Program nauczania a poprawność językowa
w zakresie form liczebnika
Spośród części mowy liczebnik w programie nauki o języku zajmuje jedno z
głównych miejsc obok rzeczownika i czasownika. JuŜ w klasie drugiej program zaleca
„praktyczne ćwiczenia w opanowaniu poprawnych form gramatycznych w zakresie związku
zgody /bez stosowania terminologii/, np. trzech uczniów, trzy uczennice, troje dzieci”. W
klasie trzeciej wprowadza się terminologię gramatyczną „liczebnik jako część mowy
oznaczająca liczbę i kolejność”. Prowadzi się równieŜ „ćwiczenie w poprawnym łączeniu
liczebników z rzeczownikami” oraz zapoznaje się uczniów z „pisownią liczebników
dziewiętnaście, sześćdziesiąt, sześćset”.
Nauczyciel klas początkowych powinien wiedzieć, Ŝe kształcenie języka na tym etapie
jest równieŜ nauką języka jak i nauką o języku. Nie chodzi tu o wprowadzenie definicji i
uczenie się ich na pamięć przez uczniów, ale o dochodzenie do pojęć i definicji poprzez
róŜnego rodzaju ćwiczenia praktyczne. A więc chodzi tu przede wszystkim o osiągnięcie celu
praktyczno – normatywnego, kształtującego umiejętności i wyrabiającego poprawne nawyki u
uczniów. Ten cel przyświeca równieŜ lekcjom nauki o języku w klasach IV – VI.
Szczególne miejsce zajmuje liczebnik w programie klasy V i VI, gdzie pokaźną liczbę
godzin przeznacza się na realizację następującej tematyki: „rzeczownik w związku z
wyrazami określającymi właściwości przedmiotów, z liczebnikiem jako wyrazem
charakteryzującym treść rzeczownika pod względem ilościowym: liczebniki główne,
zbiorowe, ułamkowe, porządkowe. Zagadnienia poprawnościowe dotyczące związków
składniowych liczebnika z rzeczownikiem, np. widzę dwóch chłopców, dwa psy, dwoje
dzieci, mówię o dwojgu dzieciach. Rzeczownik z liczebnikiem w dopełniaczu w związku z
orzeczeniem, np. dziesięć ptaków przyleciało, pięciu Ŝołnierzy poległo. Pisownia róŜnych
form liczebników prostych” – dotyczy klasy piątej. Zaś w klasie szóstej mamy tematykę
uzupełniającą o „rzeczownik w związku z wyrazami określającymi właściwości przedmiotów:
z liczebnikiem w roli przydawki, liczebniki złoŜone i nieokreślone. Wybrane zagadnienia
poprawnościowe, np. odmiana liczebników złoŜonych i błędy polegające na ich
nieodmienianiu: odmiana i zastosowanie liczebników nieokreślonych. Pisownia liczebników
złoŜonych”.
Z dokonanej analizy haseł programowych związanych z liczebnikiem w kursie nauki o
języku w szkole podstawowej wynika, Ŝe tematyka jest trudna i nasilenie wiadomości
przypada na klasę piątą i szóstą. A zasób wiedzy z tej tematyki, jaki uczniowie zdobędą na
lekcjach języka polskiego w szkole podstawowej, musi zapewnić im sprawne posługiwanie
się formami liczebnika.
Aby ułatwić pracę nauczycielowi nad kształceniem poprawności językowej uczniów
w zakresie form liczebnika, przedstawia się przykłady z deklinacji liczebników, jego
związków frazeologicznych z innymi częściami mowy oraz ćwiczenia, które moŜna
wykorzystać na lekcjach.
Wśród liczebników rozróŜniamy liczebniki główne, np. trzy miesiące, pięć dni;
ułamkowe, np. pół kilograma, półtorej szklanki mleka; mnoŜne, np. potrójny, stokrotny;
wielorakie, np. dwojaki, czworaki; zbiorowe, np. sześcioro dzieci, troje kociąt; porządkowe,
np. pierwszy, dziesiąty, setny, tysięczny. Liczebniki porządkowe, mnoŜne i wielorakie, jak
wskazują przytoczone przykłady, mają formy przymiotników, odmieniających się jak
przymiotniki i nie sprawiają większych kłopotów młodzieŜy szkolnej. Natomiast od
liczebników ułamkowych pół, półtora, półtrzecia, półczwarta form przymiotnikowych nie
moŜna utworzyć i pod tym względem są one wyrazami nieodmiennymi. NaleŜy uŜywać form,
np. od pół roku, przed pół rokiem, po pół roku, w pół roku. Liczebniki półtora, półtrzecia,
półczwarta mają formy rodzajów i dlatego w połączeniu z rzeczownikami męskimi i nijakimi
mają końcówkę –a, np. półtora tygodnia, półtrzecia słońca, a w połączeniu z rzeczownikami
Ŝeńskimi końcówkę –y /-i/ lub –ej, np. półtory lub półtorej godziny, półtrzeci lub półtrzeciej
mili, półczwarty lub półczwartej godziny. Ale: Minęło półczwarta roku.
Spośród liczebników głównych moŜe nastręczyć trudność deklinacja liczebników
dwa i to w trzech rodzajach z powodu moŜliwości uŜycia w jednym przypadku nawet trzech
form, które z punktu widzenia językoznawczego są poprawne. Stąd teŜ wskazane jest
zapoznanie się z deklinacją tego liczebnika.
r. męski r. Ŝeński r. nijaki
M. dwaj, dwóch /dwu/, dwa dwie dwa
D. dwóch /dwu/ dwóch/dwu/ dwóch /dwu/
C. dwu, dwom dwu, dwom dwu, dwom
B. dwóch /dwu/, dwa dwie dwa
N. dwoma dwoma /dwiema/ dwoma
Mc. o dwóch /dwu/ o dwóch /dwu/ o dwóch /dwu/
Formy mianownika rodzaju męskiego dwaj, dwóch /dwu/ uŜywa się przy
rzeczownikach osobowych, tak samo jak forma biernika dwóch /dwu/ jest formą osobową.
Liczebniki tzw. porządkowo – zbiorowe w rodzaju męskoosobowym moŜna
odmieniać tylko do czterech, a więc pierwsi, drudzy, trzeci, czwarci, niepoprawnie juŜ piąci,
szóści. Swoiście zachowują się liczebniki zbiorowe typu dwoje – oboje, czworo, pięcioro, np.
Ulicą szło dwóch studentów. Ulicą szły dwie studentki. Ulicą szło oboje studentów / chłopiec
z dziewczyną/. W gniazdku zobaczyłem czworo piskląt. a nie: cztery pisklęta. Minęły cztery
minuty po siódmej. a nie: minęło cztery minuty.
W przypadkach zaleŜnych temat tych liczebników jest rozszerzony o–g-, np. obojga,
dwojga, trojga. Zagadnienie ilustruje deklinacja związku frazeologicznego składającego się z
liczebnika i rzeczownika.
M. oboje /obydwoje/ państwa Kowalscy
D. obojga państwa Kowalskich
C. obojgu państwu Kowalskim
B. oboje państwa Kowalskich
N. z obojgiem państwem Kowalskich
Mc. o obojgu państwu Kowalskich
Charakterystyczną cechą odmiany liczebników typu dwanaście, dwadzieścia jest to, Ŝe
odmieniają się w nich obie części złoŜenia, np.
M. dwanaście /dwunastu/
D. dwunastu
C. dwunastu
B. dwanaście /dwunastu/
N. dwunastoma /dwunastu/
Mc. o dwunastu
A związki frazeologiczne z tym liczebnikiem to: Uczył się z dwunastoma a. Dwunastu
kolegami. Dwunastu chłopców gra, biegło. A nie: grają, biegali. Dwanaścioro dzieci było w
klasie. Nauczyciel opowiadał bajkę dwanaściorgu dzieciom. Kwoka z dwanaściorgiem piskląt
grzebała się w piasku. Dwanaścioro dzieci idzie /szło/ do szkoły.
NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe liczebnik sto ma dwojaką odmianę. UŜyty samodzielnie
odmienia się według deklinacji rzeczowników nijakich jak miasto, a więc sto, sta, sto, stem, o
ście. W połączeniu z rzeczownikami tworząc związek frazeologiczny forma liczebnika sto nie
zmienia się, liczebnik rządzi rzeczownikiem czyli pozostaje w związku rządu, a więc M. stu
chłopców, D. stu chłopców, C. stu chłopców, B. stu chłopców, N. stu chłopcami, Mc. o stu
chłopcach.
Formy liczebników dwieście, trzysta, czterysta, pięćset są ...
bajbus396