_________________________________________________________________________________________DOKTRYNY
Podręczniki:
„Historia doktryn politycznych i prawnych” - H. Olszewski, M. Zmierczak
„Historia myśli politycznej i prawnej” – H. Izdebski
„Współczesne brytyjskie doktryny polityczne” – A. Zięba
„Historia doktryn politycznych i prawnych” – A. Sylwestrzak
H historia doktryn
politycznych i prawnych
Doktryna to usystematyzowany zbiór poglądów na pochodzenie, istotę oraz funkcje państwa i prawa. W obrębie owych zbiorów wyróżniamy dwie kategorie: doktryny autorów, które mają dziś charakter historyczny (np. Locke’a, Rousseau, Montesquieu), oraz doktryny masowe (ich autorami są zorganizowane grupy osób, zespoły ekspertów lub partie polityczne). Określenie „doktryna” jest często używane synonimicznie z określeniem „nauka” (np. „doktryna prawnicza stoi na stanowisku, że...”). Doktryna w potocznej terminologii kojarzy się z jakimś skostniałym systemem poglądów. To pejoratywne znaczenie doktryny przyjęte jest w krajach kultury anglosaskiej.
Doktryna autora na przykładzie doktryny Monteskjusza. W okresie absolutyzmu istniała we Francji grupa ludzi oświeconych, mających świadomość tego jak funkcjonuje państwo. Prawa polityczne posiadały osoby niewykształcone, których jedynym atutem było urodzenie. Monarchia Burbonów była uciążliwa głównie dla stanu trzeciego. Baron Charles Louis Montesquieu (1689-1755) jest arystokratą, który chce zachować swoje przywileje, ale zdaje sobie sprawę, iż niekontrolowana władza absolutna doprowadzi niedługo do rozpadu społecznego. Próbuje temu zapobiec poprzez zreformowanie władzy. Celem jego doktryny staje się osłabienie władzy absolutnej. Środkiem do tego staje się podział na trzy różne rodzaje władzy: ustawodawczą (legislatywa), wykonawczą (egzekutywa) i sądowniczą (judykatywa). Każda z nich zostaje powierzona trzem różnych grupom organów państwowych. Władza ustawodawcza zostaje powierzona dwuizbowemu parlamentowi, władzę wykonawczą Monteskjusz powierza monarsze, któremu zostaje dodany do pomocy rząd (później monarchę zastępuje prezydent). Władzę sądowniczą powierza niezawisłym sądom. Jeśli któraś z tych władz zacznie prowadzić politykę zbyt radykalną lub zbyt zachowawczą to pozostałe tę politykę skorygują. W swym dziele „O duchu praw” twierdzi, iż nawet, jeśli parlament uchwali tyrańskie prawo, to sądy przez sposób orzekania mogą złagodzić jego wymowę.
Dziś doktryna Monteskjusza ma za sobą ponad 200 lat praktyki. W naszej Konstytucji w art. 10 (gdzie sformułowano zasadę podziału władzy) jego zasada trójpodziału władzy została sprzężona z zasadą równowagi władz. Zgodnie z nią władze mają się nawzajem kontrolować by zachować równowagę. Na gruncie doktryny Monteskjusza wytworzyły się dwa systemy sprawowania rządów. Pierwszy to model amerykański, oparty na separacji władzy – dąży do zachowania równowagi między trzema władzami poprzez ich wzajemne odseparowanie. W Ameryce jedna władza nie wtrąca się w zakres działania drugiej (np. władza wykonawcza nie ma prawa inicjatywy ustawodawczej, a Kongres nie może uchwalić w stosunku do ministrów wotum nieufności). Drugi to model kolaboracji władz. Tu do osiągnięcia równowagi dąży się poprzez współpracę i wzajemne przenikanie się poszczególnych władz. Otrzymujemy w ten sposób „efekt naczyń połączonych”. Próba wystawienia przed szereg jednego z nich odbywałaby się kosztem pozostałych.
Jednak twórcą idei podziału władzy jest John Locke (1632-1704). Montesquieu natomiast jest autorem zasady trójpodziału władzy, która jest jedną z postaci podziału władzy. Inną jest np. podział władzy w państwie federacyjnym. Zostaje ona podzielona pomiędzy władzę szczebla federalnego i władze szczebla poszczególnych segmentów federacji. Istnieje również podział władzy między władze państwowe a samorządowe. Jest wreszcie polityczny podział władzy, jaki funkcjonuje np. w Wielkiej Brytanii. Dokonuje się on pomiędzy partię rządzącą a opozycyjną. Partia, która wygrała wybory obsadza rząd i dysponuje większością w Parlamencie. Ta, która zajęła drugie miejsce obsadza funkcje opozycji. Największa partia opozycyjna nosi nazwę Opozycji Jej Królewskiej Mości. Jej lider jest opłacany ze skarbu państwa. Grono czołowych polityków opozycji tworzy Gabinet Cieni i sprawują oni funkcje będące zwierciadlanym odbiciem funkcji rządowych. Minister spraw zagranicznych ma swój odpowiednik w Gabinecie Cieni w postaci rzecznika opozycji do spraw zagranicznych. Podział ten przyjmuje charakter polityczny i jest zdefiniowany przez system partyjny.
Doktryny masowe. W miarę jak się przybliżamy do naszych czasów doktryny autorów ustępują miejsca doktrynom masowym. Ich przykładem jest współczesny konserwatyzm, demokracja, liberalizm... Partie polityczne posiadają swoje gremia, których zadaniem jest studiowanie życia publicznego i przeprowadzanie pewnych uogólnień. Jest jednak różnica pomiędzy doktryną a ideologią. Ideologia wskazuje cele ostateczne, doktryna jedynie etapowe.
Szkoły interpretacji doktryn i nauki historii doktryn politycznych i prawnych. Istotną rolę odegrały szkoły: idealistyczna, materialistyczna i socjologiczna. Szkoła idealistyczna zakłada istnienie pewnego autonomicznego zespołu idei niezależnych od realiów życia społecznego i warunków materialnych. Nacisk położono na poznanie warunków kształtowania się osobowości przedstawiciela czy autora danej koncepcji. Zespół idei tworzących określoną doktrynę funkcjonuje niezależnie od warunków materialnych. Postacie doktryny są różnicowane jedynie poprzez osobowość jej autora. Podobna postać danej idei występuje natomiast w różnych częściach świata i w różnych warunkach kulturowych. Jest to tzw. typ integralny doktryny, (który można wyprowadzić przed nawias). Szkoła socjologiczna z kolei kładzie nacisk na wzajemne relacje dwóch kategorii pojęciowych: doktryny i instytucji. W takim kontekście szkoła ta rozpatruje treść doktryn politycznych i prawnych. Instytucja jest strukturą ustroju państwowego służącą realizacji określonej myśli. Między doktryną a instytucją występuje sprzężenie zwrotne. Na podstawie pewnego wyobrażenia o funkcjonowaniu społeczeństwa powołano do życia instytucję (np. parlament). Później w oparciu o obserwację funkcjonowania instytucji formułowana jest doktryna. Następnie pod wpływem doktryny dochodzi do zreformowania instytucji. Późniejsza obserwacja zreformowanej instytucji daje podstawę do sformułowania kolejnej doktryny itd. Instytucja jest traktowana jako ucieleśnienie określonych konceptów teoretycznych. Doktryna zaś budowana jest na gruncie obserwowania funkcjonowania instytucji. Kolejną szkołą jest szkoła materialistyczna związana z doktryną materializmu dialektycznego (doktryną marksistowską). Historia doktryn jest tu interpretowana w duchu dualistycznym, dwutorowym. Z jednej strony wyróżnia się materialne podstawy organizacji społeczeństwa, z drugiej nadbudowę polityczno-instytucjonalną. Pierwszemu z nich szkoła przypisuje prymat, gdyż uważa się, iż przesądza on o treści polityczno-instytucjonalnej nadbudowy. Do nadbudowy należą: aparat państwowy, partie polityczne... Natomiast do sfery materialnej należy sposób produkcji.
Funkcje doktryn politycznych i prawnych. Funkcja tłumacząca – z treści doktryn dowiadujemy się jak jest zbudowane państwo, jaka jest struktura prawa i jego źródła. Z treści doktryny jesteśmy w stanie zrekonstruować sobie obraz pewnych zjawisk społecznych. Funkcja krytyczna – np. w treści doktryn partii socjaldemokratycznych występuje krytyka państwa kapitalistycznego odnosząca się do określonej, istniejącej rzeczywistości. Partie krytykują zastaną rzeczywistość. Podobnie jest w przypadku programu partii liberalnych, które krytykują społeczeństwo stanowe za jego nierówność i ograniczenia przywilejów społecznych do określonych stanów. Funkcja prognostyczna – doktryny wskazują perspektywy. Np. doktryny socjalistyczne. Część ich treści wypełnia wizja przyszłego ustroju. Funkcja integracyjna – funkcja zespalająca postawy społeczne wokół jakiegoś programu przyjmującego pewne wartości. Przykładem jest tekst preambuły naszej Konstytucji. Doszło tam do porozumienia co do pewnych wartości (wolność, suwerenność, demokracja...). Dla jednych ich źródłem jest Bóg, dla drugich są to wartości, których źródłem jest doświadczenie rozwoju rodzaju ludzkiego.
Klasyfikacja doktryn. Jedną z typologii jest podział na doktryny rewolucyjne, konserwatywne i reakcyjne. Jest to jedna z możliwości podziału. Doktryny rewolucyjne – doktryny dotyczące epoki przełomu w myśleniu o społeczeństwie i prawie. Przykładem są doktryny oświeceniowe – zafascynowanie ogromnymi możliwościami rozumu ludzkiego. Był to również moment narodzin konstytucji w pojęciu nowożytnym. Doktryny komunistyczne są także doktrynami rewolucyjnymi. Doktryny konserwatywne – doktryny dążące do zachowania istniejącego stanu rzeczy, ale w taki sposób, by nie budziło to sprzeciwu społecznego. Przykładem jest doktryna Edmunda Burke’a (1729-1797) twórcy brytyjskiego konserwatyzmu. Stwierdził on m. in., że „decydować się na zmiany trzeba, ale zmieniając należy się zabezpieczać”. Dziś konserwatyści przedstawiają się jako zwolennicy demokracji. Ta zaś jest władzą ludu. Gdy jednak sięgniemy do pism konserwatystów sprzed ponad 100 lat okaże się, iż kiedyś nie byli jej zwolennikami. Mówili, że nie ma nic gorszego niż rządy nieoświeconych mas.„Wielka jest zaraza demokracji i od pewnego czasu nie mieliśmy innego wyjścia jak ją zaakceptować” stwierdził jeden z konserwatystów. Doktryny konserwatywne są więc nastawione na konserwowanie (nie utrzymanie za wszelką cenę) istniejącego stanu rzeczy. Doktryny reakcyjne – nastawione są na przywrócenie stanu poprzedniego. Krytykują to, co z punktu widzenia praw historii zostało uznane za obiektywny postęp. Przykładem jest doktryna faszystowska. Powstaje ona, gdy system demokracji parlamentarnej przeżywa kryzys, gdy ludzie są zniechęceni ciągłymi przetargami między partiami politycznymi i nieudolnością poczynań polityków. Motywem przewodnim faszyzmu jest krytyka demokracji parlamentarnej, skuteczne są tylko rządy silnej ręki.
Postawy zajmowane przy interpretacji doktryny. Może być albo dogmatyczna albo rewizjonistyczna – są to dwie skrajności. Postawa dogmatyczna – nie dopuszcza możliwości modyfikacji treści doktryny. Postawa rewizjonistyczna – zakłada tak dalece posuniętą dowolność interpretacji określonej doktryny, że prowadzi niekiedy do zaprzepaszczenia fundamentalnych wartości interpretowanej doktryny (często gubi się cel).
Konserwatyzm
Momentem narodzin doktryny konserwatywnej była Rewolucja Francuska. Ojcem konserwatyzmu jest brytyjski polityk i myśliciel Edmund Burke (1729-1797). Podstawy filozoficznej teorii konserwatyzmu zawarł w dziele „Rozważania o rewolucji we Francji”. Wydarzenie to budzi grozę w Anglii i skłania do refleksji. Brytyjczycy zadają sobie pytanie jak można tego uniknąć. Co należałoby zrobić, aby nie doszło do takiego wybuchu również w Anglii? Burke stwierdził zatem, że „trzeba zdecydować się na zmiany, ale zmieniając należy się zabezpieczać”. Przywileje wyższych sfer warto zachować, ale nie za cenę bezwzględnego tłamszenia reszty społeczeństwa, lecz pewnych ustępstw. Jedno z założeń konserwatyzmu głosi, że naród w swoim rozwoju potrzebuje elity przywódczej, która wypełni rolę przewodnika. Pierwotnie rolę taką powierzono arystokracji, która w prostej linii była pochodną rycerstwa. Jednak dzisiejszy konserwatyzm nie zajmuje postawy dogmatycznej, lecz raczej ewolucyjną: „Tak dla elity, nie dla arystokracji”. Historycznie ewoluowało to stopniowo – arystokracja wchłonęła do siebie elity pieniądza. Pojawiła się burżuazja i klasa średnia. W roku 1999 przeprowadzono reformę Izby Lordów na mocy której zapowiedziano pozbawienie prawa do głosowania i udziału w posiedzeniach lordów dziedzicznych (parów dziedzicznych). Dziś postuluje się by funkcję elity przejęła merytokracja, intelektualiści, ludzie wiedzy.
Konserwatyzm jest pojęciem obszernym. Dla jednych jest synonimem zacofania i ciasnoty umysłowej. Z kolei ktoś jest konserwatystą gdyż hołduje pewnym tradycjom. Konserwatyzm może być postawą społeczną, ruchem politycznym lub doktryną. Partie konserwatywne nazywane były przez komentatorów ich działalności partiami porządku z uwagi na wagę, jaką przywiązywały do zachowania ładu w organizacji społeczeństwa. Konserwatyzm jest usystematyzowanym zbiorem wartości mówiącym o tym jak zachować fundamentalne wartości dla jakiegoś kierunku myślowego i jednocześnie pogodzić to z częściowymi zmianami. Gdy z dzieł konserwatystów angielskich, amerykańskich, niemieckich i francuskich wyprowadzimy pewne wspólne wartości, które będzie można umieścić przed nawiasem otrzymamy zbiór wartości uniwersalnych, o wysokim stopniu uogólnienia i nazwiemy go typem integralnym doktryny. Składają się na niego:
► Idea społeczeństwa organicznego – społeczeństwo porównane do organizmu żywego. Nie można na nim eksperymentować. Kierowanie im wymaga cierpliwości i dopomagania pewnym naturalnym procesom. Szczególną rolę odgrywa rodzina – podstawowa komórka społeczna. Istnieje tam pewna hierarchia i tam uczymy się ról społecznych. Poszczególni członkowie społeczeństwa pełnią zróżnicowane role. Istotne w państwie są wspólnoty (np. parafialna). To, co jest dobre dla całości organizmu, dobre jest również dla każdej jego części.
► Zasada hierarchicznego porządku społecznego – konsekwencja zróżnicowanych ról społecznych. Zasada występuje w opozycji do egalitaryzmu (dążenia do równości), który jest kluczowym hasłem myśli socjalistycznej. Dla konserwatystów dążenie do równości jest nonsensem i kłóci się z poczuciem sprawiedliwości. Istnieje tylko równość szans startu życiowego. Jednak i tak szanse te nie zostaną jednakowo wykorzystane. Jest to kwestia indywidualnych uzdolnień. Konsekwencją tego są nierówności społeczne. Konserwatyści opowiadają się za teorią elit.
► Solidaryzm społeczny – ścisła współzależność między członkami społeczeństwa wyklucza antagonizmy lub długotrwałe konflikty. Motyw pomyślnego rozwoju gospodarczego scala społeczeństwo. Bycie z kimś na stopie braterstwa wcale nie oznacza równości. Odrzucenie marksistowskiej koncepcji walki klas. Najważniejszym czynnikiem budującym solidaryzm jest pierwiastek narodowej jedności, patriotyzm. Czynnik ten jednoczy moralną siłę społeczeństwa. Partie konserwatywne z dużym upodobaniem odwołują się do narodowej symboliki. Jako swoje barwy partyjne traktują barwy narodowe i godło. Celem solidaryzmu jest osiągnięcie pokoju społecznego i harmonii.
► Docenianie pozytywnej roli religii i kościoła – sceptyczna ocena natury ludzkiej. Jednostka została skażona piętnem grzechu pierworodnego. Człowiek jest mieszaniną dobra i zła. Bywają momenty, gdy biorą górę złe skłonności. Wówczas kościół je neutralizuje. Wszystko to podlega pewnej dynamice. Inaczej było 100 lat temu. Wówczas na pytanie, co to jest filozofia brytyjskiej partii konserwatywnej odpowiedź brzmiała „Liturgia kościoła Anglikańskiego”. Na pytanie, co to jest kościół anglikański odpowiedź brzmiała: „Kościół anglikański to jest partia konserwatywna w czasie nabożeństwa”. Jednak dzisiejszy konserwatyzm uległ częściowej laicyzacji. Religia jest traktowana bardziej jako synteza doświadczeń rodzaju ludzkiego, jako czynnik stabilizujący nastroje społeczne.
► Gradualizm jako podstawa rozwoju społecznego – rozwój społeczny dokonuje się jako nieskończona ilość stopniowych zmian (poprzez stopniowe gradacje). Konserwatyści sprzeciwiają się zmianom nagłym i rewolucyjnym, popierają zmiany stopniowe, cząstkowe, niemal niezauważalne („nie od razu Kraków zbudowano”). Nienawidzą rewolucji, bo oznacza ona zerwanie ciągłości narodu, który jest organiczną całością. Rewolucja doprowadza do śmierci tego organizmu – zrywa wszystkie więzi. Dlatego konserwatyści byli wrogo nastawieni do ideologii marksistowskiej, która bazowała na postulacie rewolucji. Konserwatywny wzorzec postępu opiera się wyłącznie na wiedzy empirycznej (nabytej przez terminowanie). Postęp dokonuje się w zgodzie z prawami przyrody, a polityk może mu tylko ostrożnie dopomagać (jak ogrodnik).
► Zasada stabilizacji instytucji ustrojowych – konserwatyści obdarzają szczególnym zaufaniem instytucje sprawdzone, które funkcjonują w społeczeństwie dłuższy czas. Stoi za nimi argument ciągłości, przeszły one próbę czasu i zostały ukształtowane poprzez naturalny, wieloletni proces dojrzewania. Konserwatyści opowiadają się za silnym państwem – zarówno zewnętrznie jak i wewnętrznie. Z biegiem lat partie konserwatywne dostrzegły potrzebę pozyskania dla siebie przedstawicieli niższych szczebli hierarchii społecznej. Zaaprobowano demokrację i przestano traktować ją jako „rządy motłochu”. Była to jedna z najistotniejszych przemian w myśleniu politycznym konserwatystów.
Stosunek konserwatystów do własności i gospodarki cechuje pragmatyzm. W dobie interwencjonizmu państwowego po II wojnie światowej (zgodnego z teorią angielskiego ekonomisty Johna Maynarda Keynesa) dopatrywano się możliwości rozwoju gospodarczego poprzez interwencję państwa. Konserwatyści wówczas przyjęli ów interwencjonizm do swych postulatów. Jednak, gdy w latach 60-tych doszło do załamania w gospodarkach rozwiniętych państw zachodnich zaproponowali oni powrót do gospodarki rynkowej, gdyż strategia interwencjonistyczna zawiodła. Położono nacisk na zredukowanie funkcji gospodarczej państwa. Zbyt wiele wzięło ono obowiązków na swoje barki, przeceniło swoje możliwości. Powinno się ono zająć obronnością, utrzymywaniem porządku i sprawami zagranicznymi. Nie powinno występować w roli przedsiębiorcy. Postulaty konserwatystów skierowane są zawsze na ochronę własności prywatnej. Jest to dla nich prawo święte. Gospodarka oparta na dominacji własności prywatnej jest najlepszym sposobem gospodarowania. Własność prywatna gwarantuje nam wolność – największą wartość naszego życia. Konserwatyści twierdzą, że związki zawodowe są bardzo potrzebne. Ich rolą jest walka o godziwą pracę i płacę. Niedopuszczalne jest by związki zawodowe zajmowały się polityką (np. Margaret Thatcher zredukowała do zera ich rolę polityczną w Wielkiej Brytanii). Zatem w sferze gospodarczej doktryna konserwatywna opowiada się dziś za redukcją interwencjonizmu państwowego i gospodarką wolnorynkową, choć nie zawsze tak było. Jednak zawsze model gospodarczy podporządkowany był ochronie własności prywatnej.
Konserwatywny model państwa wobec społeczeństwa
Konserwatyści są przeciwni idei Welfare State (państwa dobrobytu i opieki społecznej) będącej owocem pogranicza myśli liberalnej i socjaldemokratycznej. Według Welfare State obowiązkiem państwa jest nie tylko zachowanie porządku publicznego, obrona i prowadzenie polityki zagranicznej, ale także troszczenie się o pewną kategorię obywateli. Uznano, że osoby znajdujące się poniżej pewnego progu zamożności materialnej winny otrzymywać wsparcie ze strony państwa. Państwa takie rozwinęły się np. w Skandynawii. Konserwatyści odrzucają taką koncepcję. Wyznają natomiast zasadę subsydiaryzmu, według której jednostka będąca w trudnej sytuacji winna szukać wsparcia w pierwszym rzędzie u własnej rodziny, później powinna się zwrócić do wspólnoty, w której żyje (np. gminnej, parafialnej...), a w ostatecznej instancji do państwa. Konserwatyści nie twierdzą, że państwo ma nie pomagać, lecz pomoc taka ma mieć charakter incydentalny, jednostkowy. Opowiadają się za tym by udzielać pomocy ofiarom pożarów, plag, powodzi i osobom niepełnosprawnym. Nie uznają natomiast podziału społeczeństwa według kryterium progu minimum socjalnego. Twierdzą, że jedni w owej grupie znaleźli się dlatego, że istotnie dotknęły ich nieszczęścia a drudzy dlatego, że chcą tam być, gdyż chcą utrzymywać się z zasiłków i nie pracować. Rolą rodziny i wspólnoty jest stworzyć motywację do pracy tym ostatnim. Taki model państwa konserwatyści nazywają Opportiunity state - państwem szans i sposobności (by go przeciwstawić Welfare State).
Konserwatyści opowiadają się za budową społeczeństwa odpowiedzialnego. Inspiracją jest wczesnokapitalistyczne społeczeństwo oparte na zasadach etyki protestanckiej (oszczędność, zapobiegliwość, gospodarność, przedsiębiorczość). By to osiągnąć konieczna jest rewolucja purytańska, rewolucja postaw i stosunku do bliźnich. Tylko społeczeństwo odrodzone moralnie, liczące na siebie może osiągnąć sukces gospodarczy.
Poczynając od lat 70-tych konserwatyzm przeżywa nową falę popularności. Jednak z II wojny św. wyszedł osłabiony moralnie i zdewaluowany. Krytycy zarzucali mu, iż niezbyt stanowczo przeciwdziałał faszyzmowi. Po wojnie poszczególne partie należące do rodziny konserwatywnej niechętnie przyznawały się do nazwy „konserwatywna”. Taka sytuacja przetrwała do lat 70-tych. Wówczas pojawiło się kilka czynników mających wpływ na odrodzenie się wartości konserwatywnych. Wówczas następuje wejście w fazę kryzysu gospodarek rozwiniętych państw zachodnich...
przemekn5