Drej---Sceptycyzm_grecki.pdf

Szymon Drej

„Sceptycyzm grecki”

1. WSTĘP – TŁO HISTORYCZNE I KULTUROWE EPOKI

HELLENISTYCZNEJ

Narodziny filozofii sceptycznej przypadają na przełom IV i III w.p.n.e.

Półwysep Peloponeski nie był już wówczas pierwszą potęgą polityczną świata,

chociaż długo jeszcze miał pozostawać potęgą kulturalną. Po okresie

klasycznym, kiedy to Grecy wznieśli się na wyżyny umysłowe tworząc

cywilizację, która do dzisiaj fascynuje i oszołamia, nadeszły czasy nie helleńskie

już, a hellenistyczne. Chcąc wyznaczyć granicę między epoką klasyczną, a

okresem hellenistycznym musimy wskazać dwie daty. Pierwsza z nich, to

pamiętna i krwawa bitwa pod Cheroneją w 338 r.p.n.e., podczas której król

Macedonii Filip II w wyniku pokonania sprzymierzonych po raz ostatni w swej

starożytnej historii Aten i Teb, zlikwidował niezależność polityczną Greków.

Drugą z dat – częściej przyjmowaną jako rozgraniczenie epok: klasycznej od

hellenistycznej, jest rok 323 p.n.e., kiedy to umiera jeden z największych

zdobywców w dziejach świata – Aleksander Macedoński 1 , a scheda po tym

wybitnym zdobywcy przechodzi na zwalczających się wzajemnie byłych

najwyższych dowódców Macedończyka.

Do niedawna w opinii historiografii panowało przekonanie, że okres

hellenistyczny to okres nie tylko politycznego, ale i kulturalnego upadku

Hellenów. Rzecznicy takiej tezy wskazywali chociażby na twórczość

historiograficzną, w której zamiast rzeczowych i nowoczesnych pod względem

rozumienia zadań historii dzieł w stylu „Wojny Peloponeskiej” Tukidydesa,

1 Anna Świderkówna, Hellenika, wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1978, str. 13.

powstawały niewiele warte pół – baśniowe, pół – historyczne prace, jak na

przykład „Historie” ( Ίστορίαι ) Fylarcha 2 . Dopiero ostatnio część historyków

usiłuje – z dobrym skutkiem – zrehabilitować epokę hellenistyczną

podkreślając, iż była ona, to nie ulega wątpliwości, zupełnie inna niż klasyczna

– chociaż uboższa pod względem rozwoju literatury, dramatu, retoryki, to

bogatsza przecież o takie osiągnięcia naukowe jak system heliocentryczny

Arystarcha lub początki naukowej filologii i krytyki tekstu uprawianej w

Muzejonie - aleksandryjskim ośrodku naukowym – pierwszym tego typu

instytucie na świecie. Epoka hellenistyczna to również czas, kiedy działali

najwybitniejsi starożytni matematycy – z Archimedesem i Euklidesem na czele.

Również filozofia potrafiła jeszcze wydać takich wybitnych myślicieli jak

Epikur, Zenon z Kition, czy też jednego z najbardziej oryginalnych

intelektualistów starożytnych – sceptyka Pyrrona [Pirrona]. To właśnie doktryną

filozoficzną sformułowaną po raz pierwszy przez tego ostatniego z

wymienionych filozofów chciałbym się zająć w mojej pracy. Postaram się

omówić w niej najpierw genezę i przyczyny powstania sceptycyzmu – czyli

zarówno opisać filozofów, których poglądy miały bezpośredni wpływ na

filozofię Pyrrona, jak i krótko scharakteryzować podłoże społeczno – kulturalne

epoki hellenistycznej, w której specyficznych warunkach doszło do opracowania

założeń sceptycznych. Druga część pracy poświęcona będzie poglądom

sceptycznym i ewolucjom oraz modyfikacjom tychże w okresie starożytnym,

począwszy od wspomnianego już Pyrrona, a na Sekstusie Empiryku,

przedstawicielu późnoantycznej (III w.n.e.), „empirycznej” szkoły lekarskiej

skończywszy.

Informacje o poglądach sceptyków czerpać musimy niemalże całkowicie ze

źródeł pośrednich, bowiem los nie obszedł się łaskawie z ich dziełami. Jedynym

wyjątkiem jest szczęśliwie ocalała spuścizna po późnoantycznym (III w.n.e.)

neosceptyku – lekarzu i filozofie – Sekstusie Empiryku. Jego prace –

2 K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1964, str. 265.

polemiczne – „Przeciw matematykom”, „Przeciw dogmatykom”, oraz

podręcznikowy wykład najważniejszych założeń głoszonej przez siebie

koncepcji teoriopoznawczej - „Zarysy pyrrońskie”, dają zupełnie dobry obraz

filozofii sceptycznej. Informacje o poglądach sceptyków znaleźć można również

w eklektycznych traktatach filozoficznych rzymskiego mówcy i polityka –

Marka Tulliusza Cycerona który, zgodnie z duchem epoki, sam kształcił się u

filozofów różnych szkół, zapoznając się tym samym również ze stanowiskiem

szkoły sceptycznej, a to dzięki kontynuatorowi nauki średniej Akademii

Filonowi z Larissy 3 . Niektórzy historycy filozofii mówią o Cyceronie wprost

jako o sceptyku, stawiając go na równi z Lucjuszem Warronem – podobnie jak

Cyceron – Rzymianinem, przedstawicielem szkoły sceptycznej wywodzącej się

ze średniej Akademii 4 . Cyceron swój sceptyczny rodowód przedstawił w

traktacie „O naturze bogów” ( De natura deorum ), w którym korzystał z myśli

Karneadesa i Kleitomacha – dwóch wybitnych fillozofów działających w

Akademii w jej sceptycznym okresie 5 . Cała ostatnia księga (III) tegoż traktatu,

poświęcona jest poglądom sceptycznym na kwestie związane z religią. Innymi

cyceronowskimi traktatami filozoficznymi, w których zapoznaje nas ten

wybitny mąż stanu z filozofią sceptyczną są m.in. „Akademicy” ( Academica ),

„O przeznaczeniu” ( De fato ). Kolejnym ważnym dziełem, będącym

nieocenionym źródłem informacji o starożytnej filozofii, w tym także i

sceptycznej jest praca Diogenesa Laertiosa „Żywoty i poglądy sławnych

filozofów”, która nie jest z pewnością dziełem wybitnym, ale jej znacznie

polega na niezliczonej ilości cytatów, wyciągów i omówień filozofii antycznej.

Diogenes Laertios co prawda hołdował rozpowszechnionemu od czasów

hellenistycznych prądowi w historiografii i biografistyce, który stawiał na

sensacyjność i poczytność dzieła. Sprowadzało się to w praktyce do podawania

informacji często niesprawdzonych, lecz sensacyjnych i „skandalizujących”, a

3 Tamże, str. 404.

4 J. Legowicz, Historia filozofii, Poznań 1965, str 123.

5 M. T. Cicero, O naturze bogów, [w:] Pisma filozoficzne, t.I., Warszawa 1960.

pochodzących z zupełnie niewiarygodnych utworów, jak np. z pracy Arystypa

„O rozpuście w dawnych czasach”, z której Diogenes czerpał „pełnymi

garściami”. Oprócz dzieł o niskiej wartości, korzystał jednak Laertios także ze

znakomitych i wartościowych prac. Księga IX jego utworu zawiera osobny

podrozdział p.t. „Pyrron i sceptycy”, w którym rzetelnie streszczone są zarówno

biografie jak i poglądy pierwszych sceptyków, w innej z kolei księdze omawiani

są filozofowie działający w platońskiej Akademii w jej sceptycznym okresie. Na

temat Pyrrona i jego następców wypowiadali się też chrześcijanie, jak chociażby

sprawny polemista Laktancjusz (205 – 325 n.e.), zwany przez współczesnych

nieco na wyrost „Chrześcijańskim Cyceronem”. W swoim dziele

zatytułowanym „Divinarum institutionum libri VII” streszcza on poglądy

Karneadesa

6 . Kolejnym chrześcijańskim autorem, piszącym o filozofii

sceptycznej był Focjusz, autor „Kodeksów”. Był on pisarzem już

średniowiecznym, ale żyjącym w Bizancjum, gdzie jak nigdzie indziej

przetrwała starożytna myśl helleńska. Jego „Kodeksy” to niezwykle ważna

pozycja do poznania literatury antycznej. Focjusz był wszechstronnie

wykształconym erudytą, żyjącym w VIII wieku. Jako biskup Konstantynopola

miał dostęp do wielu prac o których przeczytaniu możemy dzisiaj jedynie

marzyć. Jego „Kodeksy” to księga będąca w istocie streszczeniami i

omówieniami wszystkich czytanych przez Focjusza dzieł. Wśród setek pozycji

znalazło się także miejsce na lekturę zaginionego dzieła sceptycznego -

Ainesidemosa z Knossos.

Sceptycyzm był filozofią, która nieodłącznie związana jest z burzliwą

epoką w której powstała i rozwinęła się. Początek okresu hellenistycznego był

dla Greków prawdziwym szokiem kulturowym i zmusił ich do całkowitej

zmiany wypracowanego w okresie klasycznym systemu wartości, dążeń i

ideałów. U schyłku epoki klasycznej Grecja straciła swą polityczną niezależność

6 Laktancjusz, Divinarum institutionarum libri VII, [w:] Teksty źródłowe do historii filozofii starożytnej, str. 278

– 280.

i hegemonię w basenie Morza Śródziemnego. W dawniej wolnych,

demokratycznych polis nagle zaczęły stacjonować obce garnizony. Miasta, które

jeszcze niedawno były potęgami politycznymi nagle zamieniły się w

prowincjonalne ośrodki miejskie, leżące na uboczu „wielkiej polityki”

prowadzonej najpierw przez „grabarza Hellady” – Filipa II, a następnie

Aleksandra Wielkiego, a od jego śmierci (323 r.p.n.e.) przez diadochów, którzy

na gruzach monarchii tego wybitnego Macedończyka stworzyli swe

hellenistyczne władztwa. Wraz z podjętą przez Aleksandra wyprawą do Indii

gwałtownie rozszerzył się też horyzont myślowy Greków i to nie tylko

ówczesnej elity intelektualnej, ale także przeciętnego Hellena – zwiedzającego

odległe, baśniowe dotąd kraje podczas służby wojskowej w armii nowych

hellenistycznych władców wschodu. Tzw. grecka „oikumene”, oznaczająca

zasięg oddziaływania kultury helleńskiej uległa w ciągu zaledwie kilku lat

niesamowitemu rozszerzeniu. Wyszła poza obręb greckiego miasta – państwa

sięgając od Półwyspu Apenińskiego aż po Indie. Trzeba jednak przyznać, że

proces dyfuzji kulturowej miał miejsce jedynie sporadycznie – ośrodki kultury

greckiej – choć niezwykle liczne, zawsze pozostały jedynie wyspami w morzu

niezasymilowanej ludności podbitej.

Te wszystkie radykalne zmiany wpłynęły zdecydowanie na przeobrażenie

mentalności greckiej. Niestety, kultura okresu klasycznego nie miała

konkurentki w kulturze nowych czasów. Grecka literatura, teatr czy nawet

retoryka przestały, z racji utraty niezależności przez dawniej wolne polis (choć

pozory wolności były często utrzymywane i kultywowane, podobnie jak w

okresie pryncypatu we wczesnym Cesarstwie Rzymskim), spełniać swojej

funkcji jako ostrze walki społecznej czy politycznej. Artyści wszelkiego

rodzaju, którzy przenieśli się z jeszcze niedawno tętniących życiem agor na

dwory Ptolemeuszy, Antygonidów czy Attalidów nie reprezentowali już takiego

poziomu jak ich poprzednicy. Sztuka zdegenerowała się, co prowadzi dzisiaj do

nieuchronnych porównań z przciwstawianymi sobie okresami w historii

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: