Podstawowe teorie etyczne.doc

Czym jest etyka?

• kumulowane przez wieki niezwykle bogate refleksje na temat moralności oraz warunkujących je czynników i skutków, które poglądy moralne wywołują, spowodowały, że nazwa „etyka" obrosła w wiele znaczeń, nie zawsze ze sobą możliwych do pogodzenia

• W różnych kierunkach myśli filozoficznej

i humanistycznej zagadnienia etyczne są rozmaicie przedstawiane i nierzadko odmiennie interpretowane

• Wystarczy jednak powiedzieć, iż współcześnie mianem etyki określa się ogół - całokształt refleksji nad moralnością, doktrynami etycznymi i poglądami moralnymi,

nad wartościami, normami i ocenami etycznymi

Czym jest etyka?

• łac. Ethica; gr. Ethos - „zwyczaj"

• dział filozofii, nauka o moralności

• zajmuje się m.in. problematyką wartości i norm moralnych, obowiązujących w danej społeczności

• system norm moralnych jakiejś osoby czy grupy lub

• norm uznawanych w pewnym okresie np. etyka lekarska

• etykę jako trzeci dział - obok fizyki i logiki -wprowadził do filozofii starożytnej Arystoteles (384 - 321) i nazywał ją filozofia praktyczną

Pojęcia kojarzone z etyką

• Fundamentalnym pojęciem, którym posługuje się etyka we wszystkich jej działach jest moralność

• Pojęcie to jest wieloznaczne i nieostre

• Powodem tego jest kilka okoliczności

Moralność

• kiedy o kimś mówimy, że jest „moralny" lub „niemoralny", przypisujemy mu pewne predyspozycje psychiczne lub behawioralne

• w potocznym rozumieniu za moralne uchodzi wszystko to, co nie jest niemoralne np. tchórzostwo, czy okrucieństwo są niemoralne, bo taka jest powszechna opinia, to moralne są odwaga i dobroć

• analogicznie, to, co moralne, jest w potocznym słownictwie przeciwstawiane temu, co uchodzi za nieobyczajne, nieprzystojne

• moralne jest to, co ma wartość umoralniającą,

czy moralizatorską np. przypowieści moralne, czy maksymy moralne

Moralność w sensie opisowym

• oznacza dominujące w danej epoce i środowisku społecznym przekonania o tym:

• jakie postępowanie jest moralnie wskazane,

•a jakie jest niewłaściwe

Moralność - definicja

• sposób postępowania jednostki ludzkiej przyjęty przez większości za normę,

• częścią dziedzictwa kulturowego danej organizacji kulturowej,

• wywołuje negatywne lub pozytywne emocje innych jednostek,

• nie jest lub jest sprzeczna z naturą człowieka

• nie jest lub jest szkodliwa z punktu widzenia organizacji kulturowej danej społeczności

Moralność

• Przykłady te pokazują, że słowo „moralność" bywa używane w dwóch zasadniczo odmiennych znaczeniach:

• w sensie opisowym

• w sensie wartościującym

Moralność w sensie wartościującym

•moralne jest to, co na gruncie określonego systemu etycznego jest oceniane moralnie dodatnio (+), co jest uznawane za absolutne dobro etyczne, co powinno być pożądanym celem ludzkich dążeń

Czym jest moralność?

• zespół ocen, norm i zasad określających zakres poglądów i zachowań uważanych za właściwe

• całokształt zachowań i postaw jednostki lub grupy, oceniany według jakiegoś społecznie funkcjonującego systemu ocen i norm moralnych

• zbiór zasad (norm), które określają co jest:

• dobre, prawidłowe, nieszkodliwe

• złe, nieprawidłowe, szkodliwe

Moralność przedkonwencjonalna

• Wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny

• Dziecko kieruje się „chceniem", bo coś jest przyjemne oraz unikaniem, bo coś jest przykre

JMoralność przedkonwencjonalna

• Moralność unikania kary - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia irracjonalnego strachu przed karą

• posłuszeństwo i kara

• ludzie postępują moralnie ze strachu przed karą

• to, czy czynność jest dobra, czy zła zależy od jej skutku

• inni nie są brani pod uwagę

przedkonwencjonalna

• Moralność własnego interesu - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia nagród i przewidywanych korzyści osobistych

• instrumentalizm (postawa naiwnie egoistyczna)

• człowiek postępuje moralnie, gdyż widzi, że leży to w jego interesie (relatywizm moralny)

• zachowanie dobre to działanie, które ma na celu dobro własne, a nie innych

• potrzeby innych są brane pod uwagę, jeśli rezultat ich działania jest korzystny dla własnego dobra

Moralność konwencjonalna

• Wiek -13-16 rok życia

• jednostka zaczyna orientować się w konwencjach społecznych, dopasowuje pragnienia do konwencji

Moralność konwencjonalna

• Moralność harmonii interpersonalnej - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia przewidywanego braku aprobaty ze strony osób pozostających

w bezpośrednich relacjach oraz na podstawie wyobrażeń o „znaczących" i „grzecznych" osobach

• Orientacja "dobrego chłopca/dziewczyny"

• czynność jest oceniana jako dobra albo zła ze względu na intencje jednostki

• cenione są społecznie akceptowane standardy zachowania

• działania moralne, to takie, które odpowiadają oczekiwaniom rodziny, czy innej ważnej grupy

Moralność konwencjonalna

• Moralność prawa i porządku - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia uznanych autorytetów, obowiązujących norm i pełnionych ról społecznych

• Pojawia się szacunek dla autorytetów oraz przekonanie, że reguły społeczne muszą być przestrzegane

• Zwraca się uwagę nie tylko na motywy działania jednostki, ale również na standardy zewnętrzne

Moralność pokonwencjonalna

• zasady moralne, ideały

• wiek powyżej 16 roku życia

• człowiek jest w stanie spoglądać na to, co w danym społeczeństwie jest konwencjonalne

• człowiek może być autonomiczna moralnie

• człowiek może porównywać własne zasady moralne z zasadami innych

Moralność pokonwencjonalna

• Moralność umowy społecznej - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia ogólnych norm, które są uznane i zweryfikowane przez ogół członków społeczeństwa przy uwzględnieniu relatywnej wartości osobistych opinii jednostek

• To, co jest słuszne, zależy od opinii większości w danej grupie społecznej

Moralność pokonwencjonalna

• Moralność uniwersalnych zasad etycznych

podmiot uzasadnia sądy z punktu widzenia ustalonych i uogólnionych przez siebie zasad etycznych

• O postępowaniu decydują wybrane przez jednostkę zasady etyczne Gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi zasadami jednostka postępuje zgodnie z tymi drugimi

-Teoria rozwojuTnoralnego' Kohlberga

3

posłuszeństwo i kara

instrumentalizm

szukanie aprobaty

zgodność z prawem

kontrakt społeczny

uniwersalne sumienie

Kolejne pojęcie to obyczajowość

• ogół obyczajów, ogólnie przyjętych tradycyjnych sposobów postępowania, zachowania się

w określonych sytuacjach, charakterystycznych dla danej społeczności, terenu, okresu itp.

• obyczaj jest elementem kontroli społecznej -jego naruszenie powoduje zazwyczaj negatywną reakcję ze strony grupy

• obyczaje są przekazywane z pokolenia na pokolenie i ulegają zmianom bardzo powoli

Moralność vs. obyczajowość

• moralności nie należy mylić z obyczajami

• pytanie:

• normy obyczajowe odpowiadają jednak na pytanie „Co wypada robić/nie robić?"

• normy moralne „Co jest źle robić/nie robić?"

• łamanie zasad:

• przy łamaniu normy obyczajowej ma się

poczucie wstydu

• przy łamaniu normy moralnej poczucie winy

Etyka vs. moralność

• etyki nie należy mylić z moralnością

• moralność to z formalnego punktu widzenia zbiór dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju: „Nie zabijaj", których słuszności nie da się dowieść ani zaprzeczyć, gdyż zdania rozkazujące niczego nie oznajmiają

• celem etyki jest:

• dochodzenie do źródeł powstawania moralności

• badanie efektów, jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi

• szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych

Etyka vs. moralność

• poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii, na którą składa się zespół pojęć i wynikających

z nich twierdzeń, na podstawie których można formułować zbiory nakazów moralnych

• teorie etyczne mogą być zarówno próbą udowadniania słuszności funkcjonujących powszechnie nakazów moralnych, jak i mogą stać w ostrej opozycji do powszechnej moralności, kwestionując zasadność części bądź nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów

Etyka normatywna

• dyscyplina filozoficzna, która zajmuje się :

• formułowaniem i uzasadnianiem reguł postępowania

• analizą norm i ocen w innych wypowiedziach etycznych

• stawia się w niej takie problemy jak:

• Czy istnieje / czym jest najwyższe dobro? Jak można je poznać?

• Jakie jest powołanie człowieka? Co powinno być celem ludzkich dążeń?

• Co to jest szczęście?

• Na czym polega odpowiedzialność moralna?

• Jakie warunki musza być spełnione, aby dane działanie mogło być uznane za spełniające wymogi etyczne?

Etyka opisowa

• naukę o moralności, zwana także niekiedy etologią

• zajmuje się badaniem moralności jako takiej - norm, ocen, wartości uznawanych przez ludzi za moralne

• docieka:

• Jak kształtują się poglądy moralne?

• Jaką odgrywają rolę w relacjach międzyludzkich?

• Jakie są przyczyny uznawania jednych, a nieuznawania innych poglądów moralnych?

• Pod wpływem jakich czynników poglądy te ulegają zmianie?

• podejmowane są głównie badania socjologiczne, psychologiczne i historyczne

Metaetyka

• jako trzeci podstawowy dział etyki ukształtowała się stosunkowo późno, bo dopiero w XX wieku

• zajmuje się logiczną analizą języka etyki, a więc:

• opisem znaczenia terminów etycznych , ich funkcją w języku oraz sposobami definiowania terminów etycznych

• zagadnieniem prawdy w etyce - Czy sądy etyczne są zdaniami w sensie logiki?

• sposobami uzasadniania ocen, norm i wartości etycznych

Metaetyka

• Trzema rodzajami wypowiedzi etycznych, które są najczęściej przedmiotem analiz logicznych, semantycznych i syntaktycznych, są:

• zdania opisowe np. „Każdy człowiek stara się uniknąć hańbiących go czynów i wyrzutów sumienia"

• oceny np. „Lepiej jest krzywdy doznać, niż ja wyrządzać"

• normy np. „Jeśli chcesz być szanowany przez ludzi, powinieneś dotrzymywać zobowiązań i danego słowa"

Kognitywizm

•uznaje, że zdania zawierające terminy etyczne takie jak dobro, zło, sprawiedliwość, słuszność, mają charakter poznawczy, można więc dowodzić ich prawdziwości lub fałszywości

Intuicjonizm

• zakłada, że człowiek posiada pewną wewnętrzną zdolność, zmysł moralny, czy właśnie etyczną intuicję, która pozwala mu stwierdzić, co jest moralnie dobre, a co złe

Podział etyki wg T.Kotarbińskiego (2)

• Według Tadeusza Kotarbińskiego (1886 -1981), na fundamentalne zagadnienia etyki, tak jak ona

była uprawiana w ciągu stuleci, składają się 3 działy;__

Prakseologia moralna

• nauka o praktycznych walorach różnych działań

• tworzy ona strategie postępowania z punktu widzenia ich sprawności, racjonalności

i skuteczności

• zajmuje się technicznymi aspektami ludzkich działań i ich zgodnością z istniejącymi normami moralnymi, „dobrą robotą" w sensie materialnym, technicznym i etycznym

Emotywizm

• głosi, że sądy etyczne są tylko wyrazem osobistych, subiektywnych doznań, preferencji i ocen, które nie mogą być poparte żadnymi logicznymi i empirycznymi racjami

• sądy te nie mogą być ani prawdziwe, ani fałszywe, ponieważ nie stwierdzają niczego obiektywnie istniejącego, o niczym nie komunikują; są jedynie sprawozdaniem z przeżywanych stanów emocjonalnych

• bezowocna jest próba rozstrzygnięcia podstawowych kontrowersji etycznych - można je co najwyżej opisywać poprzez wskazanie:

• do czego dążą strony sporu?

• co jest jego przedmiotem?

• co go wywołało?

• jaki będzie jego prawdopodobny skutek?

Felicytologia

• bywa określana także hedonistką, eudajmonologią, a współcześnie biotechniką

• jest nauką (wiedzą) o życiu szczęśliwym, wolnym od cierpień

• konstruuje ona reguły postępowania prowadzące do wypracowania osobistej satysfakcji, zadowolenia, psychicznego dobrostanu

• szczęście jest najwyższą wartością i ostatecznym celem ludzkich dążeń, dlatego etyka powinna wskazywać ludziom sposoby osiągnięcia tego celu - etyk powinien nauczać sztuki życia szczęśliwego

Deontologia

• wiedza o powinnościach, które należy spełniać, występując w rozmaitych rolach społecznych

np. studenta, nauczyciela, matki, ojca

• wskazuje, jak zasłużyć na miano porządnego człowieka, osoby uczciwej, odpowiedzialnej, wiarygodnej, takiej na której można polegać

• celem refleksji deontologicznych jest formułowanie zasad powinnościowego - właściwego, słusznego postępowania, dlatego mieści się w niej znaczna część problematyki odnoszącej się do kodeksów etycznych

i etyki zawodowej

obowiązywania norm moralnych

• teorie obiektywistyczne

• teorie subiektywistyczne

Teorie obiektywistyczne

• zakładają, że normy etyczne mają charakter uniwersalny

• można je wywieść z ogólnych założeń, a następnie zastosować do wszystkich ludzi

Teorie subiektywistyczne

• zakładają one, że normy etyczne są wytworem poszczególnych ludzi

• prowadzi to do wniosku, że:

• jeśli istnieją jakieś wspólne normy, to są one wynikiem podobnej zawartości umysłów większości ludzi

• nie ma czegoś takiego jak wspólne normy i każdy posługuje się swoim prywatnym systemem nakazów moralnych

pochodzenia norm moralnych

• naturalizm

• antynaturalizm

• emotywizm

Naturalizm

• systemy takie próbują wywodzić normy moralne z nauk przyrodniczych i społecznych

Emotywizm

• systemy te traktują nakazy moralne jako:

• wyraz i przedłużenie ludzkich emocji lub

• efekt działania ludzkiej psychiki i w

związku z tym nie ma sensu szukać ani naturalistycznych, ani antynaturalistycznych źródeł tych nakazów, a moralność jest po prostu jednym ze zjawisk psychologicznych

Motywizm

• systemy motywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje przede wszystkim motyw, intencja

• według tych teorii nie można uznać czynu za moralnie słuszny, niezależnie od jego końcowego efektu, jeśli nie został podjęty z dobrą intencją

Antynaturalizm

• systemy takie starają się dowodzić, że

normy moralne muszą pochodzić z „góry" np. od Boga lub z przesłanek ściśle racjonalnych bez odnoszenia się do danych eksperymentalnych

Ze względu na ocenę

zachowań ludzi

• motywizm

• efektywizm

• nominalizm

Efektywizm

• systemy efektywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje wyłącznie jego efekt, konsekwencja

• jeśli czyn został dokonany bez intencji lub nawet ze złą intencją, ale przyniósł dobry efekt, to można go uznać za moralnie słuszny

Nominalizm

• systemy takie abstrahują zarówno od motywu, jak i efektu

• traktują one dobro i zło jako niedefiniowalne pojęcia pierwotne

• dobre w obrębie danego systemu moralnego jest po prostu to, co jest zgodne z nakazami tego systemu

• wobec tego ani motyw, ani efekt nie mają znaczenia w ocenie moralnej danego czynu, lecz po prostu zgodność tego czynu z nakazami moralnymi

Stanowiska w etyce

• problem uniwersalności norm etycznych i norm moralnych jest jednym

z donioślejszych zagadnień

• pytanie, czy istnieją takie normy, które powinny obowiązywać wszystkich ludzi zawsze i wszędzie, oraz - w przypadku odpowiedzi pozytywnej - jakie są to normy, od dawna nurtowało nie tylko etyków

4 stanowiska w etyce

• zakłada, że zasady etyczne mają uniwersalny, ponadczasowy charakter

do głównych reprezentantów skrajnego absolutyzmu etycznego zalicza się Immanuela Kanta, który głosił, że źródłem zasad moralnych jest rozum, a normom etycznym przysługuje walor powszechnego obowiązywania naczelna dyrektywa moralna, nazwana przez niego imperatywem kategorycznym, nakazuje, by każdy postępował tak, jakby jego postępowanie miało stać się prawem powszechnym - czyli obowiązującym wszystkie istoty rozumne absolutyzm etyczny uznaje istnienie wiecznych, niezmiennych, niezależnych od człowieka prawd etycznych

Skrajny sytuacjonizm

relatywizm

• głosi on, że z etycznego punktu widzenia każda sytuacja, w jakiej znajduje się człowiek, jest niepowtarzalna i z takich, czy innych względów wyjątkowa

najbliżsi temu stanowisku są egzystencjaliści i postmoderniści, według których wszystkie lub nieomal wszystkie normy etyczne obowiązują w sposób względny

Skrajny absolutyzm

pryncypializm

Umiarkowany sytuacjonizm

• umiarkowany relatywizm

• przyjmuje, że normy etyczne średniego poziomu, które sytuują się między normami ściśle skonkretyzowanymi, a normami najogólniejszymi i których jest najwięcej, są bardzo często normami konfliktowymi, co oznacza, iż nie można ich równocześnie spełnić

• w niektórych sytuacjach nie można być równocześnie prawdomównym i oszczędzać bliźniemu cierpień

• z tego powodu walor powszechnego obowiązywania można przypisać tylko normom szczegółowym, które dokładnie określają, jak w danej sytuacji powinien zachować się konkretny adresat normy

Immoralizm

• zakłada, że reguł etycznych nie można w żaden sposób uzasadnić, pozbawione są przeto wszelkiej wartości

• w wersji skrajnej immoralizm staje się amoralizmem, który żąda zniesienia wszelkiej etyki, a także etycznych ograniczeń nakładanych na postępowanie człowieka

• wybitnym przedstawicielem tej orientacji jest Fryderyk Nietzsche (1844 -1900) - negował on pojęcia winy, kary, dobra i zła

• „Dlaczego mam postępować raczej dobrze niż źle" -pytał ironicznie

Zawodowy kodeks etyczny

poszukiwanie podobieństw i odmienności norm etycznych i moralnych w stosunku do innych rodzajów norm wydaje się mieć we współczesnych czasach mniejsze znaczenie poznawcze i praktyczne niż problematyka zawodowych kodeksów etycznych powstają bowiem zupełnie nowe zawody, a dotychczasowe profesje ulegają daleko idącym zmianom, choćby w związku z nowymi formami kształcenia, nowymi technologiami oraz internalizacją uprawnień zawodowych

Zawodowy kodeks zawodowy

• w tych nowych warunkach wytworzyła się w wielu środowiskach potrzeba kodeksowego zapisania podstawowych uprawnień i obowiązków zawodowych

• w Polsce ekspansja problematyki etyki zawodowej oraz kodeksów etycznych to zjawisko charakterystyczne dla przełomu XX i XXI wieku, świadczy o tym między innymi fakt, iż w programach studiów na poziomie nawet licencjackim jest wprowadzony obowiązkowy wykład z tego przedmiotu

Zawodowy kodeks zawodowy

• mianem Etyki zawodowej określa się zbiór norm i reguł, które określają:

• jakie są moralne powinności przedstawicieli danego zawodu?

• kto stoi na straży ich przestrzegania?

• jakie konkretnie sankcje mogą być zastosowane wobec sprawcy niewłaściwego, czy nagannego zachowania?

• Uporządkowany zbiór takich reguł, czy przepisów procedury, które wyznaczają obowiązki moralne związane z czynnościami zawodowymi, nazywa się kodeksem etycznym danego zawodu

Zawodowy kodeks zawodowy

• na kodeksowe normy deontologiczne najczęściej składają się:

• skonkretyzowane normy etyki ogólnej, dostosowane do specyfiki danego zawodu

• nowe reguły normatywne istniejące w danym zawodzie

• Kodeks etyczny:

• wylicza zazwyczaj uprawnienia przedstawicieli danego zawodu

• rozstrzyga sytuacje konfliktowe jak np.:

• którym wartościom w zaistniałych okolicznościach przyznać pierwszeństwo ?

• jak reagować na pogwałcenie reguł uczciwej konkurencji? naruszenie zaufania?

• jak rozwiązywać najistotniejsze dylematy, które pojawiają się w trakcie wykonywania czynności zawodowych?

• Kodeksy etyczne odgrywają fundamentalną rolę zwłaszcza w zawodach, których wykonywanie łączy się z

dysponowaniem oraz ochroną zasobów i dóbr mających duże znaczenie ogólnospołeczne

• w Polsce takie zawody mają szczególny status prawny i mogą być nazywane zawodami zaufania publicznego, który to termin, wobec użycia go w art. 17 ust. 1 Konstytucji, ma także określone znaczenie prawne

• Wartości, które są w gestii uprawiających te zawody i zostały powierzone ich pieczy, to:

• zdrowie i życie np. etyka lekarska, etyka aptekarska, etyka psychologa

• wolność np. etyka sędziego, etyka adwokacka

• bezpieczeństwo np. etyka policyjna, etyka notariusza

• oddziaływanie na osobowość np. etyka nauczycielska, etyka mediatora, etyka pracy duszpasterskiej, etyka dziennikarska

Kodeks etyczny

• Kodeks etyczny określa zasady leżące u podstaw formułowania sądów moralnych

• Kod etyczny opisuje się poprzez:

• określenie wartości centralnej

• określenie cnót kardynalnych

• określenie grzechów głównych

Etyka produktywności

| Wartość | centralna

Produkcja dóbr

kardynalne

Użyteczność, skuteczność, pracowitość, oszczędność, sukces

Grzechy I główne I

Lenistwo, marnotrawstwo,

porażka

Etyka godności

Wartość centralna

Życie w godny sposób

Duchowość, czystość, honor

Pogoń za dobrami

materialnymi, utrata honoru

Etyka powszechnego dobra                                         

              cWenatrrtaolśnća              • Dobro społeczności jako całości             

              cnoty kardynalne              • Poszanowanie norm społecznych             

              Grzechy główne              • Łamanie norm społecznych ..............£................................_...............................................................................J             

Etyka kolektywistyczna

Wartość

Dobro własnej grupy

cnoty

kardynalne

Dobro i interes grupy, lojalność wobec członków grupy, konformizm

Grzechy

główne

Nielojalność wobec członków grupy,

nonkonformizm

Etyka autonomii

Wartość

centralna

Dobro innej jednostki - dobro

człowieka

cnoty

kardynalne

Poszanowanie wolności i praw, pomaganie, lojalność wobec drugiego

człowieka

Grzechy

główne

Krzywdzenie ludzi, łamanie praw,

nielojalność