Proces kształcenia

Zaczniemy od cech współczesnego procesu dydaktycznego, które są niezależne zarówno od przyjętego modelu kształcenia, jak i poziomu edukacyjnego.

Czynności nauczania-uczenia się przebiegają w sposób systematyczny i są świadomie i celowo zamierzone.

Zgodnie z definicją: proces kształcenia to zbiór powiązanych ze sobą czynności uczniów i nauczyciela, warunkujących się wzajemnie i podporządkowanych realizacji wspólnego celu, jakim jest wywoływanie
u dzieci, młodzieży lub osób dorosłych pewnych zamierzonych i względnie trwałych zmian.
(Cz. Kupisiewicz) Parafrazując w sposób uproszczony tę definicję, można powiedzieć, iż w procesie dydaktycznym każdej czynności nauczyciela odpowiada zaplanowana przez niego czynność ucznia, która zmierza do powstania nowej jakości w umyśle i postawach.

Z tej definicji wynika pierwsza cecha współczesnego procesu kształcenia, mianowicie: jedność uczenia się i nauczania jako wzajemnie warunkujące się współwystępowanie obu tych procesów.

Prof. K. Kruszewski określa trzy podstawowe składniki wszelkich procesów pedagogicznych: ucznia, nauczyciela i materiał nauczania. Składniki te połączone są czynnościami obu partnerów ucznia
i nauczyciela, materiał nauczania zaś stanowią wiadomości o obiekcie poznania. Większość zmian psychicznych, do jakich ma doprowadzić edukacja odbywa się w kontakcie z nowymi treściami. Przedmiotem czynności uczenia się prowadzących do zmian w wiedzy są po pierwsze: wiadomości zawarte w materiale nauczania oraz po drugie: wiadomości wzbudzone z pamięci trwałej. Nauczyciel prezentując materiał organizuje zetknięcie się ucznia z nowymi informacjami, a w trakcie pracy
z materiałem nauczania zachodzą względnie trwałe zmiany w wiedzy już posiadanej. Mogą one polegać na tym, że powstają nowe zorganizowane całości - ustrukturyzowane i stanowiące odrębne jednostki, zbiory informacji - lub wzbogacają się już istniejące. Zmiany obejmują wiadomości, umiejętności
i wartości, a więc dwa systemy poznawczy ( wiem, że; wiem, jak; wiem, kiedy i dlaczego?) oraz system wartościujący (emocjonalne znaczenie przypisywane wiadomościom, stanowienie i wybór celów).

I tak dochodzimy do drugiej cechy współczesnego procesu kształcenia:

jedności nauczania i wychowania. O wychowaniu mówimy wtedy, gdy jeden człowiek , w tym konkretnym przypadku – nauczyciel, intencjonalnie wywiera wpływ na innego człowieka, w tym przypadku ucznia, czyli organizuje swoje czynności z myślą o wywoływaniu określonych z góry zmian
w jego postępowaniu. Oznacza to zmianę kierunku postępowania, zmianę sposobu postępowania, a także zmianę dowolnej cechy postępowania.

Celem realizacji procesu dydaktycznego jest zamiana stanu ignorancji w dziedzinie wiadomości, dziedzinie umiejętności i dziedzinie wartości w stan biegłości. Do tego zobowiązuje nauczycieli trzecia cecha współczesnego procesu kształcenia, to znaczy wszechstronność, a więc oddziaływanie na wszystkie sfery osobowości ucznia (por. z koncepcją wielostronnego kształcenia).

Ostatnią cechą współczesnego procesu kształcenia jest elastyczność metodyczna i organizacyjna. Umożliwia ona stosowanie różnych metod i rozmaitych form organizacyjnych uczenia się i nauczania, każdorazowo jednak dobieranych do zadań, jakie za ich pomocą maja być wykonane.

Ogniwa procesu kształcenia

Mówiąc o procesie kształcenia trzeba mieć na uwadze szeroki zakres tego pojęcia. Może to być proces kształcenia ogólego , służący nabywaniu kompetencji potrzebnych wszystkim we współczesnym świecie lub proces kształcenia zawodowego umożliwiający nabycie kompetencji do wykonywania wybranego zawodu. Obok tego można się spotkać z podziałem kształcenia w zależności od szczebla edukacji - kształcenie przedszkolne, szkolne, wyższe i kształcenie dorosłych.

Proces kształcenia - nawet rozumiany jednoznacznie jako ciąg zdarzeń obejmujący kierowanie i uczenie się, dojrzewanie i rozwój – może mieć różny przebieg w związku z wiekiem uczniów, celami, treścią, jak też ze względu na koncepcję teoretyczną (por. modele kształcenia) warunkującą jego projektowanie.

Mimo wielu różnic można wszakże w nim wykryć pewne momenty wspólne dla wszelkiego kształcenia. Momenty te, zwane też ogniwami procesu nauczania, dotyczą zespołów jakościowo podobnych czynności nauczyciela, przy czym tym momentom procesu nauczania powinny odpowiadać określone momenty uczenia się. Poszczególne momenty nie muszą występować w ustalonym porządku, jako ogniwa łańcucha czynności (por. cechę elastyczności metodycznej). Ich kolejność może podlegać określonym zmianom, dość często również dwa lub więcej momentów może występować równocześnie

W nowoczesnym modelu procesu nauczania-uczenia się można wyodrębnić następujące ogniwa:

1) uświadomienie uczniom celów i zadań dydaktycznych, stawianie problemów - czemu powinno odpowiadać powstawanie u uczniów odpowiednich motywów uczenia się, odpowiedniego „ładu wewnętrznego”;

2) zaznajamianie uczniów z nowym materiałem poprzez użycie odpowiednich środków techniczno-poglądowych i słowa żywego lub drukowanego - czemu ze strony uczniów powinna odpowiadać określona działalność praktyczna, obserwacja, gromadzenia materiału do rozwiązywania problemów i przyswajanie gotowych wiadomości;

3) kierowanie procesem uogólniania - ze strony za uczniów odpowiednie operacje myślowe, rozwiązywanie problemów;

4) utrwalanie wiadomości uczniów;

5) kształtowanie umiejętności, nawyków i przyzwyczajeń;

6) wiązanie teorii z praktyką;

7) kontrola i ocena wyników nauczania, w procesie zaś uczenia się – samokontrola.”

(W. Okoń s. 57-59).

Proszę zwrócić uwagę, że wśród wymienionych ogniw istnieją takie, które nie podlegają cesze elastyczności, bowiem bez ich udziału nie mogłoby wystąpić jakiekolwiek kształcenie. Które to?

Organizacja przebiegu procesu dydaktycznego według ogniw jest jedynie propozycją dla nauczyciela, wskazuje jak należy uczyć, aby osiągać optymalne wyniki. Nie jest natomiast formalnym nakazem. Kolejność ogniw odpowiada przebiegowi procesu uczenia się (por. wykład 1), mamy tu wyraźny związek między poznaniem zmysłowym, myśleniem i działaniem jaki ma zachodzić w procesie kształcenia.
O jakości jego realizacji każdorazowo decyduje nauczyciel i w tym przypadku nie może być mowy
o standaryzacji, ujednolicać można jedynie efekty kształcenia, a więc wynik końcowy, ale nie czynności nauczyciela.

Zależnie od założonego celu kształcenia nauczyciel może przyjąć podający tok pracy dydaktycznej, wtedy odwołuje się do poznania pośredniego, albo tok poszukujący, którego podstawę stanowi przeważnie poznanie bezpośrednie. Wprawdzie w procesie kształcenia organizowanym we współczesnej szkole oba toki uzupełniają się wzajemnie i najczęściej występują łącznie, nawet w czasie pojedynczych zajęć, niemniej każdy z nich wymaga odmiennych czynności uczniów i nauczyciela.

Ogniwa procesu nauczania-uczenia się w podającym toku pracy dydaktycznej:

1) przygotowanie do pracy - sprowadza się ono do wytwarzania pozytywnej motywacji sprzyjającej uczeniu się;

2) podanie nowego materiału;

3) synteza przekazanego materiału - wyeksponowanie zawartych w materiale idei przewodnich, podstawowych faktów, zasadniczych tez;

4) kontrola wiadomości - sprawdzenie stopnia opanowania nowego materiału.

Tok ten służy nauczycielowi do szybkiego i bezpośredniego przekazania uczącym się gotowej wiedzy do przyswojenia w postaci materiału nauczania.

„Materiał nauczania to tyle co wiadomości o poznanym obiekcie. Obiektem poznania może być
np. zdarzenie, rzecz, proces, ale może być i umiejętność, czynność praktyczna albo umysłowa. Wiadomość występuje tu w znaczeniu szerszym od potocznego. Uczeń zdobywa wiadomości bądź samodzielnie, oddziałując na poznawaną rzeczywistość lub poddając się jej oddziaływaniu, bądź stykając się z komunikatem - przekazem o owej rzeczywistości opracowanym przez nauczyciela, autora podręcznika itd.

Czynności w procesie dydaktycznym

W trakcie kontaktu z materiałem uczeń uczy się wiadomości, wyprowadzając znaczenia z doświadczeń narastających w czasie kontaktu z materiałem i dopiero te znaczące wiadomości doprowadzają do zmian w jego umiejętnościach wartościach i w zachowaniu. De facto uczymy:

1) znaczenia materiału nauczania,

2) konstruowania i rekonstruowania znaczenia.

Dopiero na tej podstawie zachodzą zmiany, na których nam zależy.

Model uczenia się

Proces uczenia się zachodzi w następujących po sobie systemach:

Systemie unifikacji znaczenia wiadomości

Wiadomości składające się na obiekt poznania wybrane zostały według tego, co znaczą „obiektywnie”, tj. zgodnie z najbardziej upowszechnionymi w danym kręgu znaczeniu. Dochodząc do ucznia, niosą to właśnie znaczenie.

Wiadomości otrzymują znaczenie dzięki programowi, podręcznikowi itp. Następnie dzięki nauczycielowi, który sam może informować o obiekcie poznania, choćby wybierając do wykładu te a nie inne wiadomości. Kiedy zaś stawia zadania, wygłasza daną instrukcję wskazującą, uczniom co mają robić, to wprost pokazuje im znaczenia lub narzuca drogę poszukiwania znaczeń zgodnych ze swoją intencją.
A wszystko to odbywa się w społeczności klasy, która ma swoja kulturę i jest połączona jedną sytuacją społeczną.

Systemie indywidualizowania znaczenia wiadomości

Aby rozpocząć proces nadawania znaczeń (sensu), uczeń nie ma innej drogi jak wykorzystać to, co już wie. Do ucznia dochodzą wiadomości o obiekcie poznania, o zadaniu i kontekście społecznym, w którym odbywa się uczenie. Nadaje on osobiste znaczenie wszystkim trzem kategoriom wiadomości. Czyniąc to sięga do swojej wiedzy – lub jak to woli – pamięci. Zawartość pamięci staje się czynnikiem pośredniczącym w nadawaniu znaczeń. O wyróżnieniu dwóch rodzajów czynników pośredniczących, poznawczego i społecznego, nie decyduje struktura pamięci, ale aspekt wiadomości, który uczeń spostrzegł, to, co bierze w niej pod uwagę, oraz zamiar, z jakim sięga do pamięci.

Na otrzymane wiadomości uczeń patrzy przez pryzmat swej własnej kultury oraz przez pryzmat swej względnie neutralnej kulturowo wiedzy. Ostatecznie nadaje wiadomościom znaczenie będące syntezą obu punktów widzenia.

Czynnikami modyfikującymi nadane znaczenie są:

= interakcje społeczne, w których na specjalnych prawach uczestniczy nauczyciel, a na partnerskich inni uczniowie oraz

= indywidualne właściwości uczniów, takie jak inteligencja, cechy temperamentalne, umiejscowienie poczucia kontroli, styl poznawczy.

Wiadomości nabierają dla ucznia sensu pod trzema względami:

*poznawczym , bo pozwalają dociec „prawdy” o przedmiocie,

*społecznym, bo pozwalają funkcjonować w środowisku społecznym,

*motywacyjnym, bo pozwalają uruchomić i utrzymać ukierunkowaną działalność.

Systemie operowania wiadomościami

Wiadomości znaczące stają się przedmiotem operacji umożliwiających uczenie się. Uczniowie przetwarzają wiadomości znaczące, w wyniku czego zmieniają one znaczenie i zostają przygotowane do osadzenia w pamięci trwałej. Jest to proces aktywny, konstruktywny, nawarstwiający wiedzę i celowy. Uruchamiane są procesy poznawcze służące zapamiętywaniu, selekcjonowaniu, bądź restrukturyzowaniu wiadomości. W trakcie czynności uczenia się znaczenie wiadomości zostaje dopełnione, a one same zorganizowane.

Systemie zmieniania indywidualnej wiedzy

Wiedza przechowywana w pamięci jest zorganizowana. Organizacja wiedzy wpływa na to, jak uczeń odbiera, rozumie i zapamiętuje napływające informacje. W trakcie uczenia się struktura wiedzy ucznia zmienia się, ale zawsze pozostaje podstawą konstruowania nowej wiedzy.

Każda zmianę można opisać w trzech wymiarach: zmiana rodzaju wiedzy, zmiana struktury wiedzy, zmiana dostępu do wiedzy.

Wyróżnia się trzy rodzaje wiedzy:

- wiedza deklarytwna, czyli wiem „że”;

- wiedza proceduralna, czyli wiem „jak”;

- wiedza kontekstowa, czyli:

a) wiem „kiedy” i „dlaczego” użyć wiedzy „że” i „jak”,

b) wiem „coś” łącznie z „czymś”.

Zmiana struktury wiedzy dotyczy jej poszerzenia lub reorganizacji, a więc przekształcania i tworzenia nowych. Program szkolny jest tak pomyślany, aby ta sama wiedza była używana w celowo różniących się sytuacjach.

Często zdarza się, że choć jakieś wiadomości są zawarte w naszej wiedzy, nie możemy po nie sięgnąć. Zawodzi wówczas dostęp do wiedzy. Zróżnicowanie ścieżek przypominania sobie danej wiedzy, a więc umieszczanie tej samej wiedzy w różnych kontekstach i wykorzystanie jej do różnych celów pozwala ominąć tego rodzaju blokadę, a częste korzystanie z nich umożliwia dalsze przypominanie sobie potrzebnej właśnie wiedzy.

Głównym zadaniem nauczyciela jest doprowadzić do złożonych zmian w wiedzy ucznia. Zmiany te powinny być dobrze określone jako cel kształcenia. Swoje czynności nauczyciel musi podporządkować informacjom o przebiegu procesu nabywania zmian przez ucznia i efektach tego procesu.