierzadko nawet przyjaciołom i całej

twej ziemi. Nie masz wtedy dla ciebie różnicy między

przyjacielem a nieprzyjacielem, między siostrą a żoną.

Wtedy kłótnie, bijatyki, rany, kalectwa, zabójstwa.

A czy to dziwne? Wszakże gdy się rozsądek zatraci i

rozum zatopi, tonie zarazem i wszystka zdolność

uczciwego czynienia, a na wierzch wypływa owa zgraja

namiętności ślepych i nieokiełznanych. Nierozumne

zwierzęta przewyższają nas trzeźwością: nie zwykły pić

ponad konieczność przepisaną im przez naturę. Tym

boleśniejsze to, iż się ta wada tak bardzo rozpanoszyła w

Długosz Jan - Średniowiecze. Kroniki [fragmenty o zbytkach].pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: