E[1]. Siarkiewicz - tekst i kontekst poradni.doc

E. Siarkiewicz, Tekst i kontekst przestrzeni poradni, „Dyskursy młodych andragogów”, nr 3, Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2002, s. 95-105.

S. 95

Pojmowanie świata jako tekstu określa różne możliwości czytania go, in­terpretowania i rozumienia. Tekst stał się określeniem umownym, metaforycz­nym, może odnosić się do ludzkich zachowań, rytuałów obrzędów[1]. Rzeczywi­stość społeczna, zdaniem U. Oevermanna dostępna badaczom w formie tekstu, może być ujmowana w pewnych fragmentach jako zapis wypowiedzi[2]. Według M. Bachtina tekst to „fakt humanistyki", „fakt kultury". Dla Derridy cały świat jest książką, a tekstem dostępnym na różnych poziomach jest instytucja, sytu­acja polityczna, ciało, taniec[3]. Jeden z takich fragmentów tego szczególnego „tek­stu" stanowi przestrzeń społeczna, w której żyjemy, uczymy się, pracujemy. Prze­kształcenie stworzonego w naszym otoczeniu tekstu w żywą mowę, odkrycie jego głębokiego sensu zawartego w wielowarstwowej budowie to zadanie hermeneutyki lub sztuki dekonstrukcji, pojmowanych nie jako metody, lecz jako poznawcze postawy wobec rzeczywistości, wobec świata. Hermeneutyka zdaniem P. Ricoeura powinna ułatwić z jednej strony demistyfikację symbolu i powrót do właściwe­go sensu mitu, obrzędu, tekstu alegorycznego, powinna pozwolić na odnalezienie intencjonalności, z drugiej strony - powinna pozwolić na odszukiwanie ukrytych znaczeń emocjonalnych, które rozszyfrowany tekst symbolizuje[4].

Jeżeli jednym z fragmentów świata społecznego uczynić poradnictwo (prze­żywające obecnie swój rozkwit[5]), to jako tekst można pojmować układ prze­strzeni złożony z trwałej i nietrwałej materialnej struktury, w której udzielanie pomocy „zaczyna się" i „dzieje się". Przestrzeń wraz z jej materialnym wyposa­żeniem może tym samym stanowić nie tylko kontekst poradnictwa, ale i jego tekst,

S. 96

a hermeneutyka może ułatwić jego odczytanie i interpretacje. Skoro tak, to wy­łania się podstawowe pytanie: kto i jak ten tekst czyta i kto tworzy szczególną narrację?

Pojawiają się również pytania bardziej szczegółowe: Czy tekst, jaki two­rzy przestrzeń wyodrębniona dla poradnictwa, jest przekazem bezpośrednim, czy niesie wyłącznie ukryte znaczenia, czytelne tylko dla odbiorcy? Jaką formę ma w tak skonstruowanym tekście kontekst komunikatu, metafora, brak dosłowno­ści? A może taki tekst to tylko kontekst właściwej pomocy, może to tylko tekst, szczególna metafora, szczególna gra znaczeń i symboli, odczytywana na różnych poziomach, nierówno dostępna dla jego twórców i odbiorców, dla tych, którzy pomocy udzielają i dla tych, którzy po pomoc się zgłaszają. W jaki sposób na­bywamy umiejętność czytania takich tekstów i jakie znaczenie ma taka wiedza dla procesu udzielania pomocy? Jaka jest rola odbiorcy w interpretacji tekstu - dla niego samego, jak i dla samego procesu udzielania pomocy? Czy w toku do­konywanej interpretacji narracji, którą niesie przestrzeń, jej odbiorca nie staje się twórcą tekstu, twórcą znaczeń zrozumiałych tylko dla niego samego? W prezen­towanym tu artykule nie odpowiem na te wszystkie, bardzo różnorodne i szcze­gółowe pytania, nie stawiam sobie też takiego celu, pragnę jedynie wskazać na niektóre konteksty, w których odpowiedzi takich można poszukiwać.

Znaczenie przestrzeni

Wiele naszych doświadczeń z życia rodzinnego, zawodowego, społecznego uczy, że przestrzeń jest istotna, znacząca, że ma silny, choć trudno dostrzegalny wpływ na to, co i jak robimy. W toku całego życia mimo braku wyodrębnionego przedmiotu w szkole, mimo braku ocen, egzaminów czy certyfikatów, nabywamy z różnym skutkiem kompetencje przestrzenne. Rozumienie ich można traktować, zdaniem J. Steele, jako posiadanie przez osobę zdolności do bycia świadomym otoczenia i jego wpływu na nią oraz jako zdolność do wykorzystywania i zmie­niania otoczenia dla osiągnięcia własnych celów bez niszczenia tego otoczenia[6]. Przestrzeń poznajemy, doświadczamy, przeżywamy, przekształcamy. To, w jakim stopniu nabyliśmy kompetencje przestrzenne, poznajemy po sposobie i formie, w jakiej się one manifestują.

Przestrzeń - zdaniem Yi-Fu-Tuan[7] - jest terminem, który niesie ze sobą abs­trakcyjne konotacje. Jest wartością nie tylko materialną, trwałą, ale również sym-

S. 97

boliczną, subiektywną. Jest kontekstem naszych działań. Jak w swoich bada­niach dowodzi A. Nalaskowski, przestrzeń (również edukacyjna) ma swoją płeć[8]. Przestrzeń nas zniewala, ogranicza lub daje poczucie swobody, wolności. Prze­strzeni przypisujemy wielkość, grozę, czujemy się w niej obco, nie „u siebie". Ale to w ramach przestrzeni tworzymy miejsca, które zapewniają bezpieczeń­stwo, stabilność. Z czasem cała, już poznana, oswojona i udomowiona prze­strzeń może stać się miejscem. Miejsce rzadko staje się przestrzenią, nawet je­żeli zostanie opuszczone (miasto Majów, fotel babci), nadal niesie ze sobą jedno­znaczne „wskazanie", że do kogoś należy, jest czyjeś, mimo iż właściciela już nie ma.

W poradnictwie to kompetencje przestrzenne doradcy i radzącego się uła­twiają lub utrudniają tworzenie takich bezpiecznych, właściwych miejsc dla spo­tkania w obrębie przestrzeni, którą dysponują na czas udzielania informacji, wsparcia, prowadzenia diagnozy i wszelkich innych działań, których udzielanie pomocy wymaga. Każdy z nich może rościć sobie prawo do pewnego terytorium i chronić go przed innymi poprzez wyznaczanie granic symbolicznych. Tak nowo powstała całość znaczy o wiele więcej i znacznie przewyższa sumę poszczegól­nych elementów, które ją stworzyły. Przestrzeń staje się polem wielu doświadczeń i działań dla poradnictwa. „Przestrzeń mówi" - twierdzą Hali i Meighan. Prze­strzeń przekazuje nam różne znaczenia, zawiera w sobie wiele ukrytych symboli. To szczególny „bezgłośny język", znany przez każdego z nas na różnych pozio­mach. To „wielowarstwowy tekst", który każdy z nas odczyta na swój sposób. Analizując przestrzeń, Z. Bauman zwraca uwagę na to, iż wchodząc w kontak­ty z innymi ludźmi, ustawiamy ich wobec siebie w większej lub mniejszej od­ległości. „Uprzestrzenniamy" wszystkie sytuacje i procesy społeczne: budujemy między sobą symboliczne mury lub je obalamy, czujemy się ze sobą blisko lub dzieli nas ocean nieporozumienia. Mając na uwadze kategorie odległości i blisko­ści, otwarcia i zamknięcia, Z. Bauman opisuje przestrzeń poznawczą budowaną w toku gromadzenia i rozdzielania wiedzy; przestrzeń estetyczną konstruowaną poprzez uwagę, zainteresowanie, ciekawość czy dążenie do intensywności prze­żyć; przestrzeń moralną stworzoną przez nierówny podział odczuwanej (intuicyj­nie lub świadomie) odpowiedzialności za siebie i za innych[9]. F. Znaniecki, zwra­cając uwagę na symboliczny wymiar przestrzeni, uznał, iż jest ona naznaczona przez emocje, uczucia, wartości, które są wspólnie podzielane przez wszystkich jej użytkowników.

S. 98

W literaturze analizowana jest przestrzeń edukacyjna, społeczna, życiowa[10]. Jest ona przedmiotem badań proksemików, architektów, socjologów, filozofów, psychologów, ostatnio coraz częściej także pedagogów. Najpopularniejszy kon­tekst badania przestrzeni (bardzo ważny dla poradnictwa) to odkrywanie jej spo­łecznego charakteru, a więc ukazywanie, czy jest ona dospołeczniona (ułatwia nawiązywanie kontaktów interpersonalnych), czy też odspołeczniona (taka, która utrudnia nawiązywanie kontaktów interpersonalnych).

W dalszej części artykułu będę posługiwała się terminem tekst przestrzeni, co nie tyle ma oznaczać, iż przestrzeń tworzy tekst, ile, że przestrzeń sama w sobie jest tekstem. Punktem odniesienia będzie poradnictwo instytucjonal­ne z wyodrębnioną dla niego przestrzenią stałą (budynek, gabinety, sale terapeu­tyczne) wraz z osobami wyznaczonymi do udzielania pomocy.

Kto tworzy tekst przestrzeni poradni?

Tekst przestrzeni nie stanowi raz napisanego przekazu, lecz jest nieustannie poprawiany, uzupełniany, tworzony na nowo. Chociaż istnieją obiektywne trudno­ści w dokonywaniu znacznych zmian tekstu w przestrzeni skonstruowanej w spo­sób trwały, gdy nie można jej zmienić w sposób bezpośredni, to można jednak dołączyć nowe „słowa" (różne ruchome środki materialne), niosące nowe znacze­nia. Tekst można w ten sposób przekształcić, dopasować do własnego pomysłu na przekaz. Tekst przestrzeni nie może więc należeć do tekstu skończonego, ostatecz­nie zamkniętego. Nowi właściciele przestrzeni, nowi jej użytkownicy, poprzez jej „oswajanie" bądź „udomowianie" dopisują własne znaczenia, tworząc nową nar­rację dla kolejnych interpretacji. W obrębie jednego pomieszczenia poradni użyt­kownicy przestrzeni wydzielają miejsce do pracy administracyjnej, wyznaczone miejsce na diagnozę, miejsce do rozmów, spotkań.

W obszarze poradnictwa przestrzeń może zdradzać preferowany styl pracy doradcy. Miejsce pracy potrzebne doradcy typu ekspert lub informator (łatwo do­stępne segregatory, liczne informatory, ulotki, możliwości szybkiego dostępu do wielu informacji, komputer, biurka, krzesła) zazwyczaj tworzy przestrzeń ogól­nie dostępną, sprzyjającą wymianie informacji i umożliwiającą jej prezentację. Inne miejsce pracy stworzy sobie doradca preferujący styl leseferysty czy spo­legliwego opiekuna (wygodne fotele, przestrzeń dająca możliwość prowadzenia nieskrępowanej rozmowy, dająca poczucie intymności). Przestrzeń mająca istot­ne znaczenie dla zachowania się ludzi, stanowiąca jego kontekst, może umożliwić

S. 99

spotkanie doradcy i radzącego się w tym sensie, jaki opisują M. Buber, H.-G. Ga-damer czy J. Tischner, myśli których na grunt poradnictwa zawodowego przenosi B. Wojtasik[11]. Przestrzeń może ułatwić prowadzenie rozmowy poufnej jako ta­jemnicy, dialogu, rozmowy mającej moc przeobrażania, rozmowy terapeutycznej. Przestrzeń może też wykluczyć rozmowę w takim właśnie rozumieniu, a swo­ich użytkowników inspirować jedynie do „niby-spotkań" (termin stworzony przez M. Bubera), w czasie których doradca i radzący się są blisko siebie fizycznie, lecz duchowo są bardzo odlegli, niepewni, chwiejni i tylko doraźni.

Spotykana przestrzeń przeznaczona dla poradnictwa zazwyczaj nie ma jed­nego autora; jej tekst posiada wielu twórców, z których każdy włoży t weń własne znaczenia (architekci, dyrektorzy, konsultanci pedagodzy, psycholodzy, doradcy).

Kto czyta tekst przestrzeni poradni?

Czytanie takiego tekstu (tekstu przestrzeni) to stała, nieskończona interpreta­cja, dziejąca się ciągle na nowo, dokonywana ciągle przez kogoś innego, kogoś, kto przyszedł po poradę, pomoc, wsparcie czy tylko po informację. Czytanie tek­stu to dążenie do zrozumienia zawartego przekazu. Ten, kto czyta, wnosi w pro­ces interpretacji tekstu „wstępne mniemanie"[12] czy „przedrozumienie"[13]. Stoją za nimi własne doświadczenia czytającego, jego życiorys, marzenia, oczekiwania, wreszcie jego kompetencje przestrzenne. Zdaniem symbolicznych interakcjonistów ludzie konstruują swoje działania opierając się właśnie na tych interpreta­cjach. Można przypuszczać, iż tekst przestrzeni ma znaczenie dla tworzonego wspólnie (przez doradcę i radzącego się) procesu poradnictwa. Po pomoc zgła­szają się „osoby niepewne co do swoich zdolności zawodowych, nienadążające za ogólnymi przemianami, niezaradne życiowo bądź przeżywające przejściowe kryzysy psychiczne"[14]. Są to ludzie zaradni, częściowo zaradni lub bezradni, są to osoby ciągle poszukujące, nie znające siebie lub niedoinformowane. Mają one różne oczekiwania wobec doradcy[15]. Komunikaty, które niesie ze sobą przestrzeń, mogą osoby przychodzące po pomoc zachęcić lub nie, mogą im ułatwić wybór, gdzie się udać, do jakich drzwi zapukać, mogą ich zdezorientować lub zapewnić

S. 100

o kompetencjach doradcy lub o tym, czy trafili we właściwym czasie do właściwe­go miejsca. Poprzez nadawanie znaczeń i tworzenie własnych interpretacji tekstu przestrzeni jej swoisty czytelnik staje się również jego twórcą. Radzący się nie tworzy przestrzeni w sensie fizycznym, ale w drodze odczytywania i nadawania znaczeń temu szczególnemu tekstowi współtworzy go, zacierając granice, których istnienie zdają się sugerować tytuły dwóch dalszych części wypowiedzi.

Brama - miejsce rytualnego przejścia

By wejść do instytucji, w której spodziewam się otrzymać pomoc, muszę przejść przez bramę, drzwi wejściowe. To trywialne, wydawać by się mogło, stwierdzenie kryje w sobie szczególną symbolikę (szczegółowo opisaną przez et­nografów), dobrze zrozumiałą dla ludzi, którzy np. do poradni psychologiczno-pedagogicznej czy do urzędu pracy wchodzą po raz pierwszy, którzy nie są czę­stymi bywalcami różnego rodzaju instytucji niosących pomoc. Zdaniem Sennetta ludzkie cierpienie wymaga takiego miejsca, gdzie przyznamy się do bólu, gdzie dojrzymy jego źródło. Być sam na sam ze swoim bólem - tego nie sposób znieść. Stąd poszukiwanie przestrzeni, przestrzeni rytualnych, które oznaczają pomoc, wsparcie i współczucie wszystkim cierpiącym (rola dawnych klasztorów), pisze przyjaciel Foucaulta[16].

Brama, fizycznie wskazująca określoną instytucję „od pomagania", to sym­bol graniczności, miejsce zetknięcia się dwóch radykalnie odrębnych światów, odrębnych przestrzeni. Brama jest symbolem wyeksponowanej różnicy. Wskazu­je, gdzie jest „tu" i gdzie jest „tam". Przejście przez bramę to podjęcie decyzji o wyjściu z jednego świata i wejściu do świata innego. Przez bramę czasami tylko przechodzimy i nie niesie to większych konsekwencji, czasami jednak, przecho­dząc ją, wchodzimy do... na dłużej. Przechodzimy przez bramę inaczej pierwszy raz, inaczej po raz drugi czy piąty. Brama może stać się granicą, za którą mogą spełnić się czyjeś oczekiwania, po przejściu przez którą będzie lepiej, łatwiej, lżej. Brama może być też granicą, po przejściu której nic już nie będzie jak dawniej. Po akcie przejścia ten, kto przeszedł, może nabyć nową wiedzę o sobie lub o swoich bliskich (np. po dokonanej diagnozie), może zmienić swój nastrój, emocje, mo­że „nabyć" nową etykietę (dyslektyka, dysortografika, bezrobotnego). Rytualne przejście (opisywane w wielu opracowaniach etnograficznych) już samo w sobie zakłada zazwyczaj spodziewaną, oczekiwaną przemianę. Niemal daje gwarancje na lepsze, bardziej dojrzałe i świadome życie. Z taką nadzieją przychodzimy do instytucji, której pracownicy mają nieść różnorodną pomoc. Brama ta to także

S. 101

miejsce wstępnej ogólnej informacji o tym, jakiej pomocy możemy oczekiwać wewnątrz.

Brama swoją strukturą fizyczną i materialną, swoim wyglądem zewnętrznym może zapraszać, zachęcać do wejścia. Może też zniechęcać, może tworzyć fak­tyczną bądź iluzoryczną barierę nie do pokonania w sensie fizycznym (np. dla osób niepełnosprawnych ruchowo) lub psychicznym (monumentalny, surowy wy­gląd przywodzący myśli typu: „to miejsce nie dla mnie"; „w czym oni mogą mi pomóc"; „syty głodnego nie zrozumie, oni mają swoje etaty, Balcerowicza nie wyrzucą"[17] itp.). Tak to proces czytania tekstu przestrzeni poradni rozpoczyna się przy bramie, w miejscu, które fizycznie wyodrębnia z przestrzeni publicznej „instytucję od pomagania".

Co dalej za... ?

Przejście przez bramę to początek dalszej drogi wewnątrz tej „instytucji od pomagania". Dalej to droga po korytarzach, szlakach komunikacyjnych instytu­cji, to konieczność odszukania właściwej informacji oraz miejsca docelowego, zazwyczaj określonego gabinetu. Czasami instytucja ułatwia przemieszczanie się tych, którzy przyszli po pomoc. Duże, łatwo dostępne, czytelne tablice informa­cyjne, logiczna numeracja gabinetów, strzałki wskazujące drogę do wyjścia łago­dzą uczucie niepewności, zagubienia czy bezradności. Łatwo rozpoznać osoby, które przyszły tu pierwszy raz. Przemieszczają się dużo wolniej od pozostałych, niepewnie się rozglądają, przyglądają się wszystkiemu z uwagą. Na tablicach in­formacyjnych szukają wskazówek, czytają ogłoszenia, ulotki, czasami zatrzymują kogoś, pytając o to, gdzie dokładnie mają się udać.

Dla osób, które w poradni są już po raz kolejny, korytarz jest jedynie szlakiem komunikacyjnym, przez który szybko, pewnie przechodzą, by dojść do określo­nego celu. Wszystkie osoby przechodzące przez labirynty korytarzy, mijając się, przyglądają się sobie nawzajem w tym szczególnym centrum poradni. To nowo przybyłych czasami peszy, onieśmiela, czasami odwrotnie, dodaje im poczucia pewności siebie, daje pocieszenie typu: „nie ja jeden, nie jestem sam, nie tylko ja". Po poznawczym oswojeniu tego fragmentu przestrzeni poradni, po upewnieniu się, gdzie należy dalej się udać, osoby szukające pomocy czy wsparcia rozpoczy­nają ruch z „centrum" ku „peryferiom", by udać się do tego właściwego gabinetu. Tam, oczekując swojej kolei do doradcy, przyglądają się innym, wymieniają in-

S. 102

formacje, uwagi, gawędzą z sąsiadami. Zazwyczaj jednak każda grupa osób przy­chodzących po pomoc ściśle trzyma się swojego skrawka przestrzeni, wyodręb­nionego przez drzwi właściwego gabinetu (osobno rodzice dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze czy dydaktyczne, osobno absolwenci szkół, bezrobotni). Dla osób wielokrotnie przybywających do poradni z czasem tu, przy drzwiach te­go właściwego już gabinetu tworzą się bezpieczne, poznane i oswojone miejsca. Tak mają możliwość zaistnieć nieformalne grupy wsparcia[18].

Możliwość wejścia do właściwego gabinetu to kolejna próba przejścia przez kolejne drzwi, kolejną bramę. O swoim przybyciu radzący się zazwyczaj informu­ją, pukając. Dla wielu to jeden z trudniejszych momentów. To tak, jak powiedzieć ,jestem", ogłosić swoje istnienie, otwarcie przyznać się do nieprzypadkowej tu obecności. Jedni pukają cicho, dyskretnie, niepewnie, inni zdecydowanie, mocno, rytmicznie. Doradcy czasami po pukaniu rozpoznają tego, który za chwilę wej­dzie. Co radzący się może zastać za drzwiami gabinetu?

Typowe układy przestrzenne zaobserwowane w instytucjach poradniczych

Schematy ustawienia mebli w gabinetach dyrektorów szkół w kontekście sposobu sprawowania władzy analizował K. Evans, rysunek po raz pierwszy ukazał się w „New Socjety”, Londyn 1975, [za:] R. Meighan, op. cit., s. 46.

S. 103

Analiza schematu l

Uwagę tu zwraca wyraźny wewnętrzny podział przestrzeni gabinetu na czte­ry sektory A, B, C, D. Granice symboliczne stworzone przez „właściciela" prze­strzeni wyznaczają osobiste terytorium zarezerwowane tylko dla psychologa czy pedagoga, niedostępne dla innych (D). E. T. Hali powiada, iż „posiadać własne terytorium, to posiadać jeden z najistotniejszych składników życia"[19]. W prze­strzeni, którą tworzy gabinet doradcy, zostały wyodrębnione i oznaczone miejsca - miejsce na książki, dokumenty, materiały, testy niezbędne do pracy doradcy. To szczególne stanowisko pracy. Ten fragment przestrzeni ma swojego wyłącznego właściciela i ta informacja jest czytelna dla wszystkich osób wchodzących do ga­binetu. Biurko zdecydowanie chroni i jednocześnie podkreśla symboliczną grani­cę między doradcą a radzącym się, zaznaczając ich odrębność, wskazuje na układ zależności (kto do kogo przyszedł). Wyznacza także miejsce C do prowadzenia rozmowy z klientem, do udzielania mu informacji lub do badań diagnostycznych. W tym miejscu obaj partnerzy podejmują decyzję o dalszej współpracy, tu radzą­cy się może określić, czy trafił we właściwe miejsce i do właściwej osoby, kon­takt ten może podtrzymać lub zerwać i wyjść bez negatywnych następstw. Tak urządzona przestrzeń gabinetu to przestrzeń z miejscem do spotkań o charakterze formalnym.

Symboliczne wyznaczenie obszaru A jest próbą stworzenia przestrzeni pu­blicznej. Określa ona miejsce wyznaczone przez doradcę do nawiązania pierwsze­go kontaktu, powitania, wstępnej rozmowy i zaproszenia do jej kontynuowania. Tu doradca określa, gdzie dalsza część spotkania może przebiegać; może zapro­sić rozmówcę do miejsca C wyznaczonego do spotkań formalnych lub do miejsca B wyznaczonego do spotkań o charakterze mniej formalnym. Taka decyzja do­radcy może być uzależniona od problemu, z jakim radzący się zgłosił, od etapu, na którym proces doradczy się znajduje bądź od czasu, którym doradca w danym momencie dysponuje (zaproszenie do obszaru B zakłada zaangażowanie znacznie więcej czasu i bliższy, bardziej otwarty kontakt).

Cała przestrzeń tego gabinetu jest kontekstem dla udzielania pomocy, mówi o

ofercie pracy indywidualnej; tu doradca i radzący się pracują razem.

Analiza schematu 2

Na tym schemacie zwraca uwagę brak tak licznych wyraźnych granic sym­bolicznych dla radzącego się i dla pracy doradcy. Cała przestrzeń należy do niego i stanowi jego terytorium. W jej obrębie jest wyznaczona jednak strefa dla osób

S. 104

radzących się. To miejsce na rozmowę przy biurku i miejsce na badania diagno...