Kobietki.pdf

Kobietki, kobietki...

Prawie wszystko o Pedro Almodovarze

Hiszpan Pedro Almodovar został laureatem Międzynarodowego Związku

Krytyków Filmowych (FIPRESCI) z okazji swojego ostatniego filmu „Wszystko

o mojej matce” . Autor liczy lat 50 i jest to jego trzynasta pozycja, ale dopiero

od kilku sezonów zwrócił uwagę widowni światowej, mimo że od dawna był

doceniony przez amatorów kina ambitnego, którzy widzieli w nim następcę

filmowców-indywidualistów pokroju Felliniego, Viscontiego, Bunuela.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Ale sukces jego nowego filmu wziął się nie tylko z racji jego klasy, lecz też z

powodu jego intencji. Dystrybutor francuski reklamował go, zapewne w nadziei na

zwabienie publiczności damskiej: „Najpoważniejszy film feministyczny kiedykolwiek

nakręcony”. Silnie powiedziane, zważywszy, że reżyser jest mężczyzną, i że

pochodzi z kraju o kulturze iberyjskiej, który obok Meksyku, Argentyny oraz Włoch

uchodzi za najmniej zaawansowany, jeśli idzie o ruch wyzwolenia kobiet. Jeszcze

niedawno nasza specjalistka od sytuacji damskiej Małgorzata Domagalik wytykała

kulturze latynoskiej bierność w tej sprawie, zaś feministki szwedzkie skierowały

nawet do rządu w Madrycie pismo z listą pretensji.

Ale może dlatego podobny film mógł powstać w Hiszpanii, lecz bynajmniej nie z

powodu, który automatycznie się nasuwa: że protestuje, że walczy, że propaguje

postęp... nic podobnego! Jest akurat odwrotnie: właśnie odwieczna obyczajowość

w krajach śródziemnomorskich dała Almodovarowi szansę na film wyjątkowy, jeśli

idzie o ową osobliwość, którą można określić nieprecyzyjnym zwrotem „kobiecość”.

Bowiem bynajmniej nie jest ona tam stłumiona, jak to sobie wyobrażamy na

podstawie powierzchownej obserwacji. Jest ciekawe, że akcja feministyczna prawie

nie istnieje w krajach latynoskich, mimo że wydawałoby się, że gdzie jak gdzie, ale

tam właśnie jest paląco potrzebna. Są to pozory. Uderzyło to nawet mnie; kolega

dziennikarz w Palermo zaprosił nas na obiad – środowisko przecież inteligenckie,

ale jego siostry nie siedziały przy stole, mimo że przygotowały przyjęcie. Jest

faktem, że kobiecie tam nie wypada robić tego, owego, tamtego, i jest to

przestrzegane, ale jednocześnie w owej kuchni z garnkami i z miotłą w ręku jest

ona w najwyższym stopniu szanowana, żadna decyzja w rodzinie nie może zapaść

bez jej zgody.

Kto wie, czy kobieta w swoim tamtejszym świecie nie jest bardziej szczęśliwa niż

owe rozwydrzone niezaspokojone działaczki Women Liberation. Ale owa sytuacja

powoduje, że wyłania się tam odseparowany krąg życia damskiego. Co właśnie

stanowi pasję Almodovara: to panie są jego bohaterkami, zaś główny jego film,

który zwrócił na niego uwagę w roku 1988, nosi charakterystyczny tytuł: „Kobiety w

obliczu kryzysu nerwowego”. Powiedział w wywiadzie, że intryguje go, co kobiety

mówią, gdy są między sobą; bo jest przekonany, że przy udziale mężczyzny ich

zachowanie się zmieni. „Kobiety wytwarzają między sobą rodzaj solidarności im

tylko właściwy”. „A mężczyźni tego nie robią?” – pyta dziennikarz. „Nigdy. Ich

kontakty są innego rodzaju. W ogóle nie uprawiają podobnej styczności, zaś jeśli

nawet, jest ona praktyczna i powierzchowna. Mężczyźni mnie nie interesują. Nigdy

nie zachowaliby się tak jak kobiety, którymi się zajmuję”.

Wzruszenie plus nieprzyzwoitość

Almodovar określił styl swojego filmu jako „melodramat twardy”, to jest analiza

emocji, które jednak wiążą się nie z konwencjonalnym sentymentalizmem, lecz z

osobliwościami i odchyleniami wręcz na granicy degeneracji. Z drugiej jednak

strony jego bohaterki, które nie liczą się z moralnością powszechnie przyjętą,

reprezentują bogactwo charakterów. Trzy z nich mają coś wspólnego ze sceną:

„Aktorka to więcej jak kobieta, to kobieta pomnożona, tymczasem aktor to mniej niż

mężczyzna”, powiada Almodovar. Jedna z nich jest aktorką zawodową, druga

występuje po amatorsku, trzecia jest aktorką byłą; wszystkie przewijają się przez

scenę z okazji spektaklu „Tramwaju zwanego pożądaniem” Tennessee Williamsa,

co u Almodovara stanowi odniesienie kulturalne. Nie bez powodu: w owej głośnej w

swoim czasie sztuce nieszczęsna Blanche zostaje sterroryzowana, zgwałcona i

doprowadzona, dosłownie, do szaleństwa, jako że w finale ambulans zabiera ją do

szpitala – przez swojego brutalnego szwagra, wyżywającego na niej swój męski

sadyzm. Co stanowi aluzję do losu wszystkich pięciu bohaterek.

Główną protagonistką jest Manuela, osoba najbardziej kompletna. To ona miała

przeszłość sceniczną, o której była mowa, ale nie tylko: potrafi ona wiele, i

poznajemy ją jako instruktorkę, która poucza pracowników szpitala, jak

postępować, by nakłonić rodziny osób w stanie agonii do zgody na odstąpienie

organów umierającego bliskiego do przeszczepów. Oryginalne zajęcie, ale

wszystko u Almodovara będzie takie, rozmyślnie. Jej syn ginie potrącony przez

samochód, gdy biegł, by uzyskać autograf od uwielbianej aktorki: ta śmierć

absurdalna ma jednak znaczenie: wiąże się z kultem sztuki.

Dla Manueli jest to cios najgorszy, jaki może ją spotkać, bo „najważniejszym

mężczyzną w życiu kobiety jest jej syn”. By spełnić jego niegdyś wyrażone

życzenie – chciał poznać ojca, który od dawna ich opuścił – Manuela rusza w

podróż, by go odszukać, w tym celu odnajduje dawną przyjaciółkę, zawodową

prostytutkę-transwestytkę, z którą ów mąż-ojciec również miał pożycie i którą

okradł i porzucił. Przyłącza się trzecia osóbka, która jest w ciąży – również z tymże

samym panem – ta ma charakter nie mniej oryginalny, bo łączy przeszłość ulicznicy

z misją klasztornej siostry miłosierdzia opiekującej się żłobkiem. I także wspomaga

wszystkie owe panie popularna aktorka, o której podpis zabiegał adorujący ją i

wskutek tego zabity syn Manueli; ta również ma kłopoty jako zakochana w

nieodpowiedzialnej przyjaciółce lesbijce, ale też narkomance.

Tak więc wszystkie one okazują się nie w porządku, jeśli idzie o przyzwoitość. Co

jednak film i jego postaci traktują jako oczywistość, o którą nikt nie ma pretensji.

Czego punktem kulminacyjnym jest spotkanie z nieodpowiedzialnym mężem-

kochankiem-ojcem zamieszanym we wszystkie trzy bohaterki: okazuje się on

kobietą, bo przeszedł zmianę płci, do czego zawsze tęsknił, jest zarażony AIDS i

umiera, ale przedtem następuje scena zaiste melodramatyczna – choć wciąż

„twarda”!, gdy ów osobnik, umalowany jak kokota, wzrusza się do łez na widok

swoich towarzyszek życia w komplecie. Dowiadujemy się przy tym, że dziecko,

które przyszło na świat, szczęśliwie nie odziedziczyło wirusa.

Jaki więc jest ostateczny wydźwięk? Wygląda na to, że francuski kiniarz, który

reklamował film jako „najpoważniejszy feministyczny”, miał rację. Jest to historia

tryumfu kobiecej wspólnoty, górującej nad losem, ale też nad potoczną

moralnością, nie tylko tu zlekceważoną, ale wręcz odrzuconą na rzecz naturalności

życia, w oparciu o coś w rodzaju sztucznej rodziny złożonej z rozumiejących się

kobiet. Bo owa normalna familia tradycyjna jest tu karykaturalnie wykpiona: stara

matka naszej kurwy-siostrzyczki będącej w ciąży jest tchórzliwą i obłudną

konformistką tkwiącą w fałszu, dosłownie, bo podrabia płótna Chagalla na

sprzedaż, zaś ojciec jest idiotą sparaliżowanym przez chorobę Alzheimera i nie

poznaje rodzonej córki. Jest to skądinąd jedyny mężczyzna w filmie, bo tamten

kochanek-tatuś z gębą uróżowaną, zwany obecnie Lola, nie życzył sobie należeć

do płci silnej i czym prędzej ją opuścił, zresztą wraz z życiem, co można traktować

symbolicznie.

Torreador morderca i panie

Jest to więc, przy całej swojej oryginalności klimatu, rzecz optymistyczna. Jest

ciekawe, że dopiero ten film, nagrodzony w Cannes, gorąco przyjęty w Hiszpanii,

we Francji i w Anglii, przyniósł Almodovarowi rozgłos. Jego poprzednie pozycje

miały sukces ograniczony, wśród zainteresowanych amatorów, ale też nie brzmiały

pocieszająco. Może też były bardziej własne, bezkompromisowe, autorskie?

Niewykluczone, że powodzenie „Wszystko o mojej matce” wzięło się z ustępstwa.

Jego film ceniony przez kinomanów, „Matador” z roku 1986, wyświetlany u nas z

umiarkowanym powodzeniem, był bez porównania bardziej drapieżny. Młody

torreador przyznaje się do zabójstwa dwóch dziewczyn, zaginionych od pewnego

czasu. Jako jego obrońca występuje kobieta-prawnik, która ma w zwyczaju zabijać

swoich przypadkowych amantów podczas orgazmu, wbijając im szpilkę do włosów

w tył głowy. W trakcie śledztwa wykrywa ona, że owe dwie ofiary zamordował nie

jej klient, lecz sławny torreador, obecnie na emeryturze, który nie mogąc już

rozlewać krwi na arenie zastępuje ten brak zabijaniem dziewcząt, które zwabione

jego rozgłosem zostają jego kochankami; jego młody uczeń wziął te zbrodnie na

siebie, starając się ratować mistrza.

Kobieta-adwokat rozpoznaje w owym wielkim czempionie charakter podobny do

swojego, żyje z nim, zabija go z jego aprobatą i sama popełnia samobójstwo.

Przedtem pada z jego ust komentarz: „Śmierć gwałtowna jest szczytowym

osiągnięciem piękna, zawsze, gdy się ją zadaje i gdy samemu się ją sobie

ofiarowuje”. Krytycy z tej okazji połączyli Almodovara z tradycją hiszpańską, z jej

kultem emocji chorobliwych i gorączkowych.

Jego kolejny film na naszych ekranach pokazał się dopiero po ośmiu latach, w roku

1994: „Wysokie obcasy”. Wystąpił tu styl, który stał się specjalnością Almodovara:

klimat na pograniczu rzeczywistości i wizji, bez przewagi jednego ani drugiego,

oraz wciąż czarny krwawy humor jak w „Matadorze”, i na koniec zainteresowanie

dla charakterów kobiecych, które od owego czasu już go nie opuści. Oraz kolejna

jego specjalność: uraz emocjonalny, którego skutków nie sposób powstrzymać.

Córka namiętnie przywiązana do matki, głośnej aktorki dbającej o karierę bardziej

niż o dziecko, potraktowana przez nią z lekceważeniem, morduje mężczyzn bliskich

matce.

Ale ten dramat, mimo że pokazany w całej surowości, raz po raz ocierał się o

halucynację. Niby to codzienność, ciągle ten sam Madryt, ale pojawia się

niepokojący sędzia śledczy, który wieczorami występuje jako mim w kabarecie –

czy taka postać jest możliwa? W dodatku zakochuje się w córce, którą powinien

starać się skazać za serię zabójstw – czy to prawdopodobne? Ta paradoksalna

mroczna ironia stała się główną cechą kina Almodovara. W finale matka bierze na

siebie odpowiedzialność za zbrodnie córki: scena, która wyraża ich wręcz

konwulsyjny związek uczuciowy, nagle wybuchający, po tylu zaniedbaniach,

nieporozumieniach i po krwawych zaszłościach... Mordy zostają wybaczone,

usprawiedliwia je pasja, co znowu daje się wytłumaczyć tradycją kultury iberyjskiej,

nie inaczej bywa u Marqueza, Carpentiera, Borgesa, Cortazara... ,ale pojawia się

też temat spiskowego porozumienia kobiet przeciwko światu, co nabierze pełnej

treści we „Wszystko o mojej matce”.

Jednak w tym ostatnim filmie krew już się nie leje, zaś finał otwiera się na

przyszłość. Zniknęła też halucynacja wtopiona w rzeczywistość z zatartą granicą

między nimi; tutaj mamy wręcz realistyczny komediodramat obyczajowy; czy jednak

ta przemiana nie odbyła się kosztem oryginalnego stylu Almodovara? Zapewne tak,

mimo że obecne tu połączenie degeneracji i melodramatycznego wzruszenia

stanowi wciąż ślad jego pazura. Jeżeli więc nawet straciliśmy na niezwykłości,

zyskaliśmy na obserwacji: oto wyjątkowe kino obyczajowe, zasługujące na ową

francuską reklamę: „Najpoważniejszy film feministyczny kiedykolwiek nakręcony”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: