Poeta uwieńczony i zapomniany Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595 – 1640), pisał niemal wyłącznie po łacinie; uwieńczony przez papieża Urbana VIII wawrzynem poetyckim. Nazywany: „Horacjusz chrześcijański”(przez współczesnych), „Horacjusz sarmacki”(przez potomnych). Autor zapomniany. Jego poezje już w wieku XVII, XVIII były tłumaczone na język angielski, niemiecki, francuski, włoski.
Koleje życia:
Jeden z najwybitniejszych poetów nowołacińskich i teoretyków literatury urodził się w 1595 roku w Sarbiewie pod Płońskiem (Mazowsze); był szlacheckiego pochodzenia. Początkowe nauki pobierał w kolegium jezuickim w Pułtusku, następnie - w latach 1612-1614 - odbywał nowicjat w Towarzystwie Jezusowym w Wilnie, po czym studiował filozofię w Collegium Hosianum w Braniewie. W Krożach na Żmudzi uczył poetyki, nieco później w Połocku retoryki - w tamtejszym kolegium jezuickim. Następnie studiował w Akademii Wileńskiej; w późniejszych latach kontynuował studia w Rzymie. Podczas pobytu w Wiecznym Mieście zetknął się z uczonymi i literatami skupionymi na dworze papieża Urbana VIII. Przez tegoż papieża uwieńczony został laurem poetyckim i wyróżniony medalem, gdy rozstawał się z Rzymem i wyruszał w drogę powrotną do Polski. Po powrocie z zagranicy uczył znowu w Połocku, w latach zaś 1627-1633 w Akademii Wileńskiej wykładał retorykę, filozofię i teologię. W uczelni tej uzyskał doktorat filozofii (1632) i teologii (1636). Wcześniej (1623) wyświęcony został na księdza, a ostatnie śluby zakonne złożył w 1629 roku w Wilnie. W 1635 roku został kaznodzieją nadwornym Władysława IV. Zmarł w Warszawie w 1640 roku.Sarbiewski był poetą szeroko znanym w Europie. Za życia wiersze jego ukazywały się w Wilnie, Kolonii i w Antwerpii. Wznawiano je również w XVIII wieku - dość powołać się na edycje: kolońską, wileńską, wrocławską, drezdeńską, paryską i warszawską. Najcenniejsza jest (w wysokim - jak na tamte czasy - nakładzie 5000 egzemplarzy) edycja antwerpska z 1634 roku: Lyricorum libri IV.
Debiut: epigramaty wydane anonimowo w dwu okolicznościowych drukach, dedykowane Janowi Karolowi Chodkiewiczowi (fundatorowi jezuickiego kolegium w Krożach na Żmudzi) - 22 epigramaty.
Twórczość – tendencja panegiryczna (Chodkiewicz, Tyszkiewicz, Urban VIII, Franciszek Barberini)
Liryki powstałe w latach 1623 – 1625 zostały opublikowane 25 sierpnia 1625r.
Czwarte wydanie liryków (1632) opatrzone zostało miedziorytowym frontispisem Pawła Rubensa i dedykowane papieżowi Urbanowi VIII (14 wierszy okolicznościowych dołączonych na końcu, napisanych przez uczonych i poetów jezuickich, skupionych wokół uniwersytetu Louvain)
Lyricorum libri IV z 1634 są ostatnim za życia autora wydaniem jego poezji.
Podstawowy kanon twórczości wierszowanej : 133 ody i 145 epigramatów.
Twórczość prozatorska to kazania w języku polskim i traktaty naukowe.
Bezskuteczne próby uporządkowania i opublikowania nie wydanych tekstów Sarbiewskiego podjął kanonik Jan Michał van der Ketten oraz Józef Andrzej Załuski.
Elegia pt. Iter Romanum (Droga Rzymska), pisana w formie listu poetyckiego z Rzymu do przyjaciela Mikołaja Kmicica powstała w 1622r. – Rękopis Lechiady – wzorowany Wergiliuszową Eneidą , nie wiadomo dokładnie czy powstało 12 ksiąg, fragmenty księgi XI odnalazł Franciszek Bohomolec.
Zabawy leśne (Silviludia) – miały być napisane podczas polowania Władysława IV, wzmianka o tym utworze znajduje się w liście do biskupa Łubieńskiego. Slawista angielski John Sparrow odkrył jednak, że tekst Silviludiów jest niemal dosłowną kopią wybranych fragmentów widowiska scenicznego napisanego przez włoskiego jezuitę z Bolonii Mario Bettiniego pt. Ludovicus, tragicum silviludium.
Inwencja tematyczna Liryków:
Twórczość zdeterminowane przez środowisko zakonne jezuitów, (od 1599 jednolity program kształcenia Ratio studiorum – poetyka,retoryka) Sarbiewski zaczynał drogę twórczą od form literackich typowych dla epoki i szkolnictwa jezuickiego, “laurki panegiryczne”.
Okres rzymski 1622 – 1625 (powstały wówczas trzy księgi liryków), problematyka historiozoficzna – idea krucjaty antytureckiej: oda dla cesarza Ferdynanda II, ody do króla Zygmunta III Wazy i Władysława IV (wspólna tematyka: bitwa pod Chocimiem 1621) ;[są to utwory o kompozycji retorycznej.]utwory o tematyce religijnej (od poezji związanej z uroczystościami religijnymi do poezji metafizycznej; liryka maryjna – forma madrygału „Rozmowa Dzieciątka Jezus z Najświętszą Matką”)
Ody wyróżniają się erudycją, głęboką znajomością poezji, zwłaszcza antycznej. Mistrzem Sarbiewskiego był Horacy, choć w polu swego widzenia miał także Jana Kochanowskiego, jego polskie i łacińskie utwory. Poeta parafrazował pomysły Horacego (tworzył tzw. parodie czyli - tak rozumiano wówczas to słowo - przeróbki), przejmował jego motywy, naśladował styl. Pewne treści przenosi w ramach gry z konwencjami: 1. na poziomie wersyfikacji oraz 2. na płaszczyźnie inventio: a) w doborze tematyki, jaką jest refleksja na temat przemijania, nieuchronności śmierci i ewentualnej nieśmiertelności b) w barwnym przedstawieniu tematu, przy pomocy środków wyrazów zaczerpniętych z z antyku i kultury śródziemnomorskiej ( motywy mityczne, elegijne, biblijne i dantejskie). Lecz zarazem szukał własnych dróg, interpretując poezję swego rzymskiego mistrza w duchu chrześcijańskiej moralności (nazywano go chrześcijańskim Horacym) i w zgodzie z konwencją barokową. Unikał jednak wszelkich skrajności, tak częstych w poezji tamtego czasu. Pisał o tęsknotach i wewnętrznych niepokojach człowieka, o jego rezygnacji i pragnieniu zjednoczenia się z Bogiem, o grzechu, pokucie i sądzie ostatecznym. Wśród ód były również antytureckie pobudki, pochwały zwycięstwa chocimskiego.
M.K Sarbiewski – I 19
W tej odzie Sarbiewski zachowuje strukturę metryczną i frazeologiczną ody Horacego, ale pod względem treści dokonuje jej reinterpretacji. Pokazuje, że pomiędzy miłosną udręką i ekstazą poety, jaką obrazuje erotyk Horacego, a wyznaniem miłości człowieka do Boga, nie ma z pozoru różnicy. Natura tych przeżyć, jest taka sama, zmianie podlega tylko adresat miłości. Sarbiewski wyraża mistyczne pragnienie duszy, chcąc zjednoczyć się z Absolutem. W tym znaczeniu duchowe przeżycia są podobne do namiętności, która spada na Horacego za sprawą Wenus, powodując w nim pragnienie spełnienia miłości z ukochana Glicerą. Opis upragnionego Raju, przy pomocy słów i topiki erotycznej, przeznaczonej dla poezji miłosnej, przybliża to, co dla rozumu ludzkiego prawie niepojęte (motyw ognia – metafora żaru uczuć – miłości i tęsknoty). W końcowej części pieśni pojawia się motyw śmierci, która otwiera drogę do Nieba. Pragnienie śmierci ( nieśmiertelność i szczęście wieczne) w pieśni Sarbiewskiego łączy się z pragnieniem życia i miłości u Horacego.
Maciej Kazimierz Sarbiewski, Liryki [w:] tego, Liryki oraz „Droga rzymska” i fragment „Lechiady”,przeł. Tadeusz Karyłowski, oprac. Mirosław Korolko przy współudziale Jana Okonia,Warszawa 1980.
WSTĘP
- 1595-1640, podobnie jak Andrzej Frycz Modrzewski zdobył uznanie w Europie, w Polsce w zapomnienie, przekłady: angielski 1646, koniec XVIII wieku niemiecki, francuski, włoski i inne, na polski całość w połowie XIX wieku, Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz), najlep-szy – jezuity księdza Tadeusza Karyłowskiego (lata międzywojnne).
- biografia: ur. na Mazowszu, Mateusz i Anastazja z Milewskich, , 1612 nowicjat jezuicki w Wil-nie, 1620-1622 teologia w Akademii Iwleńskiej, dokończenie w Rzymie, rozwój talentu poety-ckiego i mecenat Barberinich (zwłaszcza Matteo B, od 1623 papieża Urbana VIII), decyzja polskich władz zakonnych o skierowaniu Sarbiewskiego do pracy pedagogicznej w kraju, wy-kłady z retoryki w Połocku (1626-1627) i Akademii Wileńskiej, zahamowanie rozwoju twórczo-ści (niedocenianie jego utworów przez jezuitów), 1635 kaznodzieja królewski u Władysława IV, nominacja na doktora teologii, męczące życie dworskie (à listy do biskupa płockiego Sta-nisława Łubieńskiego), intrygi, prośba o dymisję u króla (1640), w czasie pożegnalnego kaza-nia wylew, zmarł kilka dni później.
- debiut poetycki – anonimowo wydane epigramaty 1619, 1625 trzy księgi Liryków, 1628 + 3 ody i 38 epigramatów, 1634 Lyricorum libri IV, 133 ody i 145 epigramatów, w rękopisach twór-czość wierszowana i prozatorska (kazania polskie, traktaty naukowe), z Lechiady fragment XI księgi, Iter Romanorum 1622 list poetycki z Rzymu do przyjaciela, Mikołaja Kmicica, Silviludia (Zabawy leśne) 1638, nie opublikowane, dopiero w 1759.
- chrystianizacja antyku (nazwy mitologiczne zastępowane chrześcijańskimi).
TEKST
LIBER PRIMUS
1. Do papieża Urbana VIII. Gdy wrogie wojska Turków z Węgier ustąpiły – powraca Szczęście, Pokój, Prawość, Wiara, Obyczaj…, sielankowy obrazek, pastuszek, Ceres, pochwała papieża (wawrzyn).
2. Do Aureliusza Lika. By zbyt nie skarżył się na przeciwności – dzisiaj jest smutny, ale jutro może znów nadejść szczęście, „W człowieczym życiu spala się na przemian/ Śmiech i wzdychanie”.
3. Do Urbana VIII. Wysławia papieża Urbana VIII.
4. Do Kryspa Lewińskiego. By zbytnio nie ufał młodości – stateczność od najmłodszych lat, bogactwo niepewne.
5. Pochwały papieża Urbana VIII – zniósł wiek żelazny, dla niego Ceres Amalteja, ucieka Gwałt, Płacz, Wojny, dla wszystkich król.
6. Do władców Europy. Zachęca ich do odzyskania Wschodu.
7. Do Telefa Lika. Przedstawia niestałość losów ludzkich – Fortuna, Przypadek.
8. Narzeka na gnuśność współczesnych – obyczaje przodków, rycerstwo.
9. Do Mikołaja Wejhera, syna wojewody chełmińskiego – powrót z podróży zagranicznej, powitanie przez ojczyznę i rodziców.
10. Pochwały papieża Urbana VIII – Horacy i Kaliope.
11. Do Stefana Paca, podskarbiego wielkiego Księstwa Litewskiego. Przygania zbytnim strojom rycerstwa – mąż powinien wojować orężem, nie złotem.
12. Do władców Rzymskiego Imperium. O odzyskaniu prowincyj greckich – nawoływanie do walki i do zrzutki.
13. Do Tarkwiniusza Lawińskiego. Zaleca mu równowagę umysłu zarówno w niepowodzeniach, jak w szczęściu.
14. Do Juliusza Flora. Zaleca mu czuwanie nad młodym Lyncejem – młodość i „wyuzdane szały”.
15. Do rycerstwa polskiego. Gdy Władysław, królewicz polski, pobiwszy sułtana tureckiego, zwycięskie wojsko ściągnął na leże zimowe – „złaman Turczyn”.
16. Gani opieszałość naszych współczesnych – wezwanie do walki.
17. Łagodność najwięcej władców zaleca.
18. Do świętej Elżbiety. Gdy papież Urban VIII zaliczył ją w poczet świętych – wcześniej w ubogich chatach, dziś w bogatej sali.
19. Tęsknota do niebiańskiej ojczyzny – tu pogrzeb ciała.
20. Do władców Italii. O odzyskaniu krain wschodnich – nawoływanie.
21. Do papieża Urbana VIII – „Rozjemca”.
22. Papieża Urbana VIII poezje chwali – Orfeusz, „:pieśni czar niewysłowiony”…
23. Do Hieliusza Lewina. Zalecenie pracy – „Trud państwa wznosi”.
LIBER SECUNDUS
1. Do cesarza Ferdynanda II. Gdy wojska tureckie z granic Węgier ustąpiły – „iżeś Herkulesa chwały / przewyższył rozgłos”.
2. Do Publiusza Memmiusza. Krótkie życie dobrymi czynami przedłużać należy – szybko mija młodość.
3. Do swej lutni – „bukszpanu dziecię”, przynosi radość.
4. Do Stanisława Sarbiewskiego, brata poety, szlachcica polskiego – zmarły, nic go nie ożywi (pieśń), ale ruszy do boju za ojczyznę.
5. Wzlot nad ziemskie przestwory – z góry na świat, pole bitwy.
6. Kato polityk – gdyby pieniądze dawały szczęście, chciałby ich mieć więcej.
7. Do Publiusza Memmiusza – nic nie trwa długo, także życie.
8. Do Asteriusza – zwodnicza Fortuna.
9. Do Decjusza.
10. Usunąwszy się w zacisze, wypowiada wojnę błędom swego wieku.
11. Do Najświętszej Panny. Gdy Jan Karol Chodkiewicz, wyruszając przeciw Osmanowi, sułtanowi tureckiemu, kościół Jej ufundował – łaskawość dla Żmudzi.
12. Do cesarza Ferdynanda II. Opisuje korzyści płynące z pokoju – Prawo, Słuszność, Dobroć, szczęśliwe miasta, Ceres.
13. Do Juliusza Rosy. Zachęca go, by we Wigilią święta W. Panny święte pieśni wyśpiewywał.
14. Do Najświętszej Panny. Gdy poświęcony Jej okręt odbijał do Indii.
15. Do Narwi. Nad której brzegiem niegdyś jako młody chłopiec pierwszą układał piosenkę – beztroska.
16. Niczego zbytnio lękać ani pożądać nie trzeba – walki, złota.
17. Do Apollina. Powinien on opiewać hojność cesarza.
18. Na cześć Najświętszej Panny. Pieśń jubileuszowa. Naśladowanie z Horacego – Chór Chłopców (2 strofy), dziewcząt (1) i razem (1).
19. Z Pieśni nad pieśniami „Podobny jest miły mój sarnie i jelonkowi”.
20. Do Jana Stefana Menochiusza, rektora kolegium rzymskiego TJ. Gdy wydał dzieło o wychowywaniu książąt – przeciwko chciwości, gnuśności…
21. Do Andrzeja Rudominy, Jezuity. Gdy z Rzymu do Portugalii odpływał, by udać się do Indii – nie trwoży go morze, wichry, wiry…
22. Pochwały Zygmunta III, niezwyciężonego króla Polski i Szwecji.
23. Do Niemiec objętych pożarem wojny domowej – klęski w bratobójczej walce.
24. Klątwy na Heroda – dziecko libijskiej lwicy, zuchwałego lamparta, czy zarazy?
25. Z Pieśni nad pieśniami – znów o sarnie i jelonku.
26. Do Najświętszej Panny. Gdy Polskę nawiedziły burze, głód i wojna – prośba o przybycie Zdrowia, Pokoju i Rogu obfitości.
27. Do Klaudiusza Rufa. Grobowce i mogiły są szkołą poety – grobowce sławnych ludzi , np. Sokratesa, Cezara…
28. Do Sławy. Winna opiewać czyny Władysława, królewicza Polski i Szwecji.
LIBER TERTIUS
1. Do Franciszka kardynała Barberiniego, bratanka papieża Urbana VIII – gwiazda, którą chlubi się Watykan, Wstydliwość i Cnota.
2. Do świętej Magdaleny, opłakującej zgon Chrystusa – dwa dni smutku, „bez słońca”, trzeci podwójnie radosny.
3. Do Franciszka kardynała Barberiniego. Łaskawość jest wielką ozdobą książąt – „dobra bez granic”, „władzy nie chciwy”.
4. Do Egnacjusza Nolliusza. Wśród zmienności Fortuny stałość i męstwo zachować należy.
5. Do Publiusza Munacjusza. Smutek rozmową w gronie przyjaciół miarkować należy – zwierzaj się przyjaciołom z ran.
6. Do Marka Sylicerna. Prawdziwych bogactw w skarbach duszy szukać należy.
7. Na szpetną chciwość współczesnych.
8. Do Eliusza Cynnika. Przed wyjazdem na Białą Ruś – człowiek to nie drzewo.
9. Panegiryk Annie Radziwiłłowej, kasztelanowej trockiej,. księżnej na Nieświeżu – cnota, złoto gaśnie.
10. Do Muzy. Pochwały Władysława, królewicza Polski i Szwecji do króla.
11. Pochwały Franciszka kardynała Barberiniego – wartość sławy (w niebie), pałace w zgliszczach.
12. Do Aureliusza Fuska. dzieła ludzkie są znikome i niepewne – mędrzec.
13. Do Moskwy. Gdy Moskwiczanie królewicza polskiego na tron wezwali.
14. Do Sławy. Gdy Franciszek Barberini został ozdobiony przez papieża Urbana VII purpurą kardynalską.
15. Do pszczół Barberinich. Nastał wiek miodowy.
16. Do samego siebie – „pierzchajcie (…) troski”.
17. Do Tybru. Będzie on symbolem wspaniałomyślności i szczodrości papieża Urbana VIII – lepiej służ papieżowi, nie Nerei.
18. Pochwały Franciszka kardynała Barberiniego.
19. Do zbrojnych sił Europy. O odzyskanie prowincji greckich – nawoływanie do walki.
20. Do Aulusa Lewińskiego. Sławi męstwo Wiśniowieckiego, rycerza polskiego, którego serce, gdy zginął za ojczyznę, Turcy w barbarzyński sposób podzielili między siebie i pożarli.
21. Do pewnego księcia wybierającego się do wód. Miłe i dostojne życie przedkładać trzeba nad skrętne i kłopotliwe.
22. Do Cezara Pauzylipiusza. By zbytnio nie ufał młodości.
23. Do Juliusza Arymina. Jedynie dobra duszy wynoszą nas nad zwierzęta – cnota.
24. Do Jana Rudominy. Na śmierć Jerzego Rudominy, jego brata – sama sława wiodła go do walki.
25. Do Jana Rudominy. Na zgon ojca jego, Jana Rudominy – jako mędrzec „tuż przy tronie Boga”.
26. Na zgon Ernesta Wejhera, syna wojewody chełmińskiego, przedwcześnie zmarłego – pyszna śmierć nadyma się.
27. Na poświęcenie kamienia węgielnego – Chodkiewicz przeciwko Osmanowi.
28. Do Abrahama Bzowskiego, piszącego dzieje panowania papieża Eugeniusza IV – „minionej widmo odnawiając sławy”.
29. Do przyjaciół Belgów – z nakazu Apollina, droga przez Karpaty, Łabę…
30. Do Kwintusa Arysta – marzenia o podniosłych czynach.
31. Do Baltazara Moreta panegiryk liryczny – też z Belgii.
32. Do przyjaciół. Ma zamiar oddać się studiom teologicznym – flet i lutnia bezczynne.
LIBER QU...
magdawu1988