Charakterystyka nauk prawnych:
= znalezienie miejsca dla rozważań o prawie w ogólnej klasyfikacji nauk nie jest zadaniem prostym, gdyż :]
- brak uznanego kryterium naukowości
- brak definicji nauki
- brak powszechnie uznawanej klasyfikacji dyscyplin naukowych
= historyczne próby sklasyfikowania dyscyplin naukowych:
- Arystoteles dzielił na nauki teoretyczne i praktyczne
- Podobny podział nauk u stoików: fizyka, logika, etyka
- Średniowieczny podział na trivium i quadrivium
- W ostatnim stuleciu próby wprowadzenia klasyfikacji nawiązujących w pewnym stopniu do kryteriów metodologicznych
Klasyfikacja wg Wuntt`a (przejęta w póżniejszym okresie przez prof. Tadeusza Kotarbińskiego):
- nauki formalne
- nauki realne
+ przyrodnicze – zajmujące się wytworami przyrody
+ humanistyczne – zajmujące się wytworami człowieka, m.in. nauki prawnicze
Sam Kotarbiński zdawał się wahać czy w ogóle rozważania o prawie nie mają charakteru pewnej umiejętności praktyczno – normatywnej, która skupiałaby się na wartościach norm.
Podział wg Kazimierza Ajdukiewicza - nauki :
aprioryczne empiryczne humanistyczne
Podział ten odwoływał się do charakteru dopuszczalnych w danej nauce przesłanek / przesłankami naukowymi w naukach humanistycznych w odróżnieniu od nauk apriorycznych czy empirycznych byłoby rozumienie wypowiedzi, jej znaczenie/
Charakterystyka metodologiczna:
Nauka pojmowana w dwóch sensach:
- pragmatycznym – czynnościowym – proces uczenia się
- apragmatycznym – wynik czynności – rezultat procesu zdobywania wiedzy, zbiór twierdzeń – zdań, które spełniają określone wymagania :
a) zdanie należycie uzasadnione
b) zdanie w odpowiednim stopniu ogólne
c) zbiór zdań jest zbiorem uporządkowanym
d) zbiór charakteryzuje się cechą niesprzeczności
Standardowa klasyfikacja nauk :
A – kryterium przedmiotu badań (przedmiot którego dotyczą twierdzenia danej nauki)
- przyrodnicze – rzeczywistość przyrodnicza ożywiona i nieożywiona
- społeczne – społeczeństwo, szeroko rozumiana rzeczywistość społeczna i wytwory świadomej działalności człowieka
- nauki teoretyczne odpowiadają na pytanie „Jak jest ?” (opis i wyjaśnienie licznych procesów występujących w rzeczywistości) np. socjologia, biologia, fizyka historia, ekonomia
- nauki praktyczne formułują i uzasadniają różnego rodzaju normy, dyrektywy oraz oceny; odpowiadają na pytanie „Jak być powinno?”, „Jak należy coś zrobić?” np. nauki inżynieryjne, nauki praktyczne ~ n. stosowane np. etyka
- empiryczne – odwołują się w uzasadnianiu twierdzeń do doświadczenia (obserwacje, eksperymenty)
- formalne – odwołują się do takiego typu uzasadniania twierdzeń, który jest tzw. typem inferencyjnym. Dowodzenia twierdzenia polega na dokonaniu operacji logicznej ( w oparciu o pewne reguły stosowania) , gdzie z jednych twierdzeń wyprowadza się inne, niektóre z twierdzeń przyjmowane są bez dowodu – aksjomaty.
Klasyfikacja nauk prawnych:
- nauki humanistyczne
- wyodrębnia się w ramach nauk społecznych
- zajmują się kulturowymi wytworami człowieka (sztuka, literatura, prawo )
- prawo – wytwór człowieka funkcjonującego w danej kulturze
- poetycka definicja kultury Gustava Radbruch`a: „Co ze sfery ideału przejęliśmy do sfery naszej woli i uczucia, a mianowicie obyczaj, prawo, moralność, a dalej naukę, sztukę, religię, to wszystko tworzy naszą kulturę – tę sferę pośrednią pomiędzy pyłem ziemskim a światem podgwiezdnym; Tworzy państwo ludzkich dążeń i ludzkiej twórczości pomiędzy państwem natury i rzeczywistego istnienia a idealnym państwem tęsknoty. Pomiędzy niewinnym pokojem natury a wzniosłym spokojem ideału jest ten świat kultury światem pełnym grzechu i niepokoju, a z drugiej strony pełnym nadziei i wiary światem naszej walki i działania”
- nauki teoretyczne
- nauki praktyczne
- twierdzenia uzasadniane w sposób empiryczny i formalny => dążenie do konkluzywności
- nauki prawne
- ponieważ kultura odwołuję się do wartości, to tym samym w prawie mamy do czynienia z określonymi wartościami
- określone działy podstawowe:
· dogmatyka prawa
· teoria prawa
· historia prawa
- problematyka prawoznawstwa
TEORETYCZNA – obejmuje dwie podstawowe grupy problemów
a) problemy nauki zmierzającej do sformułowania pewnych ogólnych twierdzeń o prawie; te zjawiska prawne badane są w pewnych aspektach : językowym i społecznym
b) problemy metodologii nauk prawnych : W jaki sposób nauki prawne są uprawiane? W jaki sposób powinny być uprawiane? Co się robi? Jak się robi? Co powinno się robić?
DOGMATYCZNA (DOGMATYCZNO - PRAWNA) - sprowadza się głównie do odpowiedzi na pytanie: Jakie normy obowiązują w danych systemach prawnych? Jakie czyny są aktualnie nakazane, zakazane, indyferentne
SOCJOTECHNICZNA - (socjotechnika – nauka , która dotyczy praktycznego zastosowania wiedzy socjologicznej)
- formułowanie twierdzeń ( czy dyrektyw technicznych ), które dotyczą realizacji pewnych zamierzonych zmian w życiu społecznym, bądż też dotyczą utrwalenia tymczasowego układu życia społecznego, poprzez odpowiednio dobrane oddziaływanie społeczne ; Jak przy pomocy odpowiedniego prawodawstwa można osiągnąć zamierzone cele ? np. polityka prawa ( manipulowanie społeczeństwem za pomocą nakładania reguł prawnych)
- rozważania o prawie mogą być prowadzone :
= de lege lata - rozważania o prawie aktualnie obowiązującym
= de lege ferenda – zagadnienia krytyki i usprawniania prawa; postulaty pod adresem prawa, np. Jak zmienić prawo ? Co należy w nim uzupełnić ? Jak usunąć ewentualne luki lub sprzeczności ? ; rozważania o prawie postulowanym
- dogmatyka prawa zajmuje się rozważaniami de lege lata ( nie wysuwa postulatów )
- w ramach rozważań de lege lata mamy do czynienia z dwoma podstawowymi pytaniami, które dogmatyka prawa stawia:
+ pytania walidacyjne – zmierzają do ustalenia obowiązywania prawa, pytanie o obowiązywanie prawa
+ pytania interpretacyjne – pytania zmierzające do ustalenia znaczenia i zakresu zastosowania normy, przepisu, itd.
- podstawowym zadaniem prawnika jest w gruncie rzeczy odpowiedzieć na pytanie : Jakie zachowania są nakazane, zakazane
bądż indyferentne ? Żeby odpowiedzieć na to pytanie trzeba wiedzieć jakie normy obowiązują, a jakie nie ( trzeba ustalić zakres
obowiązywania normy, przepisu, itd.), dokonać kwalifikacji prawnej określonych stanów faktycznych.
- celem dogmatyki prawa jest w gruncie rzeczy udzielenie odpowiedzi na pytanie jakie zachowania są nakazane, zakazane, bądż
dozwolone ( przez obowiązujące normy danego systemu prawnego ),
- cel ten nie zostanie nigdy osiągnięty, powody :
Ø stała zmienność prawa – stale mamy do czynienia z pojawianiem się nowych regulacji prawnych
( norm prawnych ); to sprawia, że część obowiązujących dotychczas norm prawnych zostaje uchylona.
Ø Pojawiają się nowe sytuacje faktyczne w rzeczywistości społecznej (o których nie myślano w fazie tworzenia prawa ) np. ochrona praw autorskich programów komputerowych
- prawo zawsze zostaje w tyle w stosunku do rozwoju rzeczywistości społecznej, gdyż zawsze będą się pojawiać sytuacje, których
prawo wprost nie przewiduje
- tzw. inflacja prawa – nadmiar regulacji prawnych, gdy prawodawca stara się przewidzieć wszystkie przyszłe sytuacje i
szczegółowo je uregulować
/ Kodeks Cywilny w Polsce obowiązuje od 1965 r. Nie jest wyjątkiem obowiązywanie dużych kodyfikacji przez długi okres, dlatego w momencie legislacji prawodawca musi przewidywać pewne możliwe przyszłe stany faktyczne. Ta legislacja nie może być jednak nadmiernie szczegółowa ( dla takich hipotetycznych sytuacji ), gdyż szybko się zdezaktualizuje. Z jednej więc strony regulacja prawna musi być w miarę ogólna, z drugiej są adresaci norm, którzy domagają się coraz dokładniejszych regulacji ( te dwie tendencje nie mogą być nigdy do końca zrealizowane ) Rolą prawnika jest w takim wypadku przełożenie ogólnej normy na rozstrzygnięcie pewnej szczegółowej sytuacji faktycznej.
- apogeum tych rozważań w II poł. XIX w.
- Julius Herman von Kirchmann
Ø dnia 7 maja 1847r. wygłosił w Berlinie wykład pt. „ O braku wartości jurysprudencji jako nauki ” , czym otworzył dyskusję o naukowości prawoznawstwa
Ø tezy – zarzuty wobec dogmatyki prawa :
a) niczego nie wyjaśnia
b) tezy dogmatyki prawa są subiektywne – dogmatyka jest uzależniona od ocen
c) jest nauką sezonową (szybka dezaktualizacja)
d) brak postępu metodologicznego (brak wprowadzania coraz lepszych metod)
Fragment wykładu: „(...) Juryści stali się robakami, co żyją zgniłym drzewem; odwracając się od tego co zdrowe –
gnieżdżą się i przędą swe włókna w tym co chore. Tam, gdzie prawo pozytywne jest jednoznaczne, nauka prawa
powinna milczeć (bowiem nie ma nic do powiedzenia). Tylko tam, gdzie jest zagmatwanie i pełno luk oraz
sprzeczności, tam prawnik może coś powiedzieć(...)”
- spór pomiędzy naturalistami i antynaturalistami:
· naturaliści – twierdzili, że wzorzec nauk przyrodniczych powinien być przykładany do każdej innej dziedziny naukowej (wzorcową nauką miała być fizyka)
· antynaturaliści –twierdzili, że istnieje więcej niż jeden wzorzec naukowości; to co twierdzą naturaliści jest daleko idącym uproszczeniem – zbyt rygorystyczną definicją nauki. Reguł obowiązujących w naukach przyrodniczych nie da się zastosować w wielu dziedzinach, gdzie jest inny przedmiot badań. Nauki humanistyczne muszą być traktowane wedle innych reguł metodologicznych niż nauki przyrodnicze
zgodnie z tym zapatrywaniem wiele z zarzutów Kirchmann`a można spokojnie oddalić
- to czy dogmatyka prawa jest, czy też nie jest dyscypliną naukową zależy od punktu odniesienia, od przyjętego stanowiska metodologicznego, a w praktyce od tego po której stronie sporu się opowiemy
- dogmatyka prawa to nie tylko opis regulacji prawnej, ale także pewne konstrukcje instytucji wywodzących się z prawa rzymskiego
Sposoby pojmowania prawa:
- czym jest prawo ?
- definicje prawa = dwie koncepcje:
= prawo jest zespołem faktów psychicznych (czy społecznych) związanych z określonymi normami
~~>koncepcja Leona Petrażyckiego – psychologiczna koncepcja prawa
o prawo jest pewnym przeżyciem psychicznym o charakterystyce emocjonalnej
o emocje prawne – charakterystyka dwustronna ~ emocja imperatywno – atrybutywna (gdy ktoś odczuwa zobowiązanie, a
ponadto odczuwa uprawnienie drugiej osoby do żądania, aby on zachował się w określony sposób) np. pożyczka
o emocje moralne – imperatywne – jednostronne (gdy ktoś przeżywa jednostronne zobowiązanie) np. jałmużna
o czym jest więc to co zostało zapisane w ustawach ? –fakt normatywny – ustawy są impulsem dla przeżyć psychicznych,
prawem nie jest to co zostało zapisane, ale to, co człowiek przeżywa
~~>koncepcje socjotechniczne – koncepcje realizmu prawnego
§ powstały w latach 30-tych w Stanach Zjednoczonych
§ tzw. realizm prawny amerykański, powstawały nowe typy stosunków społecznych
§ koncepcje te miały ogromne oddziaływanie na orzecznictwo sądów amerykańskich
§ związane z behawioryzmem (kierunkiem w socjologii, który zajmował się badaniem zachowań ludzi, traktował zachowanie jako wynik relacji „akcja-reakcja”-bodziec) w tym czasie rozwój badań opinii publicznej
§ czynnikiem była też mała ilość prawa stanowionego, a dominacja common law , które nie było wystarczające
§ elastyczne rozumienie zbioru precedensów
§ rozumienie prawa jako faktu społecznego, prawo rzeczywiste
§ prawem nie jest to co zapisane w książkach ( law in books w zbiorach precedensów); prawem jest tylko „prawo w działaniu” (law in action) ~konkretne, faktyczne zachowanie się sędziów wydających decyzje; law in books wpływa natomiast na law in action (pewna paralelność konstrukcyjna całego systemu) i pewne dodatkowe czynniki.
§ perspektywa spojrzenia na prawo „złego człowieka”
§ prawem jest określone zachowanie, fakt wpływający na zachowanie sędziego, prawo obowiązuje jeśli istnieje ten fakt
= prawo to zespół norm postępowania
- „wielki spór” pomiędzy podejściem pozytywistycznym a prawem natury
- W jaki sposób wyznaczana jest treść normy ?
~~>koncepcje pozytywistyczne
q lata 20-ste XIX w. – pozytywizm prawniczy
q koncepcje o charakterze tetycznym – odwołują się do praw ustanowionych przez
q treść norm prawnych wyznaczana jest wyłącznie przez odpowiednie akty stanowienia, czy też uznawania ze strony
państwa – ratione imperii =jeżeli coś zostało poprawnie ustanowione, to obowiązuje właśnie z racji władzy
q prawem jest jedynie prawo pozytywne
q normy prawa pozytywnego różnią się od innych norm postępowania tym, że ich realizacja jest zagwarantowana
sankcjami ze strony państwa
q aby zaliczyć normę do norm prawnie obowiązujących ważna jest forma tej normy , a nie jej treść (norma musi być
ustanowiona przez kompetentny organ prawodawczy)
q normy prawa obowiązują z woli prawodawcy
q stanowisko nonkognitystyczne – normy i oceny nie mają wartości logicznej, dyskutowano w kategoriach wyboru nie słuszności, oceny nie były zadaniem prawa, lecz innych nauk
~~>koncepcje prawa natury
§ obowiązują jakieś normy (normy prawa naturalnego), które są niezależne od aktów stanowienia prawa przez władzę
§ treść prawa jest wyznaczana przez normy prawa naturalnego, odwołujące się do pewnych absolutnych ocen i wartości
§ treść norm prawa natury nie pochodzi od państwa
§ normy prawa obowiązują imperio ratione (ze swojej natury, bez względu na rolę prawodawcy)
§ prawo obowiązuje o ile jest zgodne z pewnym normatywnym systemem reguł zwanym prawno-naturalnym
§ istnieją dwa porządki –jeden ustanowiony przez prawo, a drugi istniejący w społeczeństwie
§ relatywizacja obowiązywania prawa
§ ujmowanie prawa jako normy
...
przemekn5