W ostatnich latach w związku z coraz poważniejszymi faktami obrazującymi niebezpieczeństwa chemizacji środowiska, coraz więcej uwagi powinno się poświęcić bardziej bezpiecznymi metodami ochrony roślin, a nie tylko metodzie chemicznej. Nie wszystkie spośród tych metod znalazły należyte wyjaśnienie w literaturze polskiej.
Wszystkie czynniki oddziaływające na organizmy szkodliwe można podzielić na dwie zasadnicze grupy. Do pierwszej z nich należą czynniki środowiska, których działanie nie jest zależne od człowieka. Do drugiej – czynniki stosowane przez człowieka w ramach systemu środków ochrony roślin.
1. Metody makrobiologiczne
1.1. Wykorzystanie ryb
Zwalczanie komarów jest koniecznością wynikającą nie tylko z faktu ich dokuczliwości, często uniemożliwiającej ludziom pracę i odpoczynek ale przede wszystkim z faktu przenoszenia przez nie szeregu chorób epidemiologicznych. Wiele też prac poświęconych jest analizie warunków sprzyjających powstawaniu epidemii oraz biologii i ekologii gatunków komarów przenoszących zarazki takich chorób jak malaria, japońskie zapalenie mózgu, filarioza, żółta febra.
Spośród kręgowców z powodzeniem zastosowano ryby z rodziny Poeciliidae do zwalczania larw komarów malarycznych.
1.2. wykorzystanie ptaków
Jedną z najstarszych metod profilaktycznych stosowanych w ochronie roślin jest ochrona ptaków owadożernych. Chcąc zapewnić sobie pomoc tych pożytecznych zwierząt, człowiek powinien dbać, aby miały one odpowiednie warunki gnieżdżenia się, a w zimę nie cierpiały z głodu. Wiele ptaków owadożernych jak: sikory, dzięcioły, kowaliki, pełzacze, muchówki, szpak, krętogłów, kraska, dudek czy gołąb siniak gnieździ się w dziuplach. Stąd też człowiek usuwając z lasu lub ogrodu stare drzewa dziuplaste powinien zastąpić dziuple odpowiednimi skrzynkami z desek.
Doskonałym przykładem metod profilaktycznych jest ochrona i opieka nad pożytecznym ptactwem owadożernym: przez tworzenie remiz ptasich, wywieszanie skrzynek lęgowych czy też dokarmianie zimowe. Do gatunków najczęściej zasiedlających wywieszane skrzynki lęgowe należały: muchołówka żałobna, oraz liczne gatunki sikor z sikorą sosnówką i sikorą bogatką na czele.
1.3. wykorzystanie ssaków
Spośród ssaków dużą szanse na wykorzystanie w metodzie biologicznej w lesie ma dzik, pomijając dawne zalecenia wpędzania do lasu trzody chlewnej celem niszczenia szkodników znajdujących się w glebie i ściółce leśnej. Dziki potrafią zlikwidować 70% populacji szkodnika, uszkadzają przy tym w czasie buchtowania część larw oraz udostępniają je innym zwierzętom, np. ptakom.
Wśród gryzoni mamy bardzo wiele szkodników, ale w diecie prawie wszystkich gatunków są owady. Jeden z gatunków gryzoni – smużka jest gatunkiem owadożernym.
Borsuk odżywia się głównie bezkręgowcami przede wszystkim owadami. Dla tchórza, gronostaja , łaski i lisa podstawowy pokarm stanowią gryzonie.
Szczególne znaczenie mają ssaki owadożerne a wśród nich jeż, kret, ryjówka, rzęsorek i ziębełek. O ich żarłoczności mogą świadczyć liczne dane z hodowli. Np. jeż ważący 689g zjada w ciągu 10 dni 1880 larw mącznika młynarskiego. Kret w ciągu doby zjada co najmniej tyle ile sam waży. Jeszcze większą żarłocznością odznaczają się ryjówki. Ich bardzo szybka przemiana materii powoduje zjadanie ogromnej ilości pokarmu. Tak np. ryjówka aksamitna ważąca 6-9g w ciągu doby zjada 15-18g pokarmu głównie owadów.
Znacznie większe możliwości czynnego wykorzystania w walce biologicznej mają nietoperze, które ze względu na nocny tryb życia niszczą owady uaktywniające się w godzinach wieczornych, wśród których mają bardzo duży udział szkodniki leśne takie jak: strzygonia, barczatka i inne.
Smużka Borsuk
Tchórz Gronostaj
kret
jeż
1.4. Gady i płazy
Z gospodarczego punktu widzenia również nasze gady i płazy mogą być uważane za pożyteczne gdyż tępią wiele gryzoni i owadów. Pożyteczne są nasze płazy np.: grzebiuszka ziemna, ropucha i żaba
2. Metody profilaktyczne w biologicznej ochronie roślin
Metody profilaktyczne są najwyższym celem ochrony roślin. Dążą one przez zwiększenie sił oporu środowiska, do ustalenia takich stosunków pomiędzy enitomafagami a szkodnikami, aby te ostatnie nie wyrządzały szkód gospodarczych. Wzorek dla tych metod są harmonijne stosunki panujące w biocenozach pierwotnych, w których powstawanie gradacji jest prawie niemożliwe. Oczywiście możliwe i niedopuszczalne jest absolutnie oparcie się na tych wzorach, gdyż byłoby to z gospodarczego punktu widzenia absurdalne. Chodzi tu jedynie o szukanie związków przyczynowych o pożądanych przez nas proporcjach pomiędzy komponentami danej biocenozy.
Człowiek – główny czynnik niszczący przyrodę pierwotna sam stworzył w uprawianych przez siebie monokulturach idealne warunki rozwoju szkodników. Z jednej strony szkodnik ma nieograniczoną bazę pokarmową – a z drugiej nie jest skutecznie hamowany przez swoich wrogów naturalnych, których rozwój w warunkach monokultur jest bardzo utrudniony.
Badania ostatnich lat zwracają coraz bardziej uwagę na fakt, że przez niewielkie zmiany w środowiskach uprawnych roślin, niekolidujące z celem gospodarczym, można znacznie zaktywizować faunę entomofagów.
Ogromnie ważny dla aktywnych entomofagów jest pokarm. Najbardziej znanym pokarmem jest nektar kwiatowy, który jest mieszaniną węglowodanów. Innym źródłem pokarmu w przyrodzie jest pyłek kwiatowy, bogaty w białka, witaminy, i hormony. Jest on prawie zawsze obecny w nektarach kwiatowych.
Konieczność żywienia się nektarem powoduje, że bardzo wiele gatunków pasożytniczych i drapieżnych koncentruje się w pobliżu kwitnącej roślinności. Zjawisko to było już wielokrotnie wykorzystywane przez różnych badaczy, którzy wprowadzali rośliny miododajne do agrocenozy zagrożonych przez konkretne gatunki szkodników.
3. Biologiczne zwalczanie szkodliwych roślin
Od początku powstania rolnictwa człowiek rozpoczął nigdy nie kończącą się walkę ze szkodliwymi chwastami. Stałą i systematyczną uprawą roli, polegającą głównie na likwidowaniu szkodliwych roślin konkurujących z roślinami uprawnymi o pokarm, wodę czy miejsce do życia jest bardzo kosztowna i pracochłonna.
Biologiczne zwalczanie chwastów jest w pewnej mierze odwrotnością problemu biologicznego zwalczania owadów. Odwrotność ta polega na tym, że o ile w pierwszym wypadku rośliny są szkodnikami wymagającymi zniszczenia, o tyle w drugim niszczy się szkodniki dla ochrony roślin, tak wiec pomiędzy biologiczną metodą zwalczania szkodliwych owadów i chwastów istnieją pewne sprzeczności.
Każdy gatunek owada, który ma być wprowadzony do nowego środowiska musi być najpierw przetestowany w stosunku do wszystkich roślin przemysłowych, którym mógłby ewentualnie zagrozić w nowej ojczyźnie. Testy przeprowadza się w stosunku do wygłodniałej populacji, standardowymi m metodami statystycznymi, przyjmując za kontrolną populację testowaną na swojej naturalnej roślinie żywicielskiej.
Biologiczne zwalczanie może obejmować zarówno szkodliwe chwasty zawleczone z innych krajów, jak i gatunki rodzime.
Dotychczas do zwalczania chwastów były wykorzystywane prawie wyłącznie owady i to gatunki 7 następujących grup systematycznych: Lepidioplera, Homoptera, Heteroptera, Coleoptera oraz Dietera.
4. Biologiczne zwalczanie chorób drzew leśnych
Szkody wyrządzane w lasach polskich przez owady zwierzynę i pasożytnicze grzyby oceniane są na około 4 miliardy zł rocznie. Przy uwzględnieniu szkód powodowany przez przemysł straty te należało by podwoić.
Wśród czynników destruktywnych dla lasu, bardzo poważnych a najmniej dostrzegalnych nalezą choroby lasu a w tym grzyby pasożytnicze atakujące systemy korzeniowe. Najczęściej uaktywniają się one w wyniku czynników wywołujących stres. Infekują drzewa osłabione na skutek żerowania owadów czy niekorzystnych czynników abiotycznych. Patogeny korzeni porażają zarówno drzewostany sosnowe jak i świerkowe zarówno na niżu jak i w górach.
Ogniskowy charakter rozwoju huby korzeni w drzewostanach sosnowych na gruntach porolnych powoduje grupowe zamieranie drzew i tworzenie się luk co może prowadzić do halizn trudnych do ponownego odnowienia.
Huba korzeniowa i opieńka powodują bardzo poważne szkody w lasach gospodarczych w Polsce a szczególnie w lasach górskich. Jej zarodniki są obecne zarówno powietrzu jak i w glebie przez cały rok.
Dla ograniczenia tych szkód prowadzi się szeroko zakrojone badania w których wykorzystuje się miedzy innymi zjawiska konkurencji pokarmowej. Ważną bazę dla patogenów drzewa jaką są pniaki świeżo po ścince, ogranicza się przez wprowadzenie do nich grzybów niechorobotwórczych. Wprowadza się je w formie preparatu biologicznego np. w postaci trocin przesiąkniętych grzybnią na pniaki lub w formie liofizolowanych zarodników tych grzybów. Jednym z ważniejszych takich grzybów jest żylak olbrzymi który znacznie ogranicza bazę pokarmową dla huby czy opieńki.
5. Grzyby.
Grzyby owadobójcze należą do pierwszych patogenów, którymi próbowano zwalczyć różne szkodniki roślin.
Choroby grzybowe czyli mikoryza, wywołane są najczęściej przez patogeny należące do owadomorków lub grzybów niedoskonałych. Zarodki grzyba kiełkują na oskórku wrażliwego owada wnika do jamy ciała gdzie grzybnia szybko się rozrasta i w końcu całkowicie ją wypełni. Po śmierci owada w wilgotnym środowisku grzybnia wyrasta na zewnątrz, pokrywając ciało puszystą warstwą strzępek z zarodnikami stanowiącymi źródło następnych infekcji.
Owadomorki powodują gwałtownie rozwijające się choroby żerujących larw, załamując w krótkim czasie gradacje szkodników. Maskowy pojaw strzygoni choinówki w latach 1922-1924 na terenach Puszczy Noteckiej został zlikwidowany przez grzyb Entomophtora aulicea. Ten sam grzyb zakończył gradację kuprówki rudnicy, która w latach siedemdziesiątych opanowała drzewostany dębowe nad Odrą i Baryczą.
Owadomorki łatwo rozwijają się w żywych owadach, natomiast dają się trudno hodować na pożywkach, a ich przetrwalniki zachowują żywotność jedynie przez krótki czas. Jak dotąd jest to główna przeszkoda w wykorzystywaniu ich jako bioinsektycydy w ochronie lasu.
Literatura:
Stanisłam Kazimierz Więckowski, Biologiczne Metody Ochrony Roślin w Polsce, 2006
5
karolcia_sc