Elementarne pojęcia socjologii_Szczepański Jan.pdf

Jan Szczepański

Elementarne Pojęcia Socjologii

Od autora Niniejsze wydanie jest przedrukiem rozszerzonego wydania, które ukazało

się wiosną 1970 roku. Nakład rozszedł się tak szybko, że nie zdążyłem przygotować

zapowiedzianego słowniczka pomocniczego terminów socjologicznych. Zostały w tym

wydaniu poprawione tylko błędy rzeczowe, jakie zakradły się do poprzedniego wydania, oraz

usunięte niektóre potknięcia stylistyczne. Poza tym tekst pozostał bez zmian. Nie zdążyłem

także wykorzystać życzliwych uwag kolegów, posługujących się tym podręcznikiem w

nauczaniu. Dziękując im za przychylne ustosunkowanie się do podręcznika i prosząc o dalsze

uwagi krytyczne, chcę ich zapewnić, że wykorzystam je, jeżeli książka będzie wznowiona.

Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu a przede wszystkim jego Redakcji Socjologii

serdecznie dziękuję za życzliwość i pomoc w przygotowaniu kolejnych, mam nadzieję

lepszych, wydań tego podręcznika.

Warszawa, lipiec 1970

I. Wstęp

Książka ta jest pomyślana jako wprowadzenie do podstawowych pojęć, przy pomocy

których socjologia opisuje i wyjaśnia zjawiska i procesy zachodzące w zbiorowościach

ludzkich. W ten sposób został także wstępnie określony przedmiot socjologii. Najogólniej

mówiąc, najczęściej spotykana definicja socjologii orzeka, że jest ona nauką o

społeczeństwie. Zatrzymajmy się więc krótko i rozważmy, co przez ten termin na ogół się

rozumie.

Każdy człowiek żyje w społeczeństwie, każdy też na swój użytek jakoś sobie ten

termin określa i coś sobie wyobraża, gdy go używa. Pytając w rozmowach z kolegami czy

znajomymi, co przez ten termin rozumieją, najczęściej usłyszymy, że jest to ogół obywateli

naszego państwa, czy dowolnego państwa, że jest to mniej więcej to samo co jakiś naród.

Czasami ktoś powie, że mieszkańcy jakiegoś miasta też stanowią społeczeństwo, gdyż w

prasie często można spotkać takie zwroty, jak: „społeczeństwo Warszawy zamanifestowało

swoją wolę” lub „społeczeństwo polskie jest niezłomnie przekonane”, czasami

„społeczeństwo Śląska” itp. Już na pierwszy rzut oka widać, że te trzy zwroty mówią o

różnych typach zbiorowości ludzkich, z czego można by wyciągnąć wniosek, że termin

„społeczeństwo” jest nazwą ogólną dla wszystkich typów zbiorowości. Rzeczywiście, w

języku potocznym nazwa ta jest używana w tym znaczeniu. Taki stopień precyzji w

określeniu wystarcza dla porozumiewania się w życiu codziennym, jest jednak

niewystarczający dla opisu i wyjaśnień naukowych. Dlatego poniżej podamy dokładniejsze

definicje, jakimi posługują się socjologowie w swoich teoriach społeczeństwa.

Socjologia jest więc nauką o zbiorowościach ludzkich, dokładniej – przedmiotem jej

badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury

tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze

wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości,

zmiany i przekształcenia w nich zachodzące.

Tutaj znowu łatwo stwierdzimy, że zjawiska i procesy zachodzące w zbiorowościach

ludzkich, a więc w rodzinach, klasach szkolnych, sąsiedztwach, miastach, organizacjach

społecznych, partiach politycznych, państwach są zjawiskami otaczającymi każdego z nas jak

powietrze, są czymś naturalnym i oczywistym, tak, że pytania w rodzaju: dlaczego ludzie

znajomi kłaniają się sobie przy spotkaniu na ulicy? Dlaczego władze ścigają przestępców?

Dlaczego rodzice na ogół dbają o swoje dzieci? Dlaczego w każdym państwie istnieje rząd,

lecz jego formy bywają różne? Dlaczego niektórzy studenci uczą się lepiej od innych?

Dlaczego niektórzy studenci z zapałem angażują się politycznie, a inni nie – są uważane za

pytania raczej dziecinne i każdy student z łatwością może na nie odpowiedzieć. Można

spróbować postawić te właśnie pytania kilku znajomym, a zobaczymy, że każdy z nich ma

gotową odpowiedź wyjaśniającą. A więc będą to takie odpowiedzi: ludzie kłaniają się sobie,

bo taki jest obyczaj; władze ścigają przestępców, ponieważ są powołane dla zapewnienia

porządku i ochrony obywateli; każde państwo musi mieć rząd, ponieważ inaczej nie może

istnieć, a różne formy rządów wynikają z tradycji, warunków gospodarczych, ideologii

politycznych; niektórzy studenci uczą się lepiej, ponieważ są zdolniejsi i pracowitsi, niektórzy

angażują się politycznie, ponieważ polityka ich interesuje. Takie wyjaśnienia w życiu

codziennym całkowicie nam wystarczają, ale przy bliższym wejrzeniu zauważymy, że jedna

niewiadoma została tu zastąpiona inną – lecz taką, do której jesteśmy może bardziej

przyzwyczajeni, lub która nosi pozory wytłumaczenia. Czym więc socjolog może się

zajmować, skoro taka wiedza potoczna, intuicyjna wystarcza dla życia, działania, wpływania

na innych ludzi, osiągania celów itd. Używając pewnej analogii możemy powiedzieć, że

każdy człowiek tłumaczył sobie fakt, że ciała niepodparte spadają, a Arystoteles tłumaczył ten

fakt „naukowo”, mówiąc, że miejscem ciał ciężkich jest „na dole” czy dół, a miejscem ciał

lekkich jest góra. Dlatego dym się unosi, a kamień spada. Taka wiedza wystarczała przez

tysiące lat rozwoju cywilizacji dla wznoszenia wspaniałych gmachów, budowania w nich

kominów, i – analogicznie – taka potoczna wiedza o życiu społecznym doskonale wystarcza

dla załatwiania spraw życiowych, zaspokajania potrzeb i układania sobie współżycia z

bliźnimi. Często jednak ta wiedza potoczna zawodzi, jak o tym świadczy istnienie wielu ludzi

zawiedzionych, rozczarowanych, ludzi, których zaskakują nieoczekiwane reakcje – bliźnich.

Gdybyśmy znowu przyjrzeli się bliżej naszym własnym zachowaniom i działaniom,

łatwo zauważymy, że każdy z nas ma jakąś ogólną „teorię” życia społecznego i zachowania

się ludzi, która nam tłumaczy działania i postępowanie naszych bliźnich i służy nam jako

podstawa naszego na nich oddziaływania. Ta teoria nie jest oczywiście usystematyzowana,

ale składa się ona z szeregu ogólnych „praw” ustalających zależności przyczynowe między

faktami, sytuacjami a postępowaniem ludzi, między ich motywami, dążeniami i działaniami.

Są to np. takie uogólnienia czy „prawa naukowe”, jak: każdy człowiek szuka przede

wszystkim swoich korzyści; przyjaciel jest gotów pomagać w potrzebie: ludzie na ogół

przestrzegają przepisów prawa; każdy człowiek szuka przede wszystkim przyjemności;

niektórym ludziom wytężona praca sprawia szczególną przyjemność; każdy człowiek jest

próżny, lubi się chwalić i lubi, gdy się o nim mówi dobrze; każdy człowiek dąży do

znalezienia uznania; każdy człowiek musi się komuś zwierzyć ze swoich tajemnic itd. Kiedy

więc chcemy kogoś o coś prosić, czy kogoś do czegoś namówić, lub osiągnąć jakiś cel, wtedy

dokonujemy kalkulacji i obliczamy, jakie cechy posiadają ludzie, na których chcemy

wywrzeć jakiś wpływ, to znaczy wywołać u nich pozytywną reakcję wobec naszych dążeń,

obliczamy, jakie ogólne reguły mają tu zastosowanie, odpowiednio wybieramy metodę

działania, środki działania i odpowiednio je stosujemy. Np. jeżeli student chce uzyskać od

dziekana odroczenie egzaminu, to zależnie od tego, czy dziekana określa sobie jako „dobrego

człowieka” czy jako „psa na studentów”, dobiera odpowiednie uzasadnienie swojej prośby.

Jak więc widzimy, nawet taka prosta sprawa, jak prośba złożona na ręce dziekana wymaga

zastosowania ogólnej teorii działania, ustalenia stosunku przyczynowego i znajomości

zależności przyczynowych między stosowanymi środkami (słowa, przytaczane uzasadnienia)

a przewidywaną reakcją. Słowem, każdy człowiek, zachowujący się jakoś w dowolnej

sytuacji, jeżeli chce osiągnąć zamierzony cel, musi korzystać z określonej teorii

socjologicznej i – o dziwo – okazuje się, że taką teorię posiada, gdyż często zamierzony cel

osiąga. Tak więc dochodzimy do stwierdzenia, że tak poczciwy mieszczanin Moliera

dowiedział się nagle, że całe życie mówił prozą nie wiedząc o tym, tak i każdy człowiek jest

socjologiem też nie wiedząc o tym. Można by tu jeszcze odwołać się do drugiego porównania

literackiego i dodać za Stańczykiem, że każdy człowiek jest tak samo socjologiem, jak jest

lekarzem i jego wiedza socjologiczna może być porównywana do jego wiedzy lekarskiej.

Lecząc się na własną rękę ziółkami czy alkoholem, każdy człowiek opiera się także na jakiejś

teorii medycznej o zależnościach przyczynowych między procesem chorobowym a

działaniem używanego środka.

Podobnie praktyka społeczna opiera się na takiej socjologii praktycznej i każdy

człowiek w najprostszym działaniu społecznym, np. w prośbie o pożyczenie „kilku złotych”,

odwołuje się do naukowej teorii o zależnościach między podnietami a reakcjami społecznymi.

Czym socjologia naukowa różni się od socjologii potocznej? Socjologia potoczna jest

oparta na zdrowym rozsądku, na uogólnieniu codziennych doświadczeń w sposób często

emocjonalny, niesystematyczny i niezweryfikowany. Socjologia naukowa opiera się na

systematycznych badaniach, na posługiwaniu się ustalonym aparatem pojęciowym, na

sprawdzaniu hipotez i twierdzeń. Różnice między nimi mogą być nieraz uderzające.

Np. w badaniach socjologów i psychologów amerykańskich w czasie drugiej wojny

światowej niektóre twierdzenia doświadczenia potocznego, że np. żołnierze pochodzący ze

wsi, z rodzin farmerskich będą lepiej znosili trudy wojenne niż żołnierze z rodzin miejskich,

lub przypuszczenie, że żołnierze Murzyni będą lepiej walczyli pod dowództwem oficerów

Murzynów, okazały się zupełnie fałszywe i badania wykazały, że sprawy miały się wręcz

przeciwnie. Badania prowadzone w przemyśle nad efektywnością kierownictwa wykazały, że

wbrew potocznym przekonaniom kierownictwo autokratyczne, polegające na surowej

dyscyplinie i narzucaniu podwładnym woli kierownika, bez konsultowania z nimi i bez

wciągania ich do udziału w przygotowywaniu decyzji, nie jest tak efektywne jak

kierownictwo demokratyczne, uwzględniające inicjatywę podwładnych i mające znaczenie

większe efekty w postaci wyższej wydajności pracy, lepszego jej wykonywania itp.

W.I. Thomas i F. Znaniecki w znanym dziele o chłopie polskim scharakteryzowali tę

socjologię „praktyczną”, opartą na zdrowym rozsądku i wskazali, że przyjmuje ona trzy

mylne założenia. Pierwsze, przyjęte milcząco, lub wyraźnie sformułowane, to założenie, że

znamy rzeczywistość, ponieważ w niej żyjemy, i że na tej podstawie życiowej znajomości

możemy przyjąć jako pewne nasze wiadomości o stosunkach społecznych. Jest to ta sama

postawa, która kiedyś wyrażała się przyjmowaniem założenia, że znamy świat fizyczny,

ponieważ w nim żyjemy i działamy, a zatem mamy prawo do uogólnień bez specjalnych

badań, tylko na podstawie zdrowego rozsądku. Jednakże praktyczna znajomość tej

rzeczywistości społecznej jest bardzo ograniczona. Praktyk zna tylko pewną niewielką część

rzeczywistości społecznej, a o selekcji tych fragmentów, które zna, decydują względy

przypadkowe i jego cechy subiektywne (jak zainteresowania itp.). Drugi błąd tej socjologii

praktycznej polega na stosowaniu niewłaściwej metody, gdyż jej uwaga skupia się zawsze na

osiągnięciu jakiegoś praktycznego celu, a podstawą stawiania zagadnień i dobierania faktów

do analizy jest zawsze ich ocena jako pożądanych czy niepożądanych z punktu widzenia

założonego celu. Praktyk stosuje więc tutaj pewne normy, zakłada, że rzeczywistość się do

nich stosuje, a w okresach szybkich przemian społecznych, kiedy normy zawodzą, staje się

bezradny wobec tej rzeczywistości (np. bezradność polityków wobec niespodziewanie

wybuchających ruchów rewolucyjnych). Trzecim błędem tej socjologii praktycznej jest

rozpatrywanie faktów w izolacji od szerszych całości społecznych. Praktyk, znający tylko

swoją dziedzinę, nie szuka przyczyn i wyjaśnień niepokojących go faktów w zjawiskach

wykraczających poza praktyczną sferę jego działalności. Np. prawnik skłonny jest szukać

przyczyn przestępczości tylko w niedostatkach systemu prawa, dyrektor fabryki z

technicznym wykształceniem nie dostrzega ważności czynników psychologicznych i

społecznych. Thomas i Znaniecki wskazują wreszcie, że ta socjologia praktyczna przyjmuje

ponadto dwa błędne założenia: 1) że ludzie reagują w ten sam sposób na te same wpływy, bez

względu na swą indywidualną przeszłość w życiu zbiorowym i że dlatego jest możliwe

wywoływanie identycznego zachowania u różnych osobników przy pomocy identycznych

środków; 2) że ludzie rozwijają spontanicznie, bez wpływu z zewnątrz, pewne tendencje,

które czynią ich zdolnymi do korzystania w pełni i w jednolity sposób z danych warunków, że

dlatego wystarcza stworzyć warunki sprzyjające lub usunąć niesprzyjające, ażeby wywołać

lub stłumić te tendencje. Typowym przykładem było wprowadzenie prohibicji w Stanach

Zjednoczonych, kiedy twórcy ustawy sądzili, że zakaz sprzedaży alkoholu spowoduje zanik

spożywania alkoholu i zlikwiduje wszystkie ujemne skutki tej konsumpcji. Tymczasem

prohibicja zamiast zlikwidować pijaństwo spowodowała jego wzrost, stworzyła nielegalną

produkcję i przemyt oraz wywołała ogromną falę przestępczości przedtem nieznanej. Te

błędy praktyki społecznej autorzy tłumaczą brakiem obiektywnych i wolnych od

praktycznych celów badań społecznych 1 .

Widzimy więc, że socjologia zdrowego rozsądku, potocznych doświadczeń, wyczucia

i intuicji nie wystarcza dla rozwinięcia socjologii naukowej, tzn. dla prowadzenia badań

zgodnie z regułami metodologii nauk i do stworzenia logicznie poprawnej teorii wyjaśniającej

zjawiska i procesy zachodzące w życiu zbiorowym. Jednakże wpływ socjologii zdrowego

rozsądku był potężny, a wspomagany naciskiem religii, filozofii, doktryn społeczno-

politycznych, które to dziedziny refleksji na swój sposób tłumaczyły życie społeczne –

spowodował, że dopiero w XIX wieku powstała i rozwinęła się socjologia naukowa.

Zakres badań

Powiedzieliśmy ogólnie, czym się socjologia zajmuje i czym się różni od potocznej i

praktycznej refleksji nad życiem w zbiorowościach. Spróbujemy teraz określić bliżej zakres

jej badań. Przede wszystkim socjologowie muszą dokonać jakiegoś podziału i klasyfikacji

ogółu zjawisk i procesów zachodzących w życiu społecznym, żeby na tej podstawie dokonać

systematyzacji swoich badań i konstrukcji teoretycznych. Wyróżniamy we współczesnej

socjologii następujące działy badań i zakresy teorii ogólnych:

a) Działy badające instytucje społeczne takie, jak: rodzina, instytucje wychowawcze,

instytucje polityczne, instytucje wymiaru sprawiedliwości, instytucje naukowe, gospodarcze,

a zwłaszcza przemysł, inne instytucje pracy, instytucje religijne, oraz wszelkie inne rodzaje

instytucji występujących w różnych grupach i społeczeństwach.

b) Działy badające różne typy zbiorowości i grup ludzkich takich jak różnego rodzaju

małe grupy i kręgi społeczne; zbiorowości terytorialne, jak wieś, miasto i inne; kategorie

zawodowe, warstwy i klasy społeczne oraz kasty; grupy celowe i organizacje tworzone dla

realizacji określonych zadań; zbiorowości tworzące się na podstawie posiadania wspólnej

kultury itp.

c) Działy badań nad procesami społecznymi takie, jak: procesy dezorganizacji

społecznej (alkoholizm, przestępczość, prostytucja); procesy migracji i ruchliwości społecznej

(tzn. przenoszenia się osób w przestrzeni geograficznej i przechodzenia do innych

zbiorowości oraz przechodzenia z jednej warstwy lub klasy społecznej do innej); zjawiska i

procesy wynikające z masowego przekazywania treści kulturowych i informacji przez prasę,

radio, telewizję i film; konflikty zachodzące w społeczeństwach na tle rasowym, etnicznym,

politycznym; społecznymi skutkami procesów demograficznych, tzn. przedłużania się życia

ludzkiego, wysokiego lub niskiego przyrostu naturalnego; społecznymi konsekwencjami

chorób czy też społecznymi warunkami ich powstawania.

Te, tutaj tylko pobieżnie wskazane, działy socjologii nazywa się czasami socjologią

szczegółową. Zadaniem tych działów jest systematyczny opis poszczególnych dziedzin i

wyjaśnianie zachodzących w nich zjawisk. Opis wymaga posiadania odpowiedniego aparatu

pojęciowego, a wyjaśnianie, tzn. ustalanie prawidłowości ich przebiegu, wykrywanie

1 Przedstawienie metodologicznych założeń dzieła W.I. Thomasa i F. Znanieckiego, pt. „The Polish Peasant in

Europe and America” (Boston 1918) czytelnik znajdzie w: Jan Szczepański, „Socjologia. Zarys problematyki i

metod”, Warszawa 1968, s. 354.

związków i zależności, tworzenie uogólnień – wymaga tworzenia teorii. Stąd zachodzi

konieczność, aby nad tymi działami prowadzącymi działania empiryczne i dążącymi do

uogólniania stwierdzonych prawidłowości w postaci teorii różnego zasięgu, tzn. teorii

wyjaśniających węższe lub szersze kompleksy zjawisk, budować teorie bardziej ogólne,

wyjaśniające zjawiska i procesy bardziej podstawowe, a zatem ważne dla wszystkich dziedzin

życia społecznego. Np. socjologowie badający konflikty w przemyśle tworzą teorię

konfliktów przemysłowych, socjologowie badający politykę tworzą teorię konfliktów

politycznych i militarnych, w badaniach etnicznych i rasowych tworzy się teorie konfliktów

między narodami i rasami – zadaniem socjologii ogólnej jest tworzenie teorii wszelkich

konfliktów występujących w społeczeństwach ludzkich. Tak więc socjologia ogólna, na

podstawie materiałów, uogólnień, prawidłowości ustalonych w badaniach szczegółowych,

chce tworzyć teorie obejmujące zespoły zjawisk występujące w społeczeństwach. Jej

zadaniem jest także ustalanie pojęć.

Socjologia ogólna, od samego początku wyodrębnienia się naszej nauki, rozwijała

dwie teorie o powszechnym zasięgu, a mianowicie: teorię struktur społecznych oraz teorię

rozwoju czy też, mówiąc bardziej ogólnie, teorię zmian, tzn. zarówno rozwoju, jak i regresji

zbiorowości społecznych.

Teoria struktur społecznych, zwana niekiedy teorią grup społecznych oraz teorią

społeczeństwa, stara się uogólnić wyniki badań nad różnymi typami i formami zbiorowego

życia ludzi i ustalić jego ogólne prawa. Studiuje ona elementy składowe grup i zbiorowości

wszelkiego rodzaju, zasady ich budowy, wzajemnego przyporządkowania elementów

składających się na zbiorowości i siły wyznaczające ich funkcjonowanie. Bada spójność

wewnętrzną grup, siły wyznaczające tę spójność oraz siły i czynniki wywołujące ich rozkład.

Teoria zmian uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i procesami przemian

zachodzących w różnych grupach i zbiorowościach. Punktem ich wyjścia są opisy przebiegu

procesów i zmian w ich natężeniu, np. wzrost lub zanik przestępczości w czasie, opisy zmian

zachodzących w zbiorowościach i instytucjach, które przez porównywanie, czy też

stosowanie innych metod, można uogólnić, dochodząc do teorii rozwoju czy postępu

społecznego, lub też teorii wyjaśniających regresje i zanikanie zbiorowości, zarówno w skali

makrostruktur, tzn. wielkich zbiorowości, jak i mikrostruktur, tzn małych grup. Obie te teorie

ogólne dostarczają działom socjologii szczegółowej aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw

badawczych, hipotez kierowniczych i pozwalają na zastosowanie do poszczególnych działów

szczegółowych schematów wyjaśniających. One też rozwijają teoretyczne założenia metod

badawczych. Np. w monograficznym opisie wsi, miasta czy regionu uprzemysłowionego

posługujemy się terminologią wypracowaną w ogólnej teorii grup, stosujemy pojęcia

rozwinięte w teorii zmian, stosujemy metody opisu wypracowane w oparciu o ustalone układy

zależności między zjawiskami społecznymi. A więc, na przykład, opisując rodziny czy

sąsiedztwa korzystamy z pojęć wypracowanych w ogólnej teorii instytucji i stosunków

społecznych.

Metody

Zarówno socjologie szczegółowe, jak i socjologia ogólna posługują się w swoich

badaniach różnymi metodami. Musimy odróżnić dwie sprawy: metody badań stosowane w

socjologii i metodę socjologiczną, która polega na zastosowaniu pojęć i teorii socjologicznych

do wyjaśniania zjawisk badanych przez inne nauki. Najogólniej mówiąc, metoda

socjologiczna może być stosowana np. w psychologii, gdzie przy jej pomocy szuka się

społecznych wyznaczników zachowań ludzkich, lub w ekonomii, gdy ekonomista,

wyjaśniając przebieg procesów gospodarczych, odwołuje się do takich czynników, jak

struktura grup, w których te zjawiska przebiegają, ich tradycje kulturowe, wyznaczające

postawy i dążenia ekonomiczne ludności itp. „Socjologizujący” historycy, wyjaśniając np.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: