PODZIAŁ ETYKI
W przyjętym na wstępie określeniu etyki wyszczególnione zostały dwa główne zadania teoretyczne, jakie ma ona do spełnienia jako praktyczna nauka filozoficzna: 1o ustalenie normatywnych podstaw postępowania ludzkiego oraz 2o sformułowanie najważniejszych reguł tegoż postępowania. Odpowiednio do tego w tradycyjnym ujęciu tomistycznym dzieli się etykę na dwie zasadnicze części. Pierwszą z nich stanowi tzw. etyka fundamentalna względnie ogólna, drugą zaś — tzw. etyka szczegółowa.
Na etykę fundamentalną w niniejszym opracowaniu składają się następujące traktaty: ogólne założenia filozoficzne, nauka o aktach ludzkich, nauka o celu i sensie ludzkiej egzystencji, czyli eudajmonologia, nauka o dobru moralnym i wartościach moralnych, czyli aksjologia, nauka o moralnym imperatywie (prawie moralnym), czyli deontologia, nauka o sumieniu, czyli synejdezjologia, a wreszcie nauka o cnocie moralnej, czyli aretologia, oraz nauka o odpowiedzialności moralnej.
W tym zestawie problematyki etyki fundamentalnej odrębną zupełnie kategorię stanowią ogólnofilozoficzne założenia etyki. Wytyczają one światopoglądową bazę systemową, na której opierają się rozważania etyczne. Nie wchodzą zatem w strukturę etyki jako jeden z jej składowych członów, ale zostały wymienione ze względu na ich niezbędność do określenia filozoficznej tożsamości etyki chrześcijańskiej.
Natomiast trzy kolejne traktaty, mianowicie eudajmonologia, aksjologia i deontologia zajmują niewątpliwie centralne miejsce w strukturze tej etyki. Dotyczą one bowiem trzech zasadniczych aspektów szerzej rozumianego obiektywnego i absolutnego (niezmiennego) porządku moralnego, który w rozumieniu etyki chrześcijańskiej stanowi swego rodzaju zrąb i oparcie dla całej teorii moralności. Różnica dzieląca eudajmonologię od właściwego porządku moralnego zostanie naświetlona w toku merytorycznego wykładu.
W bezpośrednim związku z tymi trzema traktatami i ich swoistym odpowiednikiem jest synejdezjologia. W jej założeniach bowiem leży dać teoretyczne opracowanie konkretnej i subiektywnej strony moralności jako niezbędnego dopełnienia jej absolutnego aspektu.
Trzy dalsze traktaty, a więc nauka o aktach ludzkich, o cnocie moralnej i o odpowiedzialności — ogólnie mówiąc — poświęcone są badaniu warunków działania podmiotu moralnego. Innymi słowy chodzi tu o czynniki, bez których niemożliwe lub bardzo trudne byłoby funkcjonowanie moralności w życiowej praktyce człowieka. O ile jednak teoria aktu ludzkiego rozważa te warunki od strony premoralnej, fizycznej, powiedzmy lepiej — psychologicznej (chodzi bowiem o rozumność aktu ludzkiego), aretologia i nauka o odpowiedzialności mają za zadanie określić te warunki od strony moralnej. Zakładają więc funkcjonowanie zarówno absolutnych, jak i subiektywnych normatywnych struktur moralności. Z tego powodu zajmują miejsce końcowych etapów refleksji nad moralnością, podczas gdy traktat o aktach ludzkich został umieszczony przed właściwymi rozważaniami etycznymi.
Odrębne zgoła miejsce przypada w tym modelu etyki metaetyce. Będąc nauką o etyce jako nauce umieszcza się na odmiennym zupełnie poziomie teoretycznej refleksji nad etyką jako nauką filozoficzną. Nie stanowi zatem odrębnego traktatu etyki fundamentalnej występującego obok uprzednio wymienionych. W teoretycznej perspektywie metaetyki znajduje się cała etyka (łącznie z etyką szczegółową), gdyż jej ustalenia mają zastosowanie na każdym odcinku badań etycznych jako warunek ich teoretycznej poprawności. Z uwagi na to metaetyka stanowi swego rodzaju wstęp do całej etyki.
Zarysowany model strukturalny etyki fundamentalnej w ujęciu graficznym wygląda następująco:
Jednakowoż historia etyki dowodzi, że naszkicowany model strukturalny etyki nie jest bynajmniej uznawany przez ogół etyków. Przede wszystkim pozachrześcijańscy filozofowie moralności bądź nie ogarniają całokształtu wyszczególnionej przed chwilą problematyki etyki bądź organizują ją pod innym kątem widzenia. W starożytności np. centralnym zagadnieniem etycznym był problem celu i szczęścia człowieka, utylitaryzm oraz fenomenologia koncentrują swą uwagę głównie na zagadnieniach dobra i wartości moralnych, Kant i zwolennicy deontologizmu etycznego na plan pierwszy wysuwają problem powinności moralnej. Etyka chrześcijańska dąży do integralnego ujęcia fenomenu moralności. Dlatego w swych analizach uwzględnia wszystkie wspomniane aspekty problematyki etycznej. Wbrew opinii wielu współczesnych filozofów żywi nadzieję zbudowania systemu etycznego w miarę możności uniwersalnego.
Mimo to również autorzy chrześcijańscy nie są zgodni co do sposobu porządkowania omawianej przez nich materii etycznej. Jedni (np. Utz, Styczeń20) rozpoczynają od analizy zjawiska powinności, inni (de Finance, Rodziński21) na pierwszym miejscu stawiają problem wartości, nie brak takich, dla których punktem wyjścia jest zjawisko sumienia (Sortais22). Ogromna jednak większość kontynuuje linię Tomaszową. Omawiają więc wpierw problem celu i szczęścia ludzkiego, następnie przechodzą do zagadnienia dobra moralnego i prawa naturalnego, kończą zaś na traktacie o sumieniu. Ta metoda wykładu zostanie zastosowana również w niniejszym opracowaniu, gdyż, jak się zdaje, najbardziej odpowiada obiektywnej strukturze fenomenu moralności.
Etyka szczegółowa dzieli się z kolei na etykę indywidualną oraz społeczną, które z kolei podlegają dalszym podziałom. Chwilowo bliżej się nimi nie będziemy zajmować, gdyż zawarta w nich doktryna wypełni treść dwu dalszych tomów niniejszego podręcznika.
Konkluzja
Dotychczasowe stwierdzenia miały na celu sformułować ogólne określenie, czym jest etyka jako nauka filozoficzna, wyszczególnić jej źródła, zarysować metody filozofowania etycznego, a wreszcie ustalić stosunek do innych nauk. Wszystkie te ustalenia zostały dokonane ze stanowiska etyki chrześcijańskiej w jej przyjętym w niniejszym podręczniku „aksjonomicznym rozumieniu”.
Zarysowany obraz metodologicznej podbudowy etyki filozoficznej nie jest — jak to już z wcześniej poczynionych wzmianek wynika — w obrębie etyki chrześcijańskiej jedyną powszechnie przyjętą koncepcją naukowego statusu tej etyki. Występujące różnice nie są jednak tak głębokie, aby nadwyrężyły przynależność autorów różniących się między sobą w nieistotnych kwestiach do jednego kierunku filozoficznego etyki chrześcijańskiej. Zaznaczyć również wypada, że nie wszystkie zagadnienia poruszane w dyskusjach nad wstępnymi przesłankami naukowo uprawomocnionej etyki zostały przez nas uwzględnione. Do takich należy od dawna znany, ale w ostatnich dziesiątkach lat wciąż od nowa podejmowany problem przejścia od zdań orzekających o tym, „co jest” do zdań powinnościowych o tym, „co być powinno”. Podobnie ma się sprawa ze świeżej daty problemem, jakie znaczenie dla etycznego dyskursu mają semantyczne analizy języka etycznego. Zagadnienia te, chwilowo pominięte, zostaną podjęte w bardziej po temu odpowiednim czasie. Na razie poprzestać można na stwierdzeniu, że w wyniku badań prowadzonych nad tymi zagadnieniami doszło do znacznej rozbudowy tych wstępnych zagadnień, które z uwagi na ich specyficzny charakter zwykło się określać mianem „metaetyka”.
Podsumowując zatem całokształt ustaleń dokonanych w niniejszym rozdziale można się pokusić o sprecyzowanie pojęcia metaetyki. Metaetyka w tym rozumieniu oznacza wstępną refleksję metodologiczną nad etyką filozoficzną, której zadaniem jest ustalić warunki i kryteria, od których zależy filozoficzno-naukowy status etyki.
To zdanie zamykając aktualny rozdział naszego wykładu, tłumaczy zarazem, dlaczego otwierający ten wykład tytuł brzmi właśnie „metaetyka”.
do tego, czy faktycznie teza o istnieniu Boga (i duszy nieśmiertelnej) możliwa jest do przyjęcia wyłącznie na drodze wiary i teologii, czy też leży ona w zasięgu myślenia wyłącznie filozoficznego, empiryczno-racjonalnego. Filozofia chrześcijańska kieruje się przekonaniem, że zaprzeczenie możliwości filozoficznego uzasadnienia istnienia świata transcendentnego inspirowane jest przez kantowsko-agnostyczną koncepcję teorii poznania i razem z nią musi być uznane za teorię fałszywą. Tym samym przyjęcie przez etykę chrześcijańską założeń teistycznych nie pozbawia jej wcale filozoficznego charakteru. Etyka tomistyczna pozostaje więc nadal nauką filozoficzną, kiedy głosi np., że Bóg jest celem ostatecznym człowieka czy też twórcą prawa naturalnego. Moment ten zasługuje na podkreślenie z tego względu, że kantowsko-pozytywistyczne rozumienie filozofii wciąż pokutuje w szerokich kręgach współczesnego świata intelektualnego i wywiera silny wpływ na jego mentalność19.
Przypisy
20 A. Utz, Approches d'une philosophie morale, Paris-Fribourg (Suisse) 1972, s. 9-11. T. Styczeń, Problem możliwości etyki, p. 26 nast. tenże, Etyka niezależna?, s. 65.
21 J. de Finance, Ethique générale, s. 31-79, A. Rodziński, U podstaw kultury moralnej, Warszawa 1980.
22 G. Sortais, Traité de Philosohpie, t. II, Morale, Estetique métaphysique, Vocabulaire philosophique, éd. 5e, Paris 1924, s. 15-18.
gosicka