Bez szans na sens.pdf

Bez szans na sens

Kto lubi Virginię Woolf

Virginia Woolf, przypomniana ostatnio w filmie „Godziny”, była autorką

dziesięciu powieści, które zapewniły jej czołowe miejsce w literaturze

angielskiej. Jednak u nas jej twórczość nie wywołała zainteresowania.

Dlaczego? Zapewne, paradoksalnie, z tego samego powodu, dla którego była

ważna w kulturze angloamerykańskiej.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Virginia Woolf podjęła temat tam tradycyjny: powieść obyczajową, opartą na

obserwacji życia codziennego, lecz wzbogaconą o nowoczesne środki wyrazu:

pogłębienie psychologiczne, posługujące się odnotowaniem myśli, impulsów,

odruchów emocjonalnych – co w prozie awangardowej określa się jako zapis

strumienia świadomości. Nastąpiło to z pominięciem tematyki, która należała do

beletrystyki dawnej: dzieje kariery, sukcesu materialnego, powodzenia lub

niepowodzenia społecznego. Ten nowy styl – pisarstwo strumienia świadomości –

wprowadził James Joyce w „Ulissesie” wydanym w 1922 r. i Woolf zainspirowała

się nim w swojej głównej powieści „Pani Dalloway” (1925).

W kulturze angielskiej było to odkrycie, przenoszące do nowoczesności gatunek

należący tam do klasycznego kanonu literatury, czyli tzw. powieść środowiskową

(np. Jane Austen, stawiana tam obok Dickensa, u nas jest zaledwie znana i to

raczej z filmów, nie z lektury). Właśnie sukces „Godzin” jest dowodem ciągłej

żywotności tego – odświeżonego przez Joyce'a i Woolf – gatunku.

Film oparty jest na książce pod tymże tytułem (skądinąd zaczerpniętym od samej

Virginii – tak początkowo chciała ona nazwać „Panią Dalloway”) amerykańskiego

autora Michaela Cunninghama, za którą otrzymał on prestiżową nagrodę Pulitzera.

Wprowadza on w niej dwie postacie kobiece, żyjące w Ameryce, w odstępie

czasowym oznaczającym dwie różne epoki: rok 1951, rok 2001, czyli najpierw

w odległości ćwierci wieku od daty „Pani Dalloway” i następnie po upływie

kolejnego pół wieku. Każda z nich stanowi, jeśli można się tak wyrazić, echo

Virginii Woolf oraz jej pani Dalloway, w dwóch różnych okresach różniących się

obyczajowo, lecz w których wciąż posłanie Woolf jest ważne, współczesne,

aktualne.

Podstawowy problem damski

Jak je określić? Spróbuję to zrobić ryzykując grube, bardzo grube uproszczenie:

idzie o podstawowy problem damski, polegający na wątpliwości co do wyboru

właściwego towarzysza życia. Przewija on się od dawna w literaturze, u nas np. w

„Nocach i dniach” Dąbrowskiej: Barbara, wydana pomyślnie za Bogumiła, rozważa

jednak raz po raz, czy nie byłaby szczęśliwa z innym adoratorem z czasów

młodości, który, gdy powiedziała, że podobają jej się lilie wodne, wszedł w ubraniu

i trzewikach po szyję do stawu, by zebrać je dla niej. Podobny problem dręczy

Scarlett w „Przeminęło z wiatrem”: czy wybrać Ashleya, delikatnego wrażliwego

intelektualistę wymagającego opieki prawie że matczynej, czy gwałtownika,

awanturnika, samoluba, ale namiętnego i gwarantującego przygodę Rhetta? Jest to

też dramat pani Bovary, która popełnia samobójstwo, mimo że miała zgoła

poczciwego męża.

Niepokój ten dręczy również panią Dalloway, zaś powieść o niej stanowi,

u Cunninghama i w filmie, lekturę Laury Brown (nazwisko rozmyślnie typowe) w Los

Angeles w połowie ubiegłego wieku, gdy trzeba się jeszcze liczyć z rygorami

obyczajowymi. Zniechęcona do ciasnej monotonii życia z mężem przeciętniakiem

przemyśliwa o samobójstwie, jednak nie decyduje się na nie. Otóż jej syn pojawia

się w Nowym Jorku w 2001 r., co prawda jako zdolny poeta, ale neurastenik, chory

na AIDS i który wreszcie wyskakuje oknem mimo opieki Clarissy (w filmie Meryl

Streep), która jednak w naszych swobodniejszych czasach potrafi zachować więcej

dystansu. Tak więc pałeczka pochodząca od pani Dalloway przechodzi do dwóch

następnych kobiet o podobnym losie, z podobnym problemem i podobną

ewentualnością tragiczną: samobójstwo. Można dodać, że nawet okoliczności

codzienne są podobne, bo Laura, czyli Julianne Moore, przygotowuje urodziny

swojego męża, Clarissa organizuje przyjęcie z okazji nagrody, jaką otrzymał za

poezję jej nerwus, zaś sama pani Dalloway szykuje święto gospodarskie.

Jeden dzień Dalloway

Może zacznijmy od niej; powieść o niej, przełożona przez Krystynę Tarnowską, nie

miała u nas rozgłosu. Podobnie jak „Ulisses” Joyce’a, na którym Woolf się wzoruje

i który stanowi opis jednego dnia przeżytego przez Blooma, „Pani Dalloway” są to

dzieje jednej doby w Londynie, podczas której Clarissa (imię powtórzone w

„Godzinach”...) Dalloway szykuje reprezentacyjną kolację dla przyjaciół męża. Ma

on ambicje polityczne i nawet Clarissa spodziewa się, że zostanie on premierem;

ona sama ma wzięcie towarzyskie, co popycha ją do powierzchowności, przed

czym jednakże się broni.

Powieść jest zapisem jej myśli, wspomnień, reakcji nachodzących ją chaotycznie z

okazji wydarzeń dnia i podobnie przedstawione też są przeżycia osób, z którymi się

spotyka. Stary przyjaciel Hugh Withbread, zresztą pretensjonalny urzędnik na

szczeblu państwowym, przywodzi jej na myśl lata panieńskie. Wtedy to flirtowała

z Peterem Walsh, pełnym wdzięku, poetycznym i ciepłym, lecz uważanym za

nieodpowiedzialnego. Wtedy jednak żywiła ambicję, by zrobić karierę i wydawało jej

się, że powinna połączyć się z mężczyzną wpływowym. Scena rozstania się

z Peterem była gwałtowna – zawiedziony i zrozpaczony wyjechał do Indii i znalazł

tam żonę. Otóż w ciągu dalszego biegu powieści Peter wraca po latach, by

przeprowadzić tu rozwód; Clarissa uświadamia sobie, że jego miłość była szczera

i jego dalsze koleje życia były skutkiem zawodu, jaki mu sprawiła. Zastanawia się,

czy nie popełniła błędu, spotyka Petera, ale obecnie różnią się krańcowo i Clarissa

sądzi, że stale niezależny i wrażliwy żywi on pogardę dla jej reprezentacyjnego lecz

psutego losu.

Teraz pojawia się postać, która jest psychologicznym sobowtórem pani Dalloway

i doprowadza do krańcowości jej problemy; zresztą nie tylko jej, zapewne też jej

autorki, Virginii Woolf. Jest to Septimus Smith, weteran I wojny i jej ofiara; dla

Woolf owa wojna była jej osobistą katastrofą, zresztą podobnie było z drugą: jej

szok był jednym z powodów jej samobójstwa. Septimus, podobnie jak pani

Dalloway, obdarzony jest talentem literackim, ale obydwoje nie potrafią go rozwinąć

i czują się emocjonalnie sparaliżowani, ponieważ oceniają swoje życie jako

bezcelowe. Czy inni mogą im pomóc? Ona osiągnęła sukces, zresztą bardziej w

opinii otoczenia niż we własnym odczuciu, on jest załamany, usiłował pozbawić się

życia i jest pod opieką kliniczną. Jego żona straciła serce dla niego i oskarża go o

zmarnowanie jej życia. Stara się ona o specjalistę, jest nim dr sir William

Bradshaw, głośny, drogi i uroczysty, który planuje wysłanie Septimusa do

sanatorium, co nie pomaga: dręczony przez wspomnienie przyjaciela poległego na

froncie, Septiums popełnia samobójstwo. Jest tu zapewne echo sytuacji samej

Woolf, która miała pretensję do męża, że nie rozumie jej odchylenia psychicznego

i podobnie skończyła. Jest to motyw, który występuje też w jej innych powieściach.

Przyjęcie pani Dalloway udaje się: są wpływowi goście i nawet sam premier; doktor

sir Bradshaw przybywa spóźniony i zawiadamia o zgonie Septimusa. Pani Dalloway

jest rozgoryczona, że cień śmierci wtargnął do jej domu, w którym stworzyła

sztuczny świat odległy od rzeczywistości, ale budzi się w niej sympatia do

samobójcy i nawet sądzi, że dokonał aktu odwagi, do którego ona nie byłaby

zdolna. On sięgnął do ostatecznej prawdy, gdy ona żyje na sztucznym marginesie.

Omówienie to, które było konieczne, nie odtwarza stylu powieści, który decyduje

o jej wartości. Polega on na odtworzeniu myśli postaci, z delikatnymi i

niespodziewanymi jej odcieniami. Nie ma w nich logiki ani dążenia do konkluzji, jest

to bezładny tok wrażeń, skojarzeń, obrazów, pod wpływem przypadkowych

wydarzeń, ale też w rezultacie wspomnień, skojarzeń, narzucających się aluzji,

także wskutek niedorzecznych odruchów umysłu, które nasuwają nam sceny dla

nas nieprzewidywalne, jak bywa we śnie. Postaci Woolf ulegają nieopanowanym

przez wolę uderzeniom, pojawiającym się bądź z zewnątrz, bądź z własnej

świadomości czy podświadomości; nie można ich skontrolować czy pozbyć się ich

albo też poddać analizie, bo natychmiast pojawiają się następne wypierające

poprzednie: bezustanna konfuzja, którą bohaterowie próbują uporządkować, co im

się udaje albo nie.

Przetrwać, a nie pojąć

Otóż oryginalność pisarstwa Woolf polega na tym, że ów potok świadomości,

uprawiany przez beletrystykę awangardową od czasów Joyce’a, jest u niej

połączony z narracją, która pochodzi z klasycznej prozy. Mimo że jej postaci są

ofiarami bezustannych rozkojarzeń, ich pojawianie się ma przekonującą ciągłość.

Na przykład sir Bradshaw, który leczył samobójcę Septimusa, jest jednym z gości

na kolacji pani Dalloway, co nasuwa jej refleksję o jej własnym losie. Powieść

„punktowana” jest przez londyński zegar Big Ben, którego uderzenia wyznaczają

kolejne godziny przeżywane przez postaci powieści; właśnie owo dziedzictwo

wielkiej prozy obyczajowej angielskiej, wprowadzone do mentalności naszych

czasów, zapewniło Woolf szacunek jej rodaków. Dramatopisarz Edward Albee

nazwał swoją sztukę „Kto się boi Virginii Woolf”, mimo że nie miała ona nic

wspólnego z twórczością Virginii i żądał, by ten tytuł został zachowany

w tłumaczeniach zagranicznych, również w krajach, gdzie o Woolf nie słyszano.

Woolf była znawczynią literatury; jej szkice („The Common Reader”) należą do

klasyki krytyki angielskiej. Jej ojcem był filozof Leslie Stephen, jej mąż Leonard

Woolf, którego poślubiła mając lat 30, był historykiem; razem prowadzili salon

literacki z udziałem czołowych pisarzy i założyli dom wydawniczy Hogarth Press,

w którym opublikowali twórczość ich przyjaciela T.S. Eliota, zapewne

najwybitniejszego poety anglojęzycznego XX w.

Jakie jest posłanie twórczości Virginii Woolf? Unikała ona formułowania tak zwanej

filozofii. Co może sądzić o życiu czytelnik „Pani Dalloway”? Należy go dokonać

i przetrwać je raczej, niż starać się pojąć; ma się wrażenie, że Woolf uważała, że

jest ono nie do zrozumienia. Przyjęcie u pani Clarissy Dalloway było sukcesem, ale

czy można to powiedzieć o jej losie? Postaci Woolf walczą o nadanie sensu

swojemu istnieniu, ale nie udaje im się tego dokonać i zapewne tak wygląda

w osądzie Woolf dola człowiecza.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: