Anita Kędziorek
Formy i środki dydaktyczne w edukacji zdrowotnej. Zasady kształcenia kultury zdrowotnej. Umiejętności z zakresu przekonywania ludzi do zachowań prozdrowotnych. Kształtowanie stylu życia.
* Wyróżniamy formy ekstensywne i intensywne:
Formy ekstensywne mają charakter informacyjny i szybki. Stosowane są wówczas gdy informacja jest przeznaczona dla szerokich mas odbiorców, do których powinna dotrzeć w miarę szybko. Informacja z konieczności jest krótka, niezgłębiająca zagadnienia, ale za to łatwa do przyswojenia. Dociera szybko, ale na ogół brakuje jej przekonywającej motywacji. Sygnalizuje jednak problem, może zaciekawić i spowodować zainteresowanie się zagadnieniem przez poszczególne osoby i grupy osób. Są to najczęściej informacje i hasła, a nawet krótkie pogadanki przekazywane przez środki masowego przekazu, jak radio, telewizja, prasa, a także proste plakaty, ulotki i krótkie filmy pokazywane np. w kinach przed seansem filmowym
Formy intensywne są skierowane do mniejszych grup. Materiał jest przekazywany w ciągu dłuższego czasu; rozłożony na raty, a zatem zawiera wiedzę pogłębioną. Nakazy, zakazy i informacje są uzasadnione i umotywowane. Mają one charakter szkolenia na określony temat. Sposób przekazywania jest kameralny. Praca jest oczywiście intensywna i efekty lepsze, a środowisko objęte wychowaniem zdrowotnym bardzo ograniczone.
Inny podział form wiąże się z liczebnością odbiorców. W stosunku do jednostki będzie to oddziaływanie indywidualne, np. rozmowa.
1. Oddziaływanie na małą grupę – jest to pogadanka w klasie szkolnej lub na zebraniu rodziców. Wykład odnosi się do kursu, szkolenia, a odczyt do zebrania, zjazdu itp.
2. Oddziaływanie na pojedynczego człowieka następuje podczas rozmowy indywidualnej. Sytuacje takie zachodzą codziennie w kontaktach pacjent – przedstawiciel służby zdrowia ( lekarz, pielęgniarka, higienistka, itp. ). Często rozmowa taka ma olbrzymią wagę i jest zapamiętywana na całe życie. Zależy to bowiem od autorytetu osoby przekazującej informacje, od sposobu podania informacji, a także od tego, w jakim stopniu była ona potrzebna zainteresowanemu.
Obie te formy są pożyteczna i przydatne w szerzeniu edukacji zdrowotnej.
Oddziaływanie na małą grupę w wychowaniu zdrowotnym jest jednak formą najkorzystniejszą, gdyż ma najwięcej zalet:
a) Przekazuje się wiadomości od razu większej liczbie odbiorców
b) W systematycznym procesie wychowawczym obejmuje się przeważnie jednolitą grupę pod względem wieku i wykształcenia (np. uczniowie klas I szkoły podstawowej, wychowawcy w domu dziecka itp.)
c) Umożliwia wprowadzenie elementu współzawodnictwa
d) Umożliwia dyskusje, wymiany poglądów, pomaga w podejmowaniu zbiorowej decyzji o zmianie postępowania.
Oddziaływanie na masowego odbiorcę jest nieodzowne w dużych akcjach, kiedy pożądane jest zwrócenie uwagi na określone zagadnienie. Uzyskuje się je przy pomocy środków masowego przekazu.
Do form stosowanych w stomatologicznej oświacie zdrowotnej należą:
1) Formy kształcenia systematycznego ( nauka w szkołach, kursy, szkolenia, szkoły zdrowia, szkoły matek, kursy racjonalnego żywienia, kursy pierwszej pomocy, uniwersytety dla rodziców) – należą ona do najcenniejszych form działalności edukacyjno-wychowawczej. Forma ta stwarza warunki do stosowania wielu metod i realizowania określonego programu. W prowadzeniu systematycznego kształcenia biorą udział na ogół profesjonaliści, a wiec musi być ona na wysokim poziomie zarówno pod względem tematycznym, jak i metodycznym. Kształcenie systematyczne daje okazję nie tylko do szerokiego naświetlania określonego tematu, ale także do poźniejszego pogłębiania wiedzy. Kształcenie systematyczne jest formą skupiającą w jedną całość wszystkie formy. Proces kształcenia systematycznego wymaga stosowania form różnych i urozmaiconych. Im więcej form stosuje szkolący, tym większa dawka wiedzy może być przyswojona i utrwalona przez szkolonego.
Najlepsze rezultaty osiaga się poprzez oddziaływanie na zmysł wzroku, a jeszcze lepsze gdy zastosuje się żywe słowo poparte obrazem. Zapamiętuje się wtedy wiecej treści i na dłużej.
2) Formy żywego słowa i audytywne ( rozmowy indywidualne, konsultacje, rozmowy grupowe, gawędy, opowiadania, pogadanki, dyskusje, wykłady, odczyty, dyskusje, seminaria, odczyty, bajki, audycje radiowe, nagrania). Żywe słowo jest szczególnie atrakcyjne w przypadku bezpośredniego kontaktu. Stwarza się duże możliwości oddziaływania na słuchaczy poprzez sam temat, sposób jego podania, interpretację, zaangażowanie, mimikę, gest i modulowanie głosu. Żywe słowo oddziałuje też przez osobowość prowadzącego, estetykę jego wyglądu, a przede wszystkim wpływa poprzez przystosowanie wykładu czy pogadanki do poziomu słuchaczy. Źle prowadzony wykład może spowodować szybkie znużenie słuchaczy lub zniechęcenie do tematu.
Najczęściej popełniane błedy:
- Przeładowanie treścią jednego wykładu czy pogadanki
- Używanie języka fachowego
- Niestosowne dobranie tematu
3) Formy słowa drukowanego – pisanego ( książki i broszury popularnonaukowe, gazetki ścienne, czasopisma i artykuły, afisze, wywieszki i informacje, ulotki tekstowe, utwory o wartościach artystycznych: wiersze, bajki, piosenki itp., konsultacje korespondencyjne, konkursy czytelnicze, wystawy książek i czasopism o tematyce zdrowotnej, katalogi tekstowe i ilustrowane) – wszystko, co chcielibyśmy przekazać w pracy edukacyjno-zdrowotnej i wychowawczej można podać na pismie, gdyż żywe słowo jest ulotne. Po wysłuchaniu pogadanki stosunkowo niewielka część wiadomości zostaje zapamiętana. Dlatego wskazane jest, aby po spotkaniu z wychowankami lub pacjentami można było zapoznać ich z materiałami drukowanymi, które umożliwią utrwalenie i uzupełnienie przekazanych wiadomości. Do tekstu utrwalonego w postaci książki, broszury czy ulotki można wracać wielokrotnie i czytać go wtedy, gdy jest potrzebny. Słowo drukowane uzupełnia informacje osób, które wpływają na podopiecznych jeszcze w gabinecie lub już poza nim.
4) Formy wizualne i audiowizualne – przemawiają do odbiorcy poprzez wzrok, a także wzrok i słuch jednocześnie. Im bardziej atrakcyjne będzie to, co zobaczymy, tym bardziej będzie przyciągać uwagę.
- wizualne : plakaty, wywieszki ilustrowane, tablice instruktażowe, wystawy i wystawki, drobne opracowania graficzne ( zakładki, pocztówki, maskotki, torby reklamówki itp.)
- audiowizualne : filmy dla dzieci i młodzieży, filmy szkoleniowe dla działaczy oświatowo-zdrowotnych, audycje telewizyjne, programy komputerowe itp.
5) Formy artystyczno-naukowe, formy inscenizacji ( teatr aktora, teatr lalek,
imprezy estradowe, zgaduj zgadula, gry ruchowe, teatr cieni, zabawy sprawnościowo-ruchowe, rebusy, krzyżówki itp.) – formy te należą do bardziej złożonych i pracochłonnych w przygotowaniu. Najlepiej jest realizować je w środowisku dziecięcym. Już samo przygotowanie widowiska czy inscenizacji jest pracą na rzecz edukacji zdrowotnej, w czasie której wzrasta zainteresowanie coraz to nowych osób. Jest to doskonały przykład nauki poprzez zabawę.
6) Współzawodnictwo (konkursy, olimpiady, giełdy pomysłów, kąciki higieny)- współzawodnictwo jest na ogół związane z formami dużymi wymagającymi zaangażowania większej liczby osób. Trwa ono dłużej, zwłaszcza jeśli jest to konkurs lub olimpiada. Pobudza do szukania materiałów, przez co uczestnicy rozszerzają swoją wiedzę na poządany temat. Poprzez poszukiwania i chęć osiągnięcia jak najlepszych wyników uczestnicy konkursów wciągają do pomocy szeroki krąg znajomych, a także organizacje, do których należą. Tym samym zasięg oddziaływania edukacyjno-zdrowotnego powiększa się.
7) Formy bezpośredniego kontaktu z obiektywną rzeczywistością (wycieczki
do przychodni, gabinetu itp., pokazy, demonstracje, degustacje, próby itp., ćwiczenia praktyczne) – stwarzają one możliwość przedstawienia wychowankom wzorców i przykładów od strony praktycznego ich stosowania. Stwarza się wychowankom określoną sytuację, którą uznają albo za wzór do naśladowania, albo za błędny przykład wymagający poprawienia. Jest to więc również sposób uczenia się na błędach, które się dostrzega. Dlatego formy bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością należy raczej stosować już po zdobyciu przez wychowanków pewnego zasobu wiedzy teoretycznej.
Środki dydaktyczne
Pomocami dydaktycznymi nazywamy wszystkie materiały i przedmioty, z których w czasie pracy dydaktycznej korzysta działacz edukacyjno-zdrowotny w celu pogłębienia i poszerzenia własnych wiadomości, a także te materiały, które demonstruje swoim słuchaczom. Są to:
1. wydawnictwa metodyczne i podręczniki, do których zalicza się:
a) podręczniki z pedagogiki, socjologii i psychologii
b) podręczniki ogólne z metodyki edukacji zdrowotnej
c) inne podręczniki i publikacje
2. popularne książki i czasopisma o zdrowiu (np. „Higienistka stomatologiczna” Jańczuka)
3. środki wizualne i audiowizualne – pomoce wizualne stanowią najliczniejszą i najbardziej zróżnicowaną grupę pomocy dydaktycznych. Pokazywanie tego, o czym się mówi zwielokrotnia spostrzeganie i przyswajanie wiadomości. Pokazywanie możliwe jest za pomocą różnych technik, począwszy od rysunku wykonanego na tablicy kredą czy flamastrem, poprze ilustracje, plakaty, wywieszki, składanki i inne materiały edukacyjno-zdrowotne, aż do filmów.
Do pomocy wizualnych zaliczamy:
a) pomoce przestrzenne – do okazu w środowisku naturalnym należy gabinet stomatologiczny z całym wyposażeniem
b) fantomy
c) ilustracje.
Do środków audiowizualnych zalicza się: audycje telewizyjne, filmy dźwiękowe, pogadanki odtwarzane z taśm magnetofonowych, slajdy.
4. aparatura i urządzenia – w pracy edukacyjno-zdrowotnej niezbędne jest korzystanie ze środków technicznych, np. projektor filmowy, rzutnik, magnetowid, magnetofon.
* Wyróżniamy 10 zasad kształtowania kultury zdrowotnej :
1) Zasada motywowania :
Motywacja wynika z uświadomionej potrzeby. Poinformowanie kogoś cierpiącego o możliwości uniknięcia bólu wyzwala w nim ciekawość, zainteresowanie tematem i motywację do zastosowania się do wskazań. Jeśli będzie dbał o zęby, to może nie dopuścić do ich utraty, zachowa zdrowie i urodę oraz uniknie bólu.
2) Zasada aktywności:
Jest to zasada działania w wychowaniu, wskazująca nie tylko na celowość opowiadania o tym, że trzeba np. czyścić zęby, ale i na celowość uczenia, jak to robić.
3) Zasada doboru treści w wychowaniu zdrowotnym i popularyzacji wiedzy o zdrowiu :
Mówi o tym że nie można przekazywać od razu zbyt dużo wiedzy medycznej. Przekazana wiedza nie może zawierać informacji o diagnozowaniu, rokowaniu czy też leczeniu. Treść musi dotyczyć profilaktyki, i to tej na którą sami się godzimy i sami jesteśmy w stanie wykonać. Higienistka powinna nauczyć sposobów ochrony zdrowia i radzenia sobie w prostych przypadkach przedlekarskich. Zbyt dużo fachowej wiedzy dla nieprzygotowanego słuchacza działa na niego albo nużąco albo przerażająco, a już na pewno nie zrozumie on jej prawidłowo.
4) Zasada systematyczności i systemowości:
Jeśli chce się osiągnąć zmianę wychowawczą lub konkretny skutek, to należy oddziaływać w ciągu dłuższego czasu, przekazując wiedzę systematycznie. Dawkuje się ją systemowo, a więc logicznie poukładaną, zaplanowaną i składającą się z kolejnych elementów, dających określoną całość i dopiero wtedy spełniającą swoją funkcję. Wiedza przekazana w logicznym ciągu małymi dawkami, poparta doświadczeniami, stanie się własnością słuchacza, a zmiany w jego zachowaniu będzie można uznać za osiągnięty cel.
5) Zasada oddziaływania zespołowego:
Przewagę nad oddziaływaniem indywidualnym ma oddziaływanie zespołowe. Ma ono wiele zalet. Jest przede wszystkim mniej czasochłonne, gdyż odbierane jest przez większe zbiorowisko ( grupę ). Ponadto, jeśli nadawca jest akceptowany, lubiany, to może wywołać głębsze przeżycia emocjonalne. Ważne jest wtedy zespołowe podejmowanie decyzji.
6) Zasada stopniowania trudności i etapowości:
Nawiązuje ona do pracy wychowawczej systematycznej i przebiegającej w czasie. Należy bowiem zaczynać od tego, co dane środowisko uzna za łatwe, a więc trochę znane a po zainteresowaniu przedmiotem należy powoli przechodzić do spraw trudniejszych. Cały czas trzeba jednak uważać aby to co mówimy było ciekawe i zrozumiałe.
7) Zasada receptywności:
Rozszerza ona zasadę stopniowania trudności. Należy pamiętać o tym że podstawowym warunkiem skuteczności wychowania zdrowotnego jest zrozumienie przez odbiorcę stawianych mu wymagań. Nie należy więc rzucać wezwań, haseł żądań bez uzasadnienia ich słuszności.
8) Zasada trwałości i elastyczności:
Z jednej strony w wychowaniu zdrowotnym potrzebne jest utrwalenie pewnych korzystnych zachowań, z drugiej strony należy słuchaczowi przekazać , że istnieje postęp wiedzy, że mogą się zmienić warunki, związane np. ze starzeniem się organizmu czy przebyciem pewnych chorób, które zmuszają nas do zmiany postępowania. W ciągu całego życia należy więc uelastycznić swoje poglądy lub zachowania. Inaczej bowiem może szczotkować zęby dziecko a inaczej powinien to robić dorosły, cierpiący na chorobę przyzębia, aby uzyskać ten sam efekt dobrej higieny jamy ustnej.
9) Zasada intencjonalizowania niezamierzonych wpływów wychowawczych:
Proces wychowania zdrowotnego powinien zachodzić także w sytuacjach naturalnych i niezamierzonych, wręcz przypadkowych. Życie stwarza niejednokrotnie takie sytuacje , w których następują spotkania z przypadkowymi osobami lub grupami. Mogą one też być związane ze zmianą środowiska, a także warunków bytowania.
10) Zasada poszanowania odbiorcy:
Należy pamiętać o tym, że nigdy nie zdobędziemy zaufania osób, którym będziemy się starali udowodnić, że są głupi lub tkwią w niewiedzy. Wskazane byłoby natomiast wyjaśnić im, skąd się wzięły ich nie bardzo aktualne poglądy i gdzie tkwi błąd ich postępowania. Po zdobyciu zaufania i sympatii można przystąpić do przebudowy sposobu myślenia i zmiany nawyków.
* Wychowanie zdrowotne musi być kierowane do całego społeczeństwa, któremu niezbędny jest określony poziom kultury zdrowotnej.
Szerzona za pomocą różnych form wiedza o zdrowiu to tylko część działalności mającej na celu wychowanie w kulturze zdrowotnej. Druga strefa oddziaływania to oswajanie pacjenta z gabinetem zabiegowym, przybliżanie go do pracowników służby zdrowia, jak gdyby premedykacja do zabiegów. Oddziaływanie takie przeważnie nie jest zamierzone, lecz powinno wynikać z ogólnego zachowania się, z wyrazu twarzy, a nawet z najbardziej przypadkowo wypowiedzianych słów. Każdy pracownik służby zdrowia, który styka się z pacjentem, może na niego wpływać, przede wszystkim swym estetycznym wyglądem oraz spokojnym i przyjemnym zachowaniem. Oczywiście łatwo sobie uzmysłowić, że higienistka stomatologiczna ucząc pacjenta, np. zasad higieny, będzie oddziaływała na niego ujemnie, jeśli sama okaże się zaprzeczeniem głoszonych przez siebie zasad, nosząc brudny fartuch lub pokazując w czasie rozmowy zniszczone próchnicą zęby.
Nie można stosować wszystkich form wychowania zdrowotnego. Do najbardziej przydatnych należą: słowo żywe, metody wizualne i audiowizualne.
Osoby starsze powinny być pouczane o konieczności szczególnej troski o czystość przestrzeni międzyzębowych i okolic przyszyjkowych zębów, zwłaszcza z obnażonymi korzeniami, z powodu wzmożonego gromadzenia się tam resztek pokarmowych i płytki bakteryjnej. Konieczne jest też zwrócenie uwagi na higienę uzupełnień protetycznych, częstszych w wieku starszym.
Szerzenie wiadomości potrzebnych kobiecie ciężarnej i wychowującej małe dziecko możliwe jest tylko przez materiały drukowane, ulotki, gazetki i plakaty. Gazetki adresowane do młodych kobiet powinny zawierać te informacje jak gdyby z wyprzedzeniem, gdyż praktycznie każda młoda kobieta może je w bliższej lub dalszej przyszłości wykorzystać.
Każda wizyta kobiety ciężarnej w gabinecie stomatologicznym powinna być wykorzystana do indywidualnego, bezpośredniego przekazywania potrzebnych wiadomości o zdrowiu jej i przyszłego dziecka.
A oto tematy, z którymi należy zapoznać kobiety w ciąży i młode matki :
1) celowość i nieszkodliwość leczenia i usuwania zębów w czasie ciąży, z wyjątkiem określonych przez lekarza przypadków,
2) traktowanie płodu jako „pasożyta’’ dla organizmu matki, nieprawdziwe twierdzenie, iż „ każda ciąża kosztuje matkę jeden ząb”,
3) konieczność uporządkowania jamy ustnej przed urodzeniem dziecka (zmniejszenie ryzyka zakażenia noworodka i niemowlęcia),
4) troska o uzębienie dziecka już w okresie płodowym, czyli omówienie czynników warunkujących zdrowe uzębienie dziecka,
5) konieczność higienicznego trybu życia, łącznie z unikaniem chorób zakażnych,
6) wpływ odżywiania w okresie ciąży na zdrowie matki i dziecka, przykładowe diety w zależności od pory roku.
W odniesieniu do dzieci w wieku poniemowlęcym ( żłobkowym ) higienistka stomatologiczna powinna skoncentrować się na matkach i osobach wychowujących małe dzieci. Uświadomienie ich powinno dotyczyć zwłaszcza :
a) szkodliwych nawyków u dzieci ( ssanie palca, smoczka itp. )
b) prawidłowego odżywiania, ze zwróceniem uwagi na jakość i konsystencje pokarmów (wczesne podawanie pokarmów twardych, owoców, jarzyn, umiejętne podawanie słodyczy),
c) wczesnego wdrażania nawyku higieny jamy ustnej u dzieci,
d) dostosowania związków fluoru oraz wczesnego leczenia zębów mlecznych i wad narządu żucia.
W utrzymaniu higieny jamy ustnej u dziecka mają znaczenie:
a) szczotkowanie zębów,
b) płukanie jamy ustnej,
c) spożywanie pokarmów oczyszczających.
Temat ten powinien być szczególnie często powtarzany i uwypuklany. Należy przekonywać o tym , że najlepszym sposobem utrzymania higieny jamy ustnej jest szczotkowanie zębów po każdym posiłku. Jeśli nie jest to możliwe, to przynajmniej dwa razy dziennie ( rano i wieczorem) przez 2-3 minuty każdorazowo. Poranne oczyszczanie zębów należy zalecać zawsze po śniadaniu, a wieczorne bezpośrednio po kolacji, a przed snem nic już nie jeść.
Wychowanie w wieku przedszkolnym powinno polegać na :
1) zbadaniu uzębienia dzieci oraz powiadomieniu rodziców i personelu opiekuńczego o ewentualnej konieczności leczenia uzębienia,
2) skierowaniu w razie potrzeby do poradni profilaktyki ortodontycznej, wyjaśnieniu rodzicom skutków zaniedbania tego postępowania,
3) zorganizowaniu codziennego, nadzorowanego przez nauczycielki przedszkolne, szczotkowania zębów dzieci w przedszkolu,
4) zorganizowania podawania w razie potrzeby tabletek fluorkowych przez personel przedszkola,
5) przeprowadzeniu akcji profilaktyki kontaktowej (u dzieci 5-6 letnich)
6) pouczeniu kierownictwa przedszkola i rodziców o szkodliwości słodyczy i umiejętnym ich podawaniu zarówno w przedszkolu jak i w domu.
Powinno się namawiać rodziców, aby nie oszczędzali zębów dziecka przez podawanie mu rozdrobnionych pokarmów. Zęby i szczęki dziecka muszą pracować, aby mogły się prawidłowo rozwinąć.
Podczas pokazów szczotkowania zębów dla dzieci przedszkolnych najlepiej jest posługiwać się dużymi modelami szczęk i szczotek do zębów.
Praca w zakresie wychowania zdrowotnego w szkole powinna przebiegać planowo i równolegle z planowanym leczeniem i planową profilaktyką. Najbardziej ekonomiczne i skuteczne jest powiązanie wychowania zdrowotnego z profilaktyką kontaktową fluorkową.
Przed seansami fluorkowania zębów metodą szczoteczkową (6 lub 10 seansów rocznie) przeprowadza się 10 minutowe pogadanki, przede wszystkim na temat :
1) szczotek do zębów i prawidłowego szczotkowania,
2) warunków tworzenia się płytki bakteryjnej i zachodzących w niej przemian,
3) szkodliwej roli cukrów w pożywieniu,
4) roli profilaktyki fluorkowej i leczenia zębów,
5) &...
izulka115