filozofia niepełnosprawnosći J.Vanier.pdf

Domagała - Zyśk E. (2009). Elementy „filozofii niepełnosprawności” Jeana Vaniera a

współczesne tendencje rozwiązywania problemów osób z niepełnosprawnością . W: A.

Szudra, K.Uzar Personalistyczny wymiar filozofii wychowania . Wydawnictwo KUL, s. 279 –

292.

W YBRANE ELEMENTY " FILOZOFII NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI " J EANA V ANIERA A

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE ROZWIAZYWANIA PROBLEMÓW OSÓB Z

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ

Być człowiekiem to spełnić się możliwie jak najdoskonalej. Jeśli

się nie spełnimy, to cała ludzkość coś traci.

Jean Vanier, Smak szczęścia , s. 9.

Wstęp

Ostatnie lata przyniosły wiele zmian społecznych, wśród nich można także zaobserwować

zmiany w zakresie społecznej percepcji niepełnosprawności i w zakresie pozycji osób

niepełnosprawnych w społeczeństwie. Głoszone w drugiej połowie XX wieku koncepcje

integracji, normalizacji i indywidualizacji sprawiły, że osobom niepełnosprawnym

przyznano wiele praw, których wcześniej nie doświadczały: prawo do pracy, wsparcia w

zakresie modyfikacji warunków zamieszkania, możliwość korzystania z rozmaitych

środków technicznych usprawniających życie codzienne, równy dostęp do różnych

instytucji edukacyjnych i kulturalnych poprzez likwidację barier architektonicznych i

komunikacyjnych, szansę wyboru najwłaściwszej opcji edukacyjnej na każdym z etapów

nauczania, możliwość korzystania z pomocy osobistego asystenta, i szereg innych.

Działania te wywołały zmiany w postawach społecznych wobec osób niepełnosprawnych:

wspólne przebywanie z nimi w szkole czy miejscu pracy, częstsze okazje do kontaktów

społecznych zmniejszyły w społeczeństwie lęk przed osobami niepełnosprawnymi,

częściowo zburzyły stereotypy towarzysząc niepełnosprawności, wiele osób czuje się

dzisiaj bardziej kompetentnych w zakresie umiejętności nawiązania kontaktu z osobą

niepełnosprawną i udzielenia pomocy tej osobie.

Z drugiej jednak strony część działań na rzecz osób niepełnosprawnych budzi

zaniepokojenie i pytanie, czy rzeczywiście służą one dobru osób niepełnosprawnych.

Coraz istotniejsze stają się pytania nie tylko o techniczne aspekty pomagania (fundusze,

możliwości technologiczne, metody pedagogiczne), ale o tkwiącą u ich podstaw wizję

człowieka, o ich antropologiczne podstawy. Pojawiają się wątpliwości, czy przyjmowanie

określonych opcji terapeutycznych rzeczywiście służy dobru osoby z niepełnosprawnością,

czy też jedynie potwierdzeniu słuszności wybranej przez organizatorów pomocy opcji

ideologicznej.

W tym kontekście warto zaproponować refleksje nad "filozofią niepełnosprawności"

głoszoną od ponad pół wieku przez kanadyjskiego filozofa, założyciela wspólnot Arki ,

Jeana Vaniera. Spójność jego poglądów, osadzonych mocno w filozofii klasycznej i

wartościach chrześcijańskich powoduje, że stanowią one atrakcyjną alternatywę dla tych

osób pomagających niepełnosprawnych, które czynią to nie z pobudek utylitarnych, ale

mając na względzie prawdziwe dobro osoby niepełnosprawnej.

Warto nadmienić, że istnieje wiele punktów zbieżnych między poglądami Jeana Vaniera a

poglądami profesora Wojciecha Chudego. Obaj filozofowie spotkali się zresztą w czasie

pobytu J. Vaniera w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w 1985 roku, w czasie którego

obydwaj wygłosili referaty dotyczące niepełnosprawności, zamieszczone następnie we

wspólnej publikacji. Ich doświadczenia życiowe są diametralnie różne, jednak poglądy,

oparte na podstawie filozofii klasycznej i doktrynie chrześcijańskiej, prowadzą do

zbieżnych tez, w których każdej osobie niepełnosprawnej przyznawana jest należna jej

nienaruszalna godność i przywilej świadczenia wobec współczesnego świata o

wartościach dla człowieka najistotniejszych.

Celem niniejszego artykułu jest więc przede wszystkim ukazanie wybranych poglądów

"filozofii niepełnosprawności", głoszonych przez Jeana Vaniera, istotnych dla jego

koncepcji wspierania osób z niepełnosprawnością, ale także znaczących dla zrozumienia

kondycji współczesnego człowieka w ogóle. Pozwoli to na zaproponowanie płaszczyzny

filozoficznej, która może być podstawą dla działań praktyków pragnących rzeczywistego,

integralnego dobra osoby z niepełnosprawnością.

1. Jean Vanier i jego dzieło

Jean Vanier jest z pewnością osobą, która w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat znacznie

przyczyniła się do zmian w zakresie postrzegania osób niepełnosprawnych. Urodził się 10

września 1928 roku w Kanadzie. W wieku 13 lat wstąpił do szkoły marynarskiej, zdobył

tam oficerskie szlify i służył na morzu do roku 1950. Po rezygnacji ze służby wojskowej

wstąpił do wspólnoty studenckiej l'Eau Vive, kierowanej przez dominikanina, ojca

Thomasa Philippa, której celem było pogłębianie życia modlitewnego i znajomości

doktryny chrześcijańskiej. Wkrótce został przełożonym tej wspólnoty i kierował nią przez 6

lat. W 1962 roku Vanier obronił doktorat w Instytucie Katolickim w Paryżu, zatytułowany Le

Bonheur: Principle et fin de la morale aristotelicienne , po czym wykładał filozofię

moralności w Saint Michael's College w Toronto. Wkrótce po rozpoczęciu wykładów złożył

jednak wizytę swojemu mistrzowi, ojcu Thomasowi Philippe, który w tym czasie pełnił

posługę kapelana w zakładzie dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w Trosly-

Breuil niedaleko Paryża. Poruszony tym, jak żyją osoby niepełnosprawne w instytucjach,

zachęcony przez swojego mistrza, kupił w Trosly stary domek, odremontował go i zaprosił

do wspólnego życia w nim dwóch niepełnosprawnych głęboko mężczyzn, Raphaela i

Philippe. Było to 4 sierpnia 1964 roku, jest to dzień powstania pierwszej wspólnoty Arki .

Obecnie istnieje ponad 100 wspólnot Arki w różnych krajach świata, także w Polsce (w

Śledziejowicach, Poznaniu i Wrocławiu), realizując ideę przygotowywania dla osób z

niepełnosprawnością intelektualną rodzinnych, niewielkich wspólnot, w których mogą żyć

w sytuacji braku możliwości mieszkania z najbliższą rodziną. We wspólnotach mieszkają

osoby niepełnosprawne intelektualnie i fizycznie wraz z asystentami - osobami w różnym

wieku, z różnym doświadczeniem życiowym, rozmaitych wyznań. Jedynym warunkiem ich

obecności w konkretnej wspólnocie jest chęć budowania bezinteresownej więzi z drugim

człowiekiem, tak zdrowym jak i przede wszystkim tym chorym czy niepełnosprawnym,

otwartość na uczenie się dawania i przyjmowania miłości. Poprzez wspólną pracę w domu

lub warsztatach terapii, refleksję modlitewną i świętowanie, budowana jest wspólnota,

która każdemu członkowi daje możliwość odkrycia pełni i niepowtarzalności jego

człowieczeństwa. Ideał budowania zaufania i relacji realizuje także oraz ponad 1300

wspólnot Wiary i Światła , grup spotkania i wsparcia, w których spotykają się osoby z

upośledzeniem intelektualnym, ich rodzice i przyjaciele.

2. Filozoficzne podstawy dla relacji z osobą z

niepełnosprawnością, w ujęciu J. Vaniera

W swoich pismach J. Vanier często podkreśla, że jego poglądy kształtowały się przede

wszystkim pod wpływem osobistego doświadczenia relacji z osobami chorymi i

niepełnosprawnymi. Należy jednak zauważyć, że Vanier wszedł w te relacje przygotowany

poprzez swoje studia filozoficzne, które koncentrowały się przede wszystkim na badaniu

myśli Arystotelesa, co zaowocowało obronionym w 1962 roku doktoratem Le Bonheur:

Principle et fin de la morale aristotelicienne . Poświęcenie się sprawie niepełnosprawnych

nie oznaczało jednakże końca filozoficznej refleksji nad tym, co w życiu człowieka

najistotniejsze. Zwornikiem teoretycznych studiów i praktycznego doświadczenia jest

wydana w 2000 roku książka Le gout du bonheur. Au fondement de la morale avec

Aristote [1] , w której cytaty i krytyczne omówienia myśli Arystotelesa przeplatają się z

refleksjami na temat kondycji osoby niepełnosprawnej we współczesnym świecie.

W swoich filozoficznych poszukiwaniach J. Vanier koncentruje się na filozofii moralności i

szuka istoty człowieczeństwa, istoty szczęścia. Czyni to analizując takie zagadnienia jak

moralność, prawda, cnota, szczęście , jednak istotną część jego filozofii zajmują refleksje

nad jego zdaniem najbardziej ludzką częścią moralności, refleksje na temat przyjemności i

przyjaźni , nazwanych przez niego smakami życia . Wyjaśnienia ich istoty poszukuje w

pismach Arystotelesa, a szczególnie w jego Etyce Nikomachejskiej . J. Vanier stwierdza, że

szczęście wiąże się w etyce Arystotelesa z przyjemnością, przyjemność zaś jest

uwieńczeniem każdej doskonale wykonanej czynności. Nie jest celem samym w sobie,

ale pojawia się zawsze wtedy, kiedy uczestniczymy w dobrym działaniu, jest jego owocem.

Komentując aktualność etyki Arystotelesa J. Vanier zauważa, że współczesny człowiek

często zapomina o tej prawidłowości i jego życie koncentruje się nie na działaniu, ale na

poszukiwaniu i konsumowaniu przyjemności: rezygnuje z działania, jeśli przestaje ono

dawać przyjemność. Zachowanie takie dotyczyć może także np. zrywania relacji

(przyjaźni, małżeństwa), jeśli zaczyna nas ona nużyć lub postrzegamy inną relację jako

bardziej atrakcyjną. Skrajnym przykładem takiego zachowania jest nałóg , np.

narkotykowy: uzależnieni ludzie działają jedynie po to, by zdobyć kolejną dawkę

narkotyku, zapomnieć o trudnej rzeczywistości i doświadczyć przyjemności. Współczesny

człowiek znajduje także przyjemność w przekraczaniu granic: obyczajowych czy

naukowych. Agresywne zachowania związane z łamaniem prawa, brak akceptacji dla

ograniczeń w sferze seksualnej, eksperymenty medyczne manipulujące życiem człowieka

dają osobom w nie zaangażowanym poczucie władzy i w rezultacie przyjemność

rządzenia i panowania nad drugim człowiekiem, nad naturą.

Druga z człowieczych rzeczywistości analizowanych przez Arystotelesa i komentowanych

przez J. Vaniera to przyjaźń. Przyjaźń, podobnie jak i przyjemność, nie jest celem samym

w sobie, ale owocem cnoty, tym, co w człowieku największe. Arystoteles pisze, że

przyjacielskie podejście do drugiego człowieka jest najwłaściwszą formą

sprawiedliwośc i [2] , i "nie miałoby sensu czynić człowieka szczęśliwym samotnikiem; bo

nikt nie pragnąłby mieć wszystkiego co dobre; jeśliby miał to mieć sam dla siebie; wszak

człowiek jest istotą społeczną i do współżycia z innymi się narodził" [3] .

Początkiem przyjaźni jest życzliwość, rozumiana przez Arystotelesa jako swego rodzaju

podziw wyrażany wobec kogoś, kto nam imponuje pewnym rodzajem doskonałości. Nie

jest ona jednak jeszcze przyjaźnią: nie zawsze towarzyszy jej wzajemność (np. kiedy

podziwiamy sławnego sportowca czy piosenkarza on o tym może nie wiedzieć) i

zazwyczaj zanika w sytuacji kryzysu, np. kiedy wartość, ze względu na którą kogoś

podziwiamy, przestaje istnieć. Dlatego też sprawdzianem przyjaźni często jest przeżycie

sytuacji kryzysowej, ponieważ wtedy okazuje się, jaki rodzaj przyjaźni łączył nas z drugim

człowiekiem. Arystoteles nie uznaje za prawdziwą przyjaźni opartej na użyteczności

(jestem twoim przyjacielem, ponieważ mam z tego jakieś korzyści: dobra materialne,

wyższy prestiż społeczny), ani też przyjaźni opartej na przyjemności (jestem twoim

przyjacielem, bo jest mi przyjemne przebywanie z tobą: lubię twój sposób bycia, poczucie

humoru).

Opisywana przez Arystotelesa prawdziwa przyjaźń nie koncentruje się na samej sobie, ale

na dobru drugiego człowieka, poprzez wyrażaną wobec niego troskę, czułość i dobroć; jest

doświadczaniem jedności zarówno w smutku jak i w radości, dzieleniem się, wspólnym

podejmowaniem decyzji. Jest czymś więcej niż tylko sprawiedliwością, która nakazuje

szacunek wobec drugiego człowieka: przyjaźń powoduje, że człowiek działa

bezinteresownie na rzecz drugiego człowieka bez oczekiwania na jakiekolwiek korzyści;

pragnie, by tamten istniał i by jego życie było szczęśliwe. Prawdziwa przyjaźń jest

aktywna, jest wspólnych czynieniem dobra, poszukiwaniem ostatecznej prawdy. Jest to

najpełniej możliwe wtedy, kiedy przyjaciele mieszkają razem: "Żadna bowiem z cech nie

jest tak charakterystyczna dla przyjaźni jak wspólne życie" [4] .

3. Wartość osoby z niepełnosprawnością dla

współczesnego człowieka w ujęciu J. Vaniera

Studia filozoficzne, regularne pogłębianie życia zasadami chrześcijańskimi oraz codzienny

kontakt z niepełnosprawnymi pozwalają J. Vanierowi na przejrzyste formułowanie

poglądów dotyczących wartości osoby niepełnosprawnej dla współczesnego świata. Ta

wartość wyznaczana jest przede wszystkim klasycznym rozumieniem metafizycznej teorii

bytu. Według niej w każdym rodzaju bytu można wyróżnić trzy części składow e [5] : części

istotowe, konstytuujące samą naturę danego bytu, części integrujące, budujące

materialną całość bytu oraz części doskonałościowe, które decydują o doskonałości

danego bytu w jakiejś określonej dziedzinie. Kiedy rozważamy w kontekście tej definicji,

jak należy rozumieć niepełnosprawność człowieka, stwierdzamy, że dotyczyć ona może

części integrujących i doskonałościowych, ale z pewnością nie dotyczy części istotowych.

Każdy człowiek, niezależnie od swoich wrodzonych czy też nabytych cech fizycznych lub

psychicznych, pozostaje "sprawny" w wymiarze duch a [6] , każdemu przysługuje pełnia

osobowej godnośc i [7] .

Podstawą dostrzegania wartości osoby niepełnosprawnej jest u J. Vaniera przekonanie, że

każda istota narodzona z mężczyzny i kobiety jest osobą, nawet jeśli jej głębia osobowa

pozostaje ukryta za głębokimi zaburzeniami i wykolejeniam i [8] . Dodaje on także z mocą,

że każda osoba ludzka zasługuje na szacunek i w miarę możliwości powinna aktualizować

swoje szczególne uzdolnienia. Każda osoba, czyli także ta, której ciało czy psychika są

pozbawione niektórych z cech doskonałościowych, każda, niezależnie od wieku i stopnia

sprawności. Nawet bowiem jeśli ograniczone są w człowieku niektóre z jego sprawności

(zdolności rozumowania, umiejętność poruszania się, możliwość komunikowania się z

drugimi), w każdym człowieku można zaobserwować typowo ludzką potrzebę i zdolności

do nawiązywania więzi, które nawet jeśli są uśpione, ożywają w sytuacji nawiązania z

osobą niepełnosprawną relacji.

Akceptacja osoby niepełnosprawnej, zwłaszcza niepełnosprawnej intelektualnie, pozwala

na nawiązanie z nią unikalnej relacji przyjaźni. Taka relacja pozbawiona jest złudzeń

utylitaryzmu: znajomość z osobą niepełnosprawną zazwyczaj nie przynosi "korzyści" w

potocznym rozumieniu tego słowa, nie przydaje prestiżu i nie jest szczeblem w drabinie

społecznego awansu. Jeżeli jest podejmowana, to właśnie z intencją przymnożenia dobra.

To dobro staje się jednak udziałem obu stron: osoba "dzisiaj zdrowa" doświadcza bowiem,

w jak niezwykłym wymiarze osoby niepełnosprawne angażują się w przyjaźń, okazując to

poprzez swą wylewność emocjonalną, chęć stałego bliskiego z nią bycia, pragnienie

czynienia dobra osobie kochanej, bezwarunkową akceptację. W takiej relacji nie ma

miejsca na udawanie i grę pozorów: inteligencja emocjonalna osób niepełnosprawnych

pozwala im na wykrycie fałszu w postawie osób z nimi będących, obnaża nieszczerość i

zakłamanie. Można powiedzieć, że dzięki kontaktowi z osobami niepełnosprawnymi

uczymy się, czym jest prawdziwa arystotelesowska przyjaźń.

Osoby niepełnosprawne intelektualnie są przez J. Vaniera uznawane z mistrzów

budowania prawdziwych relacji międzyludzkich. Głęboka relacja, zdaniem J. Vaniera [9] ,

staje się komunią z drugim człowiekiem, która jest pragnieniem tego samego i

odrzucaniem tego samego [10] . Staje się przyjaźnią, która jest dla tego, który kocha,

miejscem wytchnienia [11] . Jest akceptującą obecnością przy drugim człowieku, nie

ulegającej pokusie zmieniania go i pouczania. Jest otwarciem się, które oznacza także

zgodę na doświadczenie zranienia. Taka relacja nie wypełnia się w sobie samej, ale jest

płodn a [12] : buduje życie, a wymiarze religijnym jest także otwarciem się ku wieczności.

Pragnienie budowania znaczących relacji z innymi osobami jest uznawane za wspólną

cechę dla osób niepełnosprawnych w ogóle, pisze W.Chudy [13] , stwierdzając, że życie w

"horyzoncie przygodności" sprawia, iż "projekt szczęścia" tych osób nastawiony jest

raczej na "wartość stosunków międzyludzkich (jak miłość i przyjaźń) oraz na wartości

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: