Badania nad twórczością plastyczną w procesie

rozwoju dziecka.

mgr Beata Byrdy

              „Twórczość towarzyszyła rozwojowi naszego gatunku, była z nim organicznie związana jako wynik i jako siła sprawcza ewolucyjnych przeobrażeń. [...] Dar tworzenia od zamierzchłych czasów był uważany za przywilej bogów, dlatego też stosunkowo późno zaczęto określać czynności człowieka mianem – twórczość, a jego samego – twórcą.”[1]

              Twórczość może być rozpatrywana w obrębie czterech kategorii:

-          twórczość jako dzieło, wytwór

-          twórczość jako proces

-          twórczość jako zespół zdolności intelektualnych bądź zespół cech osobowościowych

-          twórczość jako zespół stymulatorów społecznych.

Teraz zajmę się twórczością jako procesem. Najbardziej ogólne definicje twórczości

jako procesu zakładają, że twórczość jest procesem prowadzącym do powstania nowego dzieła, uznanego przez pewną grupę ludzi za zadowalające lub użyteczne w określonym czasie.

              „Istotę procesu twórczego można określić jako szereg czynności psychicznych             i fizycznych, mniej lub bardziej uświadomionych przez przedmiot tworzący, w wyniku czego następuje ekspresja własnej osobowości poprzez dokonywanie zabiegów przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i własnego ja.”[2]

              Z tego wynika, że proces twórczy u dziecka rozpoczyna się od momentu zakiełkowania pomysłu przyszłej pracy i trwa do jej zakończenia. Okres realizowania pomysłu powoduje uruchomienie takich czynności wewnętrznych (psychicznych), które określa się ogólnie mianem autokreacji (czyli tworzenia własnej osobowości). Ponieważ „twórczość jest projekcją osobowości”[3] zrozumiały jest fakt różnic w wytworach plastycznych i to od najmłodszych lat życia dziecka (4 – 5 rok). Dla uchwycenia owych różnic od kilkudziesięciu lat prowadzone są badania empiryczne i rozważania nad typami postaw twórczych lub różnicami typologicznymi w przebiegu procesu twórczego.                         O różnicach charakterystycznych w uzdolnieniach plastycznych dzieci i młodzieży wzmiankuje kilku badaczy tego problemu.

Francuski badacz „sztuki dziecka” G. K. Lugnet wyodrębnił typ zewnętrzny                    i wewnętrzny czyli haptyczny. Stwierdził, że przeważająca liczba dzieci w okresie ideoplastyki przejawia postawę haptyczną, gdyż nie obrazuje bezpośrednio spostrzeganych przedmiotów i zjawisk, lecz tworzy na podstawie tego, co wie i jak przeżywa otaczający świat. Tak więc dziecko uzewnętrznia w pracach plastycznych swój wewnętrzny obraz świata.

V. Lowenfeld również zakłada istnienie dwu typów: typ wizualny (wzrokowy) charakteryzuje się skłonnością do kopiowania (odtwarzania) otaczających form, natomiast typ przeżyciowy (haptyczny) wyraża emocjonalny stosunek przedmiotu do świata.

              „F. Minkowska wymieniła typy: racjonalistyczny i sensoryczny (rozumowy                         i zmysłowy lub w tym przypadku wzrokowy). Według C. G. Junga ludzie dzielą się na typy         o przewadze introwersji lub ekstrawersji, natomiast o charakterze twórczości plastycznej decyduje dodatkowa przewaga w funkcjonowaniu jednej z czterech zdolności psychicznych: zmysłowej, uczuciowej, racjonalnej lub intuicyjnej.”[4]

W poglądach na twórczość plastyczną dziecka najtrudniej przyjął się pogląd                   M. Vernona, który wyłonił typ twórczości dziecięcej o przewadze ideoplastyki i typ twórczości młodzieżowej o przewadze fizjoplastyki.

Proces twórczy (jako uwarunkowania psychiczne i społeczne) jest zróżnicowany nie tylko w efekcie końcowym (wytworze), ale w swoim przebiegu, dlatego                                       w zależności od typu postawy twórczej proces ten przebiega inaczej dając zróżnicowany wynik. Biorąc pod uwagę różnice pewnych typów można stwierdzić, iż duże znaczenie ma wewnętrzny obraz świata jednostki w odniesieniu do innych oraz wizualnie odbierana rzeczywistość zewnętrzna. Otaczający świat rzeczy i zjawisk jest podstawowym źródłem informacji i wewnętrznej inspiracji twórczej. Transformacja, tj. tworzenie się nowych idei            i formalnych wizji dziecka, przebiega w wielostronnym powiązaniu poszczególnych funkcji poznawczych (spostrzeżeń, treści pamięciowych, wyobrażeń, myślenia konwergencyjnego          i dywergencyjnego), intuicji, emocji i uczuć, przy zróżnicowanej aktywności motywacyjnej.

Na podstawie zgromadzonej wiedzy i własnych doświadczeń Stanisław Popek zakłada „istnienie następujących typów kreacyjnych:

-          typu wzrokowego,

-          typu behawioralnego,

-          typu intuicyjnego,

-          typu wyobrażeniowego,

-          typu intelektualno – refleksyjnego.”[5]

Znacznie później po przeprowadzeniu wielu badań empirycznych wprowadzono typ emocjonalny.

„W świetle zgromadzonych materiałów nie ulega wątpliwości, że nawet najbardziej odległe skojarzenia formalne i tematyczne powstają w wyniku oddziaływania na psychikę dziecka obiektywnie istniejącej rzeczywistości. Deformacja obrazu tej rzeczywistości jest wynikiem różnic indywidualnych poszczególnych osobników w jej odbiorze, a następnie transformacji tak świadomej, jak i nieświadomej. Różnice indywidualne w percepcji otaczającego świata, a następnie jego interioryzacji  i eksterioryzacji w postaci wytworu, uwarunkowane są okresem bądź fazą rozwoju psychicznego (wiekiem) – czyli możliwościami poznawczymi, emocjonalnymi i działaniowymi osobnika, a także tendencją kierunkową rozwoju osobowości.”[6]

Te tendencje ujawniają się w dominacji sfery intelektualnej i emocjonalnej lub behawioralnej, tworząc w efekcie podstawę do rozwoju typu percepcyjnego                                  i kreacyjnego. Tak więc twórczość dzieci i młodzieży powinna być rozpatrywana na tle całokształtu rozwoju psychofizycznego. Z tego powodu musi opierać się na podziale rozwoju uwzględniającym okresy i fazy. Są to takie wycinki życia i działalności twórczej dzieci                 i młodzieży, które wskazują tendencje do uwzględnienia zarysowanych właściwości i cech dających się wyraźnie oddzielić od cech okresu poprzedniego  i następnego. Dotychczasowa literatura podawała dwa główne okresy dotyczące rozwoju rysunkowego dzieci i młodzieży. Był to okres ideoplastyki (od 3 do 11 – 12 roku życia) i okres fizjoplastyki (11, 12 – 18 rok życia).

Podział bardziej szczegółowy określany jest najczęściej mianem faz rozwojowych rysunku.

Spośród różnorodnych koncepcji podziału rozwoju zdolności rysunkowych dziecka na poszczególne fazy, na szczególną uwagę zasługują takie podziały jak: Kerschensteinera, Burta, Lowenfelda i Brittaina oraz u nas, w naszym kraju Szumana.

V. Lowenfeld i W. L. Brittain rozwój rysunku dziecka dzielą na sześć faz rozwojowych.

Tabela 1

Fazy rozwojowe dziecka według V. Lowenfeld’a i W. L. Brittain’a

W swoim podziale Lowenfeld brał pod uwagę typ osobowości dziecka. Podział ten             w zasadniczy sposób odbiega od innych w zakresie charakterystyki faz, podając analizę cech osobowości dzieci i młodzieży, a nie tylko ich wytworów. Analiza dotyczy działalności plastycznej, traktowanej szeroko w zakresie środków wyrazu plastycznego (technik plastycznych). Autorzy podają objawy i przyczyny kryzysów w twórczości młodzieży, opierając się głównie na tematyce związanej z postacią ludzką.

Nieco inaczej przedstawia się podział na okresy i fazy (Anglia 1947), w którym autor oparł analizę rozwoju na genetycznej teorii ewolucyjnej. Główny nacisk został położony na wczesne okresy rozwoju rysunku, traktowanego przez autora jako język wypowiedzi małego dziecka. Zdaniem autora rysunek jest przejawem bogactwa wyobraźni i uzdolnień konstrukcyjnych. Zwrócono uwagę na nieuchronność fazy regresji oraz na możliwość odrodzenia się artystycznego pewnej części młodzieży  w okresie adolescencji. Podział ten wygląda tak:

Tabela 2

Fazy rysunku dziecięcego według C. Burta