Chmielecki---Wyklady_z_aksologii_2007.pdf

Andrzej Chmielecki

AKSJOLOGIA

Wykłady

Część pierwsza. RozwaŜania wstępne

Geneza aksjologii

Przesłanki dyskursu aksjologicznego

Naturalizm i subiektywizm w pojmowaniu wartości

Idealność wartości

Uniwersalia i transcendentalia

Część druga. Antecedensy historyczne aksjologii

Platon

Hume

Pascal

Kant

Brentano

Husserl

Część trzecia. Współczesna myśl aksjologiczna

Meinong

Rickert

Scheler

Hartmann

Część czwarta. Propozycja autorska

I. Rozwa Ŝ ania wst ę pne.

Geneza aksjologii

Najkrótsze określenie aksjologii jest analogiczne do Arystotelesowego

określenia filozofii pierwszej jako teorii bytu jako takiego. Aksjologia to mianowicie

filozoficzna teoria wartości jako takich, w odróŜnieniu od wartości pewnego rodzaju,

np. etycznych czy estetycznych. Ale nie chodzi tylko o róŜnicę zakresu zainteresowań,

lecz i o rodzaj zagadnień.

Etyka i estetyka są dyskursami dotyczącymi nie wartości jako takich, lecz

pewnych wyróŜnionych klas wartości. Z drugiej strony, nawet te ograniczone klasy

wartości rozwaŜane są w nich jedynie pod aspektem treści, tj. pojęć, idei, ideałów.

Dyscypliny te nie stawiają natomiast pytań o to, czym - jakiego rodzaju bytami – są

wartości jako takie (i czy w ogóle są bytami, bo i to było kwestionowane), jaka jest ich

swoistość ontologiczna, ich struktura, sposób istnienia, związki hierarchiczne

pomiędzy nimi, czy i w jaki sposób są dostępne poznaniu itp. A odpowiedzi na tego

rodzaju pytania stanowią właśnie rdzeń aksjologii.

Tak określona aksjologia jest dyscypliną dość młodą, liczy sobie bowiem mniej

więcej sto lat 1 . Rodzi się w związku z tym pytanie, dlaczego tak późno się ona

wyodrębniła jako dyscyplina mająca własny krąg problemowy, co było powodem tego

opóźnienia, skoro problematykę wartości podejmowano w filozofii juŜ przynajmniej od

czasu Sokratesa.

Zacznijmy od tego, Ŝe aŜ do czasów nowoŜytnych problematyka wartości

funkcjonowała w ramach struktury filozofii zaproponowanej przez Arystotelesa –

podział na filozofię teoretyczną (a w jej ramach wyróŜnienie metafizyki jako filozofii

pierwszej), i filozofię praktyczną, przy czym teoretyczna stanowiła fundament

praktycznej; zatem problematyka wartości podporządkowana była problematyce bytu i

mieściła się w kręgu zastosowań ontologii.

Zarzewiem zmiany tego stanu rzeczy była najpierw alternatywna względem

Arystotelesowskiej propozycja Kartezjusza co do tego, jakiego rodzaju dociekania

winny stanowić filozofię pierwszą, a następnie zaczęta i dokonana w 18 wieku krytyka

metafizyki. Najpierw zaczął ją „podgryzać” Hume, potem kontynuował to Kant,

według którego filozofią pierwszą miała być krytyka rozumu. Z drugiej strony, Kant

odwrócił perspektywę Arystotelesa – to rozum praktyczny jest fundamentem

teoretycznego, a metafizyka moŜe być nauką tylko wówczas, jeśli uprawiana jest z

pozycji rozumu praktycznego. W ramach tej nowej perspektywy Kant poszukiwał

następnie apriorycznych – koniecznych i powszechnych – a przy tym podmiotowych

(razem wziąwszy – transcendentalnych) warunków rozumu praktycznego.

I właśnie w nawiązaniu do Kanta, mianowicie w obrębie nurtu zwanego

neokantyzmem, zrodziła się i zrealizowana została idea aksjologii.

MoŜna teŜ wskazać inny jeszcze powód owego późnego startu aksjologii.

Aksjologia jako filozoficzna podstawa myślenia o wszystkich wartościach, choć jest

tym samym logicznie wcześniejsza od etyki czy estetyki, to historycznie powstała po

nich. W tym samym czasie podobnie było w paru innych dziedzinach. Weźmy

matematykę: teoria mnogości, która jest podstaw ą całej matematyki, powstała dopiero

na przełomie 19/20 wieku. To samo moŜna powiedzieć o semiotyce jako ogólnej teorii

znaku, powstałej w końcu 19 wieku (Peirce, de Saussure); choć wcześniej zajmowano

się rozmaitymi systemami znaków (retoryka, gramatyka, symbolika rozmaitego

rodzaju), to nie dostrzegano ich zasadniczej jedności. To samo wreszcie zdarzyło się w

fizyce [przykład: teoria elektromagnetyzmu Maxwella, jednocząca elektryczność,

magnetyzm i optykę, oraz mechanika statystyczna, obejmująca termodynamikę i

mechanikę].

Mamy tu zatem do czynienia z ogólniejszym prądem myślowym, polegającym

na pojawieniu się tendencji do ugruntowania wszystkich typów dyskursu w

odpowiednich dla nich teoriach czy dyscyplinach fundamentalnych , „pierwszych”. Z

owym fundamentalizmem idzie w parze unifikacja , to jest jednolite traktowanie dotąd

odrębnie uprawianych specjalności

1 WyraŜenie „teoria wartości” zaczęło funkcjonować w drugiej połowie 19 wieku. Natomiast terminu

„aksjologia” uŜył pierwszy Eduard von Hartmann w roku 1908.

MoŜna wreszcie domniemywać, Ŝe odpowiedniego pojęciowego narzędzia - w

postaci abstrakcyjnej kategorii warto ś ci jako takiej – dostarczyła aksjologii Ŝywo

rozwijająca się w drugiej połowie 19 wieku (Marks, Menger, Bohm-Bawerk) nauka

ekonomii, w której uŜywano abstrakcyjnego pojęcia wartości wymiennej jako czegoś

odmiennego od wartości uŜytkowej (=dobra), związanej z danym konkretnym towarem.

Pierwszym myślicielem, który sformułował program przeorientowania myślenia

filozoficznego w kierunku zajęcia się wartościami, a nie bytem, był Hermann Lotze.

Według Lotzego problematyka wartości jest odpowiedzią na potrzebę sensu , bo to

właśnie wartości są tym, co moŜe zagwarantować sensowność ludzkiej egzystencji.

OtóŜ teoria bytu – tego, co jest - nie moŜe rozwiązać problemu sensu, który związany

jest z tym, jak być powinno . W związku z tym Lotze wprowadził rozróŜnienie bytu,

który istnieje , i wartości, która ma wa Ŝ no ść 2 .

Filozofia powinna być tedy według Lotzego nie teorią bytu, lecz filozofią

wartości. To jeszcze nie to samo, co aksjologia; chodzi raczej o to, Ŝe filozofia winna

konceptualizować i rozstrzygać wszystkie swe problemy w kategoriach wartości, a nie

badać wartości jako takie – wartości mają być narzędziem i kryterium rozstrzygania

problemów, a nie przedmiotem badania.

Podobnie stawiał sprawę uczeń Lotzego Wilhelm Windelband (w Polsce znany

głównie ze swej propozycji rozróŜnienia nauk nomotetycznych i idiograficznych ).

Według Windelbanda dotychczasowa filozofia straciła rację bytu - po powstaniu nauk

szczegółowych (fizyki, astronomii, biologii, psychologii, socjologii), które

zawłaszczyły dziedziny spraw jakimi dotąd zajmowała się filozofia, znalazła się ona

bowiem w połoŜeniu króla Leara, który cały swój majątek oddał dzieciom, a sam

poszedł w świat o Ŝebraczym kiju. Dlatego teŜ Windelband szukał zadania dla filozofii,

które pozostawałoby poza kompetencjmi nauk szczegółowych. Musi ona znaleźć sobie

coś, czym nauki się zajmować nie mogą. Nauki badają to co istnieje, dziedzinę bytu.

Stąd wniosek, Ŝe filozofia winna być nauką o czymś, co bytem nie jest, tj. o

wartościach, rozumianych za Lotzem jako to co powszechnie waŜne (=obowiązujące).

To teŜ nie znaczy jeszcze, Ŝe filozofia winna być aksjologią. Za przedmiot

filozofii Windelband uznał mianowicie nie wartości jako takie [wtedy byłaby ona

aksjologią], lecz kultur ę, gdyŜ jest to dziedzina rzeczywistości, u podstaw której leŜą

wartości, dziedzina zjawisk i obiektów mających odniesienie do wartości.

Ale był to tylko program. Myślicielem, który pierwszy zrealizował postulat

Lotzego był Nietzsche, o którym mówi się, Ŝe był twórcą zwrotu aksjologicznego w

filozofii, w tym sensie, Ŝe całą rozwaŜaną przez siebie problematykę filozoficzną oparł

na kategorii wartości i zajmował się wyłącznie kulturą, nie naturą. Kwestie

ontologiczne jednak – nawet w zawęŜeniu do zjawisk kulturowych - Nietzschego nie

interesowały. W szczególności, w odniesieniu do wartości interesowała go jedynie ich

treść [jakość, materia], a nie ich forma, struktura czy sposób istnienia.

2 „WaŜność” moŜe oznaczać dwie sprawy. Po pierwsze, jako pochodna od wagi ( important ), po

drugie, jako coś wiąŜącego, obowi ą zuj ą cego ( valid ). W powyŜszym pojęciu waŜności obecne są oba te

aspekty.

W tej ostatniej sprawie Nietzsche głosił, Ŝe wartości nie istnieją obiektywnie,

lecz są tworzone przez ludzi (wybitne, silne indywidualności).

Co to znaczy, Ŝe są tworzone? Nie ma czegoś takiego, jak tworzenie – nomen

omen – z niczego; chodzi więc raczej o tzw. przez Nietzschego „przewartościowanie

wszystkich wartości”, a więc o redystrybucj ę znaczników aksjologicznych w obrębie

czegoś juŜ istniejącego, to jest 1. obniŜenie bądź podwyŜszenie rangi wartości juŜ

funkcjonujących, 2. zmiana walencji (z ujemnej na dodatnią bądź odwrotnie, 3.

neutralizacja [„poza dobrem i złem”] bądź deneutralizacja czegoś neutralnego

aksjologicznie. Redystrybucja ta była oparta o pewną nową zasadę czy teŜ nowe

kryterium wartościowania, którym według Nietschego miała być „wola mocy”. Dzięki

niej tworzenie wartości nie było czymś arbitralnym 3 .

Na innej nieco zasadzie rozróŜnienie wartości i bytu, uniezaleŜniające tym

samym aksjologie od ontologii, przeprowadzili dwaj myśliciele austriaccy – Brentano i

Meinong. Wartości wprawdzie równieŜ według nich nie są czymś obiektywnie

istniejącym, niemniej jednak jakoś przecieŜ s ą. Według Brentany są one przedmiotami

intencjonalnymi; w konsekwencji, przysługuje im intencjonalny – zawisły od pewnych

podmiotowych aktów – sposób bycia. Meinong z kolei odróŜniał byty i przedmioty (te

drugie sa odpowiednikiem tzw. przeŜyć prezentujących, tj. tym co przez nie

prezentowane), i w ślad za tym dwa podstawowe sposoby bycia, nazywając je

odpowiednio egzystencj ą i subsystencj ą (Bestand); według niego wartości nie są

bytami, lecz przedmiotami; nie egzystują, lecz subsystują.

Tym samym badanie wartości ugruntowane zostało w badaniu pewnych klas

przeŜyć. A poniewaŜ przeŜycia, z uwagi na swą treść, mogą być trafne bądź nietrafne,

adekwatne bądź nie, słuszne bądź niesłuszne, przeto w dziedzinie wartości równieŜ

obowiązuje pewnego rodzaju logika. (Brentano mówił np. o logice uczu ć). W tym

wyraŜał się duch ujęcia kantowskiego – poszukiwanie podmiotowych i apriorycznych

(a więc powszechnie obowiązujących) warunków dyskursu aksjologicznego.

Tyle na temat uwarunkowań historycznych aksjologii.

Aksjologia jako wydrębniona dyscyplina dociekań filozoficznych pojawiła się

tedy dopiero na początku 20 wieku. Ale „zapracowały” na nią całe pokolenia

wcześniejszych filozofów. W toku wykładów przedstawię Państwu z grubsza owe

antecedensy historyczne – poszczególne idee, intuicje, wątki problemowe dotyczące

wartości i wartościowań jako takich, które pojawiły się w filozofii przed 20 wiekiem.

Zacznę od Platona – którego jednak wyjątkowo potraktuję nie „z grubsza”, lecz dość

wnikliwie – skończę zaś ten przegląd dokładnie na roku 1900, roku pojawienia się

3 Skoro jest określona zasada wartościowania, to w wartościowaniach nie moŜe być dowolności, a

zatem istnieje teŜ moŜliwość dyskursu aksjologicznego (uzasadnionej krytyki, argumentacji). Często

twierdzi się, Ŝe dyskurs ten nie ma według Nietschego charakteru poznawczego – sądy wartościujące

nie są ani prawdziwe ani fałszywe, są ekspresjami, wyrazem woli mocy. Według mnie nie jest to trafne

ujęcie; moŜna się na to zgodzić, gdy akceptuje się stanowisko realizmu epistemologicznego i klasyczną

koncepcję prawdy. Tymczasem Nietzsche odrzucał klasyczną koncepcję prawdy, w zamian proponując

koncepcję pragmatyczną: prawdziwe są te przekonania, które mają wartość dla Ŝycia. Skoro więc sama

prawda jest wartością, to i ona ugruntowana jest w woli mocy.

Bada ń logicznych Husserla, w których rozwaŜa on istotną dla aksjologii kwestię

wzajemnego stosunku dyscyplin normatywnych i opisowych.

Przedtem jednak garść rozwaŜań przygotowawczych.

Przesłanki rzeczowe dyskursu aksjologicznego

Generalna zasada wszelkiego teoretyzowania: punktem wyjścia jest zawsze jakiś

problem , do którego prowadzą jakieś znane fakty. Teorię tworzy się po to, aby te fakty

wyjaśnić i zrozumieć. (U Kanta np. takim faktem było istnienie przyrodoznawstwa jako

nauki, a problem polegał na pytaniu jak jest ono moŜliwe).

JakieŜ to fakty wchodzą w grę w przypadku dyskursu aksjologicznego?

Warto ś ciowania (przeŜycia, postawy, sądy wartościujące). Wyjdźmy zatem od

stwierdzenia pewnych okoliczności faktycznych ich dotyczących.

1. Ludzie oceniają i wartościują, a więc istnieje coś co podlega wartościowaniu -

stany rzeczy, sytuacje, czyny etc, w stosunku do których mają zastosowanie takie

kategorie, jak preferowanie, powinno ść , nakaz, zakaz, obowi ą zek, dobry, zły, pi ę kny

itp. - oraz dziedzina aktów i postaw wartościujących ( ocen, norm ).

2. Wartościowania mogą być pozytywne (np. aprobata) bądź negatywne (np.

potępienie). Wartościowania są postawami, ale mogą teŜ znajdować wyraz w sądach

wartościujących (ocenach) i w tej postaci mogą być analizowane.

3. Wartości posiadają róŜną rangę czy wagę. Ktoś moŜe np. cenić urodę bardziej

niŜ zdrowie, albo odwrotnie, choć ceni i jedno i drugie.

4. Istnieją obiekty, stany rzeczy itp. neutralne aksjologicznie, nie podlegające

wartościowaniu [np. to, Ŝe w układzie słonecznym jest dziewięć planet] [Uwaga:

wskazać na analogię trzech ostatnich punktów do osi liczbowej].

5. Coś moŜe być wartościowe samo w sobie (np. uczciwość) bądź mieć wartość

instrumentalną (np. pieniądz, relikwie [symbole, reprezentanty], urządzenia techniczne

[środki]).

6. Istnieją wartości róŜnego rodzaju, treściowo nie mające ze sobą nic wspólnego

(zdrowie, wiedza, wierność). MoŜna więc domniemywać, Ŝe tym co jest im wspólne,

nie jest treść, lecz forma .

7. Oceny tych samych rzeczy bywają róŜne i zmienne - u róŜnych ludzi, w

róŜnych epokach i kulturach.

Tyle fakty. RóŜnice pojawiają się gdy – po pierwsze – chcemy całościowo

wyjaśnić te wszystkie fakty razem wzięte, a po drugie, gdy chcemy przejść od

wartościowań do samych wartości, czyli gdy chcemy uzyskać odpowiedź na pytanie

czym s ą i jak istniej ą wartości, oraz jak – dzięki jakim władzom podmiotowym – są one

dostępne; w szczególności: czy i jak je poznajemy , tj. czy przeŜycia i sądy

wartościujące mają charakter poznawczy - czy moŜna im przypisać prawdziwość bądź

fałszywość oraz czy moŜna je uzasadnić nie odwołując się do innych wartościowań

(spór kognitywizmu z emotywizmem , czy ogólniej - nonkognitywizmem ).

Odpowiedzi na takie pytania udzielić moŜna jedynie na na gruncie jakiejś

całościowej koncepcji filozoficznej.

Na konieczność filozoficznego charakteru dociekań nad wartościami, wskazują

teŜ dwie inne przesłanki dyskursu aksjologicznego – tym razem o charakterze

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: