Pisarek, W., Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność.pdf

Zeszyty PRASOZNAWCZE

Kraków 2000

WALERY PISAREK

POLSKIE S£OWA SZTANDAROWE

I ICH PUBLICZNOŒÆ:

LATA DZIEWIÊÆDZIESI¥TE

cji swojej wartoœci denotacyjnej i konotacyjnej, a zw³aszcza

emotywnej, nadaj¹ siê na sztandary i transparenty, a wiêc do roli x lub

y ³ strukturach typu Niech ¿yje x! Precz z y! S³owa te, nacechowane dodatnio

lub ujemnie, wyra¿aj¹ (lub wywo³uj¹ w œwiadomoœci partnera dyskursu) b¹dŸ

pojêcia pozytywne, czyli miranda , b¹dŸ pojêcia negatywne, czyli

kondemnanda . Tak rozumiane miranda („to, co nale¿y podziwiaæ”)

i kondemnanda (czyli „to, co nale¿y potêpiaæ”) reprezentuj¹ ró¿ne wartoœci

i antywartoœci . Jedn¹ grupê wartoœci (lub antywartoœci) mog¹ reprezentowaæ

ró¿ne miranda (lub kondemnanda). Ka¿de zaœ mirandum (lub kodemnandum)

mo¿e byæ i zwykle bywa wyra¿ane ró¿nymi œrodkami, w tym tak¿e ró¿nymi

s³owami sztandarowymi. Miranda i kondemnanda oraz wartoœci i antywar-

toœci maj¹ status rekonstrukcji teoretycznych, s³owa sztandarowe zaœ s¹

elementami empirycznie dostêpnej rzeczywistoœci jêzykowej 1 .

1. Zbiór s³ów sztandarowych

Niew¹tpliwie najtrudniejszym momentem w przyjêtej strategii badawczej

tego przedsiêwziêcia jest skompletowanie takiego zbioru s³ów, wœród których

znajd¹ siê rzeczywi ste miranda i kondemnanda 2 , nie tylko za takie w opinii

* Artyku³ opiera siê na wynikach badaº finansowanych przez KBN.

1 W. P i s a r e k: Wspó³czesne s³owa sztandarowe w Polsce i ich publicznoœæ. Zeszyty Prasoznawcze 1992,

nr 1–2, s. 16–37. T e n ¿ e: S³ysz¹c wyraz wolnoœæ. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP 1994 Prace

Jêzykoznawcze, VIII, s. 169–176. T e n ¿ e: Notatki z badañ prezydenckiej kampanii wyborczej 1995.

Zeszyty Prasoznawcze 1998, nr 1–2, s. 153–162.

2 Podobne problemy musia³ rozwi¹zaæ Michael Fleischer, ustalaj¹c w r. 1993 swój 50-wyrazowy zbiór „sym-

boli kolektywnych”; upora³ siê z tymi problemami na drodze empirycznej; zob. M. F l e i s c h e r: System

polskich symboli kolektywnych. Wyniki badaº empirycznych. Wroc³aw 1996. Pojêcie „symbolu kolekt-

ywnego” przypomina pojêcie naszego „s³owa sztandarowego”. W celu skompletowania swojej listy symboli

kolektywnych pos³u¿y³ siê Fleischer trzema ankietami: w pierwszej prosi³ respondentów o podanie „po-

zytywnie i negatywnie nacechowanych s³ów istotnych dla ludzi w Polsce”; w drugiej — prosi³ o zaznaczenie ta-

kich s³ów w dostarczonych tekstach perswazyjnych; w trzeciej — prosi³ o ocenê tych s³ów „na skali od +100

do -100”. Skompletowana w ten sposób przez M. Fleischera lista „symboli kolektywnych” w znacznym

stopniu pokrywa siê z naszym testowym zbiorem s³ów sztandarowych.

R. XLIII, nr 3–4 (163–164)

D la przypomnienia*: s³owa sztandarowe to wyrazy i wyra¿enia, które z ra-

WALERY PISAREK

spo³ecznej uchodz¹ce, ale ponadto tê opiniê spo³eczn¹ ró¿nicuj¹ce i sprzyjaj¹ce

ujawnieniu szerszych i g³êbszych zale¿noœci ni¿ zwi¹zki miêdzy wyborem kon-

kretnego s³owa a wiekiem. Chodzi wiêc o takie s³owa, które z jednej strony

przynajmniej przez 5% respondentów by³yby wybierane jako s³owa oznac-

zaj¹ce coœ najpiêkniejszego i najlepszego lub jako coœ najwstrêtniejszego i naj-

podlejszego, z drugiej zaœ takie, które by wybierane by³y wyraŸnie czêœciej lub

rzadziej w zale¿noœci od wieku, p³ci, miejsca zamieszkania, aktywnoœci i pre-

ferencji medialnej, orientacji politycznej, religijnoœci itd.

W ustalaniu owego podstawowego zbioru s³ów nale¿a³o wzi¹æ pod uwagê

czynniki liczebnoœci, porównywalnoœci, systemowoœci, aksjologii, aktual-

noœci i wyrazistoœci, a wiêc zadoœæuczyniæ nastêpuj¹cym wymaganiom:

1. Co do liczebnoœci: podstawowy zbiór powinien zawieraæ mniej ni¿ 60

s³ów, trudno bowiem oczekiwaæ, ¿e przeciêtny respondent potrafi z wiêkszego

zbioru dokonaæ œwiadomej selekcji elementów „najlepszych” i „najgorszych”,

tzn. nie tylko oceniaæ ka¿dy z elementów zbioru osobno, czy budzi skojarzenia

raczej pozytywne, czy raczej negatywne, ale wybraæ elementy „lepsze” lub „gor-

sze” w porównaniu z pozosta³ymi; w badaniach z lat wczeœniejszych pos³ugiw-

ano siê zbiorami licz¹cymi kolejno 24 s³owa (w r. 1984 3 ), 48 s³ów (w r. 1991 4 ),

39 s³ów (w r. 1995 5 ), 42 s³owa (w r. 1996 i w r. 1997).

2. Co do porównywalnoœci: je¿eli wyniki badañ mia³yby dostarczyæ

jakichkolwiek danych uzasadniaj¹cych wnioskowanie co do dynamiki kszta-

³towania siê œwiadomoœci spo³ecznej Polaków w ostatnim piêtnastoleciu,

u¿yty w podejmowanych badaniach zbiór s³ów powinien zawieraæ jak

najwiêcej s³ów u¿ytych ju¿ w 4 wczeœniejszych badaniach.

3. Co do systemowoœci: zbiór powinien siê sk³adaæ z celowo dobranych

elementów, tworz¹cych ustrukturyzowane podzbiory par antonimicznych, tzn.

w miarê mo¿liwoœci ka¿demu mirandum w zbiorze powinno towarzyszyæ od-

powiadaj¹ce mu kondemnandum; tak wiêc obecnoœæ w zbiorze mirandów

wolnoœæ , szczeroœæ , mi³oœæ przyci¹ga do niego odpowiadaj¹ce im antonimi-

czne kondemnanda: dyktatura , zak³amanie , nienawiœæ ; niekiedy jednemu mi-

randum mog¹ odpowiadaæ dwa a nawet trzy kondemnanda i odwrotnie, jed-

nemu kondemnandum mog¹ odpowiadaæ dwa a nawet trzy miranda, np.

swego rodzaju przeciwieñstwem wolnoœci mo¿e byæ jej brak symbolizowany

przez dyktaturê , ale i jej nadmiar, symbolizowany przez anarchiê .

4. Co do aksjologii: z samej natury rzeczy pojêcia mirandów i kon-

demnandów maj¹ charakter aksjologiczny; skoro miranda s¹ symbolami tego,

co godne podziwu, a wiêc dobre, m¹dre, piêkne, s³uszne i po¿¹dane, a kon-

demnanda odpowiednio symbolami tego, co niedobre, g³upie, brzydkie,

nies³uszne i niepo¿¹dane, jedne i drugie nale¿¹ do œwiata wartoœci. Z tego

3 H. S i w e k: Nastawienie Polaków wobec rzeczywistoœci spo³ecznej. Raport z badañ ankietowych — li-

stopad 1984 r. Raporty OBP, Kraków 1985. [Materia³ powielony w Archiwum OBP.]

4 W. P i s a r e k: Wspó³czesne s³owa sztandarowe w Polsce i ich publicznoœå. Zeszyty Prasoznawcze 1992, nr

1–2, s. 16–37.

5 Czytelnictwo prasy w Polsce. OBP, Kraków 1996.

POLSKIE S£OWA SZTANDAROWE...

wzglêdu autor, przygotowuj¹c empiryczny zbiór s³ów sztandarowych jako

narzêdzie badawcze, móg³ albo pokusiæ siê o zbudowanie w³asnego systemu

klasyfikacyjnego, albo siê odwo³aæ do któregoœ z systemów istniej¹cych.

Przyjêta w tych badaniach typologia wartoœci odwo³uje siê do propozycji

Jadwigi Puzyniny 6 , sformu³owanej na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, a

obecnie bodaj powszechnie akceptowanej, ewentualnie z modyfikacjami 7 ,

w œrodowisku polskich jêzykoznawców.

5. Co do aktualnoœci: w empirycznym zbiorze s³ów sztandarowych nie po-

winno zabrakn¹æ s³ów zwi¹zanych z bie¿¹c¹ perswazj¹ publiczn¹, g³ównie

polityczn¹; propaganda ró¿nych podmiotów dzia³alnoœci politycznej podrzuca

œwiadomoœci spo³ecznej ró¿ne has³a, zwykle sprowadzane do formy dwu- lub

trzywyrazowych formu³; w roku 1991 takimi has³ami by³y m.in. s³owa spokój

(por. si³a spokoju ), nowy pocz¹tek , wolny rynek , przyspieszenie , Okr¹g³y Stó³ ,

rozliczanie komunistów , gruba kreska , obcy kapita³ ; w roku 1995 — wartoœci

chrzeœcijañskie i Europa . Skoro przyjmujemy, ¿e z wyborów s³ów sztandar-

owych mo¿na wnioskowaæ o œwiadomoœci spo³ecznej, orientacjach polit-

ycznych i preferencjach aksjologicznych badanej zbiorowoœci, trudno siê

oprzeæ pokusie, by u¿yæ tego zabiegu w celu stworzenia respondentom mo¿l-

iwoœci wyartyku³owania tak¿e postaw wobec bie¿¹cych problemów dnia, sta-

wianych za poœrednictwem mediów przez ró¿ne podmioty polityczne, konku-

ruj¹ce ze sob¹ o poparcie wyborców; pod koniec lat dziewiêædziesi¹tych

takimi najwa¿niejszymi „problemami dnia” w Polsce by³y — reformy

pañstwa i globalizm .

6. Co do wyrazistoœci: dobieraj¹c s³owa sztandarowe do ich empirycznego

zbioru nie nale¿y unikaæ s³ów nacechowanych emotywnie (jak np. wartoœci

chrzeœcijañskie ) na rzecz wyrazów i wyra¿eñ neutralnych, w których zna-

czeniu denotacja przewa¿a nad konotacj¹ (np. kontrola w porównaniu z cen-

zur¹ ); nie znaczy to jednak, by mo¿na by³o tolerowaæ obecnoœæ w em-

pirycznym zbiorze wyrazu, wyra¿enia czy zwrotu, których znaczenie

sprowadza³oby siê do konotacyjnego nacechowania emotywnego, jak to

bywa np. z epitetami; z za³o¿enia bowiem s³owa sztandarowe s¹ kategori¹ jê-

zykow¹ (chocia¿ aksjologicznie obci¹¿on¹) a nie czysto aksjologiczn¹. Z tego

wzglêdu wœród s³ów sztandarowych wprowadzonych do empirycznego zbioru

nie ma ani terminów naukowych, ani obraŸliwych epitetów.

Wypadkow¹ tych szeœciu omówionych czynników sta³ siê zbiór 54 s³ów

u¿yty w badaniach z roku 1999; jest ono6s³ówliczniejszyni¿najwiêkszyzdo-

tychczasowych, licz¹cy 48 s³ów, wykorzystywany w badaniach z r. 1991. Z

myœl¹ o p o r ó w n y w a l n o œ c i w zbiorze z r. 1999 znalaz³y siê wszyst-

kie s³owa, których u¿yto we wszystkich badaniach poprzednich z lat

dziewiêædziesi¹tych; by³y to 22 nastêpuj¹ce s³owa: aborcja , anarchia , dyktat-

ura , Europa , godnoœæ ( honor ), klerykalizm , lewica , mi³oœæ , naród , ojczyzna ,

6 J. Puzynina: Jêzyk wartoœci. Warszawa 1992.

7 S. G r a b i a s, „sugeruj¹c siê ustaleniami R. Ingardena (Czego nie wiemy o wartoœciach? W: Prze¿ycie dzie³

o wartoœæ. Kraków 1966, s. 83–127) i koncepcj¹ J. Puzyniny” (jw.), zaproponowa³ blisk¹ tamtym typologiê

wartoœci. Zob. S. Grabias: Jêzyk w zachowaniach spo³ecznych. Lublin 1997, s. 183–197.

WALERY PISAREK

opieka , pañstwo , patriotyzm , prawica , prywatyzacja , równoœæ , socjalizm , so-

lidarnoœæ , sprawiedliwoœæ , wiara , wolnoœæ , zgoda . W³aœnie g³ównie na tych

20 wspólnych elementach opiera siê mo¿liwoœæ systematycznego porównania

wyników badañ z roku 1999 z wynikami z lat poprzednich, a wiêc mo¿liwoœæ

dynamicznego ujêcia aksjologiczno-jêzykowej œwiadomoœci Polaków i to w

okresie jej wielkiej transformacji w latach dziewiêædziesi¹tych.

Ze wzglêdu na postulowan¹ systemowoœæ zbioru sk³ada siê on raczej z par

opozycyjnych pojêæ ni¿ z luŸnych s³ów, pozbawionych wzajemnych

powi¹zañ; w badaniach traktowano go nie tyle jako zbiór 54 s³ów sztandar-

owych, co raczej jako zbiór ich 27 nastêpuj¹cych par:

aborcja vs wartoœci chrzeœcijañskie –42,3 vs +8,2

anarchia vs dyktatura –46,0 vs –56,2

brzydota vs piêkno –36,1 vs +18,3

cenzura vs wolnoœæ –33,0 vs +49,0

dobro w³asne vs dobro innych +4,5 vs +21,0

elita vs równoœæ –18,9 vs +30,0

erotyka vs rodzina –16,8 vs +55,9

Europa vs Ojczyzna +1,4 vs +36,6

globalizm vs patriotyzm –6,2 vs +9,1

godnoœæ vs nauka +18,9 vs +35,0

klerykalizm vs wiara –20,5 vs +39,7

korupcja vs uczciwoœæ –66,8 vs +41,2

lewica vs prawica –11,4 vs –2,6

luksus vs solidarnoœæ +0,2 vs +3,9

lustracja vs tolerancja –19,8 vs +42,9

nowoczesnoœæ vs tradycja –0,9 vs +8,0

obcy kapita³ vs naród –18,8 vs +17,3

opieka vs zdrowie +35,5 vs +42,9

prywatyzacja vs praca –9,8 vs +40,9

przedsiêbiorczoœæ vs sprawiedliwoœæ +4,0 vs +45,2

reformy pañstwa vs bezpieczeñstwo –1,8 vs +31,9

reklama vs sukces –10,7 vs –9,9

samorz¹d vs pañstwo –0,0 vs +7,0

socjalizm vs kapitalizm –17,0 vs –9,6

walka vs zgoda –21,5 vs +49,4

zak³amanie vs prawda –68,7 vs +32,9

zazdroœæ vs mi³oœæ –55,2 vs +68,4

Wspomniana ju¿ klasyfikacja wartoœci i antywartoœci w wersji sfo-

rmu³owanej przez Jadwigê Puzyninê uwzglêdnia siedem ich zakresów, którym

odpowiada siedem kategorii wartoœci (czyli mówi¹c innymi s³owy — mirandów)

i siedem kategorii antywartoœci (czyli mówi¹c innymi s³owy — konde-

mnandów). Gdyby ka¿da z tych 14 kategorii mia³a byæ reprezentowana przez

tak¹ sam¹ liczbê s³ów sztandarowych — dajmy na to przez cztery s³owa —

testowy ich zbiór powinien by³ liczyæ 56 elementów. Skoro zaœ zawiera³ ich o

POLSKIE S£OWA SZTANDAROWE...

dwa elementy mniej, z góry zrezygnowano z proporcjonalnej reprezentacji.

Uniemo¿liwi³ j¹ zreszt¹ czynnik porównywalnoœci, który narzuci³ wpro-

wadzenie do zbioru 22 elementów wykorzystywanych we wczeœniejszych

badaniach.

Ostatecznie sferê t r a n s c e n d e n t n ¹ reprezentuj¹ w testowanym

zbiorze miranda wartoœci chrzeœcijañskie i wiara , a kondemnanda — kle-

rykalizm i do pewnego stopnia ze wzglêdu na sposób traktowania jej w kateg-

oriach religijnych — aborcja .Dosfery poznawczej nale¿¹miranda

nauka i prawda oraz kondemnanda — cenzura i zak³amanie ; do sfery e s t e-

tycznej — piêkno i brzydota ; do sfery m o r a l n e j — miranda: dobro

innych , honor , sprawiedliwoœæ i uczciwoœæ oraz kondemnanda: korupcja i lu-

stracja ; do sfery o b y czajowej —oprócz rodziny , nowoczesnoœæ i tra-

dycja , reklama i tolerancja , walka i zgoda ; do sfery w i t a l n e j — erotyka ,

przedsiêbiorczoœæ , sukces i zdrowie ; do sfery o d c z u c i o w e j (zwanej te¿

hedonistyczn¹) — poczucie bezpieczeñstwa , luksus , mi³oœæ , wolnoœæ

i zazdroœæ .

Wymaganiu aktualnoœci a jednoczeœnie wyrazistoœci testowego zbioru

s³ów roku 1999 oprócz wspomnianych wy¿ej reform pañstwa i globalizmu

czyni¹ zadoœæ tak¿e s³owa elita , korupcja , lustracja , samorz¹d , sukces 8 .

Z 54 wyrazów, tworz¹cych testowy zbiór s³ów sztandarowych do badañ

w r. 1999, dwadzieœcia u¿ytych zosta³o we wszystkich piêciu badaniach wc-

zeœniejszych, dziewiêtnaœcie innych wyst¹pi³o uprzednio co najmniej w jed-

nej akcji badawczej, a wiêc w testowym zbiorze z r. 1999 znalaz³o siê tylko

15 nowych „nominacji”. Siedem z nich to w³aœnie wymienione wy¿ej s³owa

maj¹ce mu zapewniæ aktualnoœæ i wyrazistoœæ. Na osiem pozosta³ych „no-

minacji” sk³adaj¹ siê: trzy pary s³ów wprowadzaj¹cych wymiar

estetyczny ( brzydota i piêkno ), egoistyczno-altruistyczny ( dobro innych

i dobro w³asne ) i tradycyjno-modernistyczny ( nowoczesnoœæ i tradycja )

oraz dwa wyrazy, z których jeden uzupe³nia parê do wolnoœci ( cenzura ),

drugi — do mi³oœci ( zazdroœæ ).

2. Narzêdzia badawcze

Opisana wy¿ej lista 54 s³ów sztandarowych (a œciœlej mówi¹c przynajmn-

iej w czêœci wyrazów mog¹cych uchodziæ za s³owa sztandarowe) pos³u¿y³a za

g³ówne narzêdzie badawcze. Respondenci otrzymywali j¹ na osobnej

karcie z nastêpuj¹cym poleceniem: „Proszê zapoznaæ siê [z poni¿szymi wyraz-

ami i wy- ra¿eniami], a nastêpnie oznaczyæ plusem («+») kilka — nie wiêcej

jednak ni¿ 10 wyrazów — takich, które oznaczaj¹ — Pana(i) zdaniem — tre-

œci najlepsze, najpiêkniejsze i najwartoœciowsze. Nastêpnie prosimy oznaczyæ

minusem («-») kilka — nie wiêcej jednak ni¿ 10 wyrazów — takich, które oz-

naczaj¹ dla Pana(i) treœci najgorsze, najbardziej nieprzyjemne lub naj-

szkodliwsze”.

8 Na wzrost atrakcyjnoœci i czêstoœci u¿ycia tego wyrazu zwraca uwagê Maja W o l n y: Osi¹ganie sukcesu.

Sposoby rozumienia pojêcia sukces w jêzyku polskim. Zeszyty Prasoznawcze 1999, nr 3–4, s. 101–109.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: