Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa

w Zamościu

Waldemar Martyn

Ekologia w polityce

Zamość 2008

Spis treści

Spis treści………………………………………………………………………………… ....2      Wstęp.....................................................................................................................................   3

A.    Teoretyczne podstawy polityki ekologicznej

1.      Związki systemu świata  przyrodniczego i społecznego…………………………….. 4

2.      Współzależność ekologii i polityki…………………………………………………..  5

3.      Funkcje  polityki ekologicznej i struktura jej celów………………………………    10

4.      Stan społecznej percepcji zmian w środowisku naturalnym……………………….   11

5.      Geneza i kształtowanie się polityki ekologicznej na przykładzie Polski…………… 13

6.      Społeczne konsekwencje globalnych zmian środowiskowych……………………... 18

7.      Charakterystyka globalnych i europejskich zagrożeń ekologicznych……………… 19

B.     Międzynarodowa polityka ekologiczna

1.      Geneza i ewolucja podstawowych zagadnień ekologicznych w wymiarze

międzynarodowym…………………………………………………………………..30

2.      Podstawowe instrumenty międzynarodowej polityki ekologicznej…………………32

3.      Charakterystyka państwa ekologicznego……………………………………………33

4.      Międzynarodowe organizacje pozarządowe w polityce ekologicznej państwa……..36

5.      Ruchy ekologiczne…………………………………………………………………..40

6.      Fakty z międzynarodowych działań w zakresie polityki ekologicznej……………   45

7.      Polityka ekologiczna Unii Europejskiej……………………………………………..54

8.      Międzynarodowa polityka ekologiczna Polski……………………………………    60

9.      Udział podmiotów pozarządowych w międzynarodowej polityce ekologicznej…..  65

10.  Międzynarodowe prawo ochrony środowiska……………………………………...  65

C. Wewnętrzna polityka ekologiczna Polski     

1.      Historia polityki ekologicznej z czasów PRL……………………………………….70

2.      I Polityka ekologiczna Polski (1990 -97)…………………………………………..  73

3.      II Polityka ekologiczna Polski do 2025 roku………………………………………. 78

4.      Rozwój zrównoważony……………………………………………………………   82

5.      Polityka ekorozwoju w praktyce krajowej ………………………………………….93

D.   Słownik podstawowych pojęć z ekologii, ochrony środowiska oraz polityki z

       uwzględnieniem polityki ekologicznej

1.      Definicje z zakresu ekologii i ochrony środowiska…………………………………97

2.      Definicje z zakresu polityki w tym polityki ekologicznej ………………………   103

Wstęp

W planie studiów na kierunku Politologia, a więc kierunku o typowo humanistycznym  programie przewidziane są  wykłady i ćwiczenia z przedmiotu Ekologia w polityce.  

              Zajęcia dydaktyczne z tego zakresu mają wprowadzić politologów - humanistów w przyrodniczą dziedzinę wiedzy która staje się niezwykle istotną w dzisiejszych czasach. Stwarza to okazję do zwrócenia uwagi studentów zajętych przede wszystkim teorią i praktyką polityki ku ochronie środowiska. Wydaje się to istotne zważywszy na zauważoną przez światowej sławy lubelskiego przyrodnika prof. Adama Paszewskiego prawidłowość według której …„ znajomość nauk humanistycznych przez przyrodników jest średnio biorąc znacznie lepsza niż znajomość głównych idei przyrodniczych wśród humanistów. Można przyjąć iż jest to wynikiem w dużej mierze okoliczności iż humaniści w trakcie swoich studiów i podjętej po nich pracy rzadko korzystają z wiadomości pochodzących z nauk przyrodniczych, stąd też często uchodzi ich uwadze że właśnie prawa przyrodnicze determinują miejsce i działalność człowieka”.       

              Współczesny, wykształcony człowiek żyjący w środowisku naturalnym lub bardziej antropogenicznym ma prawo korzystać z dóbr znajdujących się w otaczającej go  rzeczywistości w sposób rozsądny. Aby działać rozsądnie musi poznać z jednej strony swoje indywidualne i społeczne potrzeby życiowe, zaś z drugiej wielość i możliwości wykorzystania zasobów przyrodniczych. Konfrontacja potrzeb życiowych człowieka  i możliwości zaspokojenia stwarzają miejsce i pole do działania politologa.     

Przygotowanie skryptu „Ekologia w polityce”, ze względu na rozległość przedmiotu opartego na wielu współczesnych gałęziach wiedzy okazał się trudny, a brak jest dotychczas opracowania z tego zakresu  które swoim poziomem odpowiadałoby studiom licencjackim z zakresu politologii. W dostosowaniu do wymagań programowych studiów   wprowadzono do często obszernych treści poszczególnych zagadnień skróty, uproszczenia i ograniczenia. Nie mniej w części skryptu materiał w nim zamieszczony jest celowo szerzej omówiony niż przedstawiany będzie na wykładach. Ma to na celu rozszerzenie i pełne wyjaśnienie pojęć oraz zjawisk sygnalizowanych tylko w trakcie wykładu. 

              Niniejszy skrypt nie jest oczywiście oryginalnym wkładem autora w dydaktykę przedmiotu  dla którego powstał. W części materiału wykorzystane źródła nie są cytowane, choć są z nich wzięte  przykłady i opisy. W spisie literatury cytowane są  ważniejsze pozycje, oddając sprawiedliwość ich Autorom, z których pozycji skorzystano, z drugiej zaś strony jest to wskazanie podstawowych często fundamentalnych źródeł studentom, w przypadku gdyby chcieli zapoznać się z szerszym materiałem, lub poszukiwali bardziej dokładnych informacji.   

A.  Teoretyczne podstawy polityki ekologicznej

1. Współzależność systemów świata przyrodniczego i społecznego

Ogólnie rozumiana przestrzeń jest systemem elementów i relacji pozostających stale we wzajemnym powiązaniu i oddziaływaniu. Relacje te są bardzo różnorodne, czasami trudne do zdefiniowania i zidentyfikowania, często dotyczą odległych problemów pochodzących z odmiennych części niżej przedstawionej triady. Najogólniej w skład przestrzeni wchodzą: socjosfera, a więc społeczeństwo, technosfera czyli gospodarka i biosfera - środowisko przyrodnicze. Wzajemne zależności można przedstawić w formie następującej triady:

Ryc. 1. Triada zależności świata społecznego i przyrodniczego

Socjosfera                                                                                     Technosfera

                                                               Biosfera

Biosfera stanowi specyficzny system, który funkcjonując gwarantuje harmonijną koegzystencję człowieka i przyrody. Skomplikowane procesy życiowe pozwalają na charakterystyczną dla niego zdolność samoodtwarzania się. Jak wynika z badań ekologów, procesy te występują na różnych poziomach życia biologicznego. Tworzą one naturalne podsystemy środowiska, w których każdy wyższy system zawiera elementy niższego z poziomów. Między poziomami występują więc wzajemne powiązania i wpływy. Decydują one o integracji systemu. W efekcie każdy podsystem stanowi funkcjonalną całość, ale jest to czymś więcej niż suma elementów składowych. Hierarchiczna struktura organizacji życia na Ziemi jest prawem przyrody. Ma ono podstawowe znaczenie w sterowaniu procesami ekologicznymi. Analizowanie biosfery według podsystemów w ich naturalnym układzie ułatwia zrozumienie złożoności interakcji systemu biosfery - z pozostałymi systemami (socjosferą i technosferą), a także umożliwia prognozowanie skutków poszczególnych działań w różnej skali. Pozwala to tym samym na odpowiednią efektywność polityki ekologicznej.            

Technosfera jest systemem zrównoważonym. Jej podstawowym celem jest wspieranie funkcjonowania społeczności. Technosfera opiera się na zasobach ludzkich – zdolnościach, wiedzy i umiejętnościach. Wymaga ona zbalansowania systemów: ekonomicznego, społecznego i ekologicznego. W związku z tym konieczna jest łączność i możliwość wzajemnej dyskusji między grupami interesów z jakich się ona składa. Istotą technosfery jest możliwość gospodarowania nią. Gospodarowanie przy tym wykazuje charakterystyczną zależność: im wyższy jest stopień rozwoju gospodarczego tym większe jest wykorzystanie środowiska. Wynika to z faktu, że zasoby przyrodnicze są zużywane przede wszystkim w procesach gospodarczych, które człowiek może realizować, regulować i kontrolować. Działania te prowadzone są na zasadzie wymiany energii i materii pomiędzy społeczeństwem, a przyrodą. Ingerencja człowieka w naturalne procesy obiegu energii i materii (a także informacji) przebiegające w ekosystemach, może być podstawową przyczyną pogorszenia stanu środowiska naturalnego i warunków gospodarowania. Degradacja poszczególnych elementów środowiska w dzisiejszych czasach stanowi barierę rozwoju gospodarczego i społecznego. Wynikiem tego są straty ekologiczne - gospodarcze i społeczne. 

Socjosfera odnosi się do systemu społeczeństwa. Wyznacznikiem jej jest stosunek człowieka jako jednostki oraz społeczeństwa do środowiska. Stosunek ten kształtuje się pod wpływem:

obowiązujących wartości kulturowych i wynikających z nich norm etycznych,

nurtów społeczno-filozoficznych w tym religijnych znajdujących uznanie w społeczeństwie,

idei społeczno-filozoficznych propagowanych przez poszczególne ugrupowania polityczne,

wiedzy ludzkiej:  humanistycznej, przyrodniczej i technicznej,

także:

·         wiedzy ekologicznej – tj. przynajmniej ogólnej znajomości możliwości zachowania się wobec zagrożeń itp.,

·         wyobraźni ekologicznej – czyli swoistej dyspozycji, umiejętności przewidywania ekologicznego skutków podejmowanych działań, zdolności do całościowego widzenia i ujmowania powiązań między jednostkami lub zorganizowanym (społecznym) działaniem człowieka a procesami przyrodniczymi, umiejętność

projektowania działań zgodnych z wymaganiami wiedzy ekologicznej,

·         kultury ekologicznej – jako sposobu intelektualnego, materialnego, teoretycznego i praktycznego poznania i użytkowania przyrody z poszanowaniem jej praw,

·         świadomości ekologicznej -

w znaczeniu szerszym oznacza całokształt uznawanych idei, wartości i opinii o środowisku jako miejscu życia i rozwoju człowieka (społeczeństwa) wspólnym dla określonych grup społecznych w danym okresie historycznym,

            w znaczeniu węższym jest to stan wiedzy poglądów i wyobrażeń ludzi o roli środowiska w życiu człowieka, jego antropogenicznym obciążeniu, stopniu wyeksploatowania, zagrożeniach i ochronie.  

2. Współzależność ekologii i polityki

Współzależność ekologii i polityki można ogólnie rozpatrywać jako istotne związki opisywane następującymi zależnościami:

Ryc. 2. Współzależności polityki i ekologii

degradacja środowiska

świadomość                                                                                      system polityczny

                                                       polityka ekologiczna

                                            państwo ,władza, interesy

gospodarka                                                                                        struktury społeczne

                                             degradacja środowiska

Współzależności te można rozpatrywać w dwóch wariantach:

Wariant I - gdy czynnik ekologiczny jest zmienną niezależną od procesów politycznych i ma on wówczas następujący wpływ na:

- gospodarkę:

powoduje zmiany w środowisku naturalnym (czynniku ekologicznym) pociągającym za sobą ewolucyjne zmiany w:

·         strukturze gospodarowania,

·         ograniczaniu produkcji w przemyśle głównie w zakresie gałęzi surowcowych (vide W. Brytania gdzie w imię ochrony środowiska zamknięto w kraju większość kopalni węgla oraz w Niemczech gdzie zlikwidowano z tego powodu całkowicie Zagłębie Rury i Saary),

·         propagowaniu  produkcji ekologicznej  (energo- i materiało-oszczędna),

·         rozwijaniu przemysłu produkującego na rzecz ochrony środowiska,

·         pojmowaniu tzw. dóbr wolnych które do niedawna nie posiadały ceny (wartości), dziś są wyceniane i w formie kosztu wprowadzane do rachunku ekonomicznego,

·         rozwoju ekonomicznych elementów wykorzystywanych w ochronie środowiska (kary, kredyty, subwencje, ulgi),

·         unowocześnianiu gospodarki poprzez wprowadzanie coraz bardziej ekologicznych norm i standardów ekologicznych,

·         poszukiwaniu  nowych strategii rozwoju samopodtrzymującego się.

- strukturę społeczną:

·         poprzez pojawienie się nowych grup społecznych dla których środowisko naturalne jest niezwykle istotną wartością ( tzw. orientacje postmaterialistyczne).

-system polityczny:

·         p...