8) Barbara Fatyga „Polska młodzież w okresie przemian”
Barbara Fatyga „Polska młodzież w okresie przemian”
w: Wymiary życia społecznego-M. Marody (red).
Dwa główne podejścia socjologicznych badań młodzieży:
1. nacisk na stałość pewnych cech socjodemograficznych i kulturowych młodzieży jako kategorii społecznej, obserwacja trendów występujących po 1989r. Badacze poszukują tego, co podobne, stabilne i trwałe. Do zmian podchodzą niechętnie. Narzędzia badaczy to ankieta i wywiad kwestionariuszowy, podstawa interpretacji danych- analiza statystyczna.
2. koncentracja na zmianie kontekstu społeczno-kulturowego sytuacji młodzieży. Traktowanie młodzieży jako grupy, zbioru różnorodnych jednostek, które należy badać tak, jakby niewiele o nich wiadomo. Badania mają charakter antropologiczno- socjologiczny (lub psychologiczno-socjologiczny), ich autorzy są otwarci na nowinki teoretyczne i metodologiczne. Interpretacje wyników zakorzenione są w konkretnych kontekstach temporalnych.
Główne tezy:
1. zróżnicowanie współczesnych środowisk młodzieżowych
Wymiary młodzieżowego życia:
· usytuowanie przestrzenne (wieś- miasto, region, województwo, gmina)
· status socjoekonomiczny rodziny pochodzenia
· miejsce badanej grupy w systemie oświaty (zróżnicowanie sytuacji szkolnej)
· płeć i wiek (dziewczęta i chłopcy, dzieci, młodsze nastolatki, starsze nastolatki, młodzi dorośli)
· wpływy kultury popularnej
· uczestnictwo w kulturze ludycznej
· formy zagospodarowania czasu wolnego
2. narastanie dystansu międzygeneracyjnego w relacjach młodzieży i dorosłych
3. dorośli mają i będą mieć problemy z komunikacją w relacjach międzygeneracyjnych
Typologia środowisk młodzieżowych wg B. Fatygi. Podstawą rozróżniania była analiza układów wartości charakterystycznych dla pewnych grup młodzieży. Każdy z tych układów wartości miał widoczne:
Dominanty ideowe-główne cele życiowe
Dominanty regulatywne- wartości instrumentalne kierujące całym układem.
Młodzież miejska:
Normalsi- grupa najliczniejsza. Młodzież nienależąca do żadnej socjologicznej czy politycznej ekstremy. Pochodziła z rodzin robotniczych i z rodzin „średniej inteligencji technicznej i biurowej”: dzieci proletariatu i/lub sfery budżetowej. Ukończyli: szkoły średnie techniczne, licea: kierunki studiów: ekonomia, prawo, organizacja i zarządzanie, szkoły pomaturalne, niepubliczne wyższe uczelnie.
Najważniejsze dla nich były wartości rodzinne. Wartość pracy wysoko, gdyż praca zapewnia godziwe życie rodzinne. U chłopców kariera na 2 lub nawet 1 miejscu w ich układzie wartości, dla dziewcząt na dalszych pozycjach. Wzorce: amerykańskie filmy i seriale „klasy B”. Cenili kompetencję. Składały się na nią: dyplom wyższej uczelni, znajomość języka obcego i umiejętność pracy z komputerem. Chłopcy nie deklarowali skłonności prospołecznych, dziewczęta chętnie angażowałyby się w działalność charytatywną.
„normalność”- spokój, stabilizacja, poczucie bezpieczeństwa. Cenili również „radzenie sobie w życiu”, które nie powinno przekraczać granic „przyzwoitości”. Nie „młode wilki”, ale pracownicy najemni w dobrych (dobrze płacących) firmach.
Mniej ostentacyjny katolicyzm- niektóre nauki kościoła- „nieżyciowe”. Deklarowali przed wstąpieniem w związek małżeński (traktowany bardzo poważnie)-wspólne zamieszkanie przed ślubem. Przyznawali się do kontaktów seksualnych oraz eksperymentów z narkotykami.
Podsumowując: dominanta ideologiczna- prorodzinność, dominanta regulatywna- konformizm.
Młodzież inteligencka- szybkobieżne szczeniaki- pochodziła z rodzin, gdzie jedno z rodziców ma wyższe wykształcenie, i/bądź nienajgorszej sytuacji ekonomicznej towarzyszyły aspiracje do kształcenia dzieci. Wykształcenie elementem dziedziczonego etosu, czynnik zdobywania i podwyższania prestiżu rodziny. Typ wykształcenia: licealiści, studenci. Typ menadżera. Wykształcenie stało się wartością instrumentalną, niezbędną do osiągania wysokich pozycji w nowo tworzącej się hierarchii, idealnym kapitałem kulturowym szybko pomnażającym kapitał ekonomiczny. Dobre maniery i odpowiednie koneksje, które szybkobieżne szczeniaki zaczęły zawdzięczać sobie.
Podtyp: „pracoholicy”. Cenili kompetencje i profesjonalizm. Praca sensem życia. Wartości rodzinne na dalszych miejscach. Cenili życie pełne przygód, barwne i samotne. Udział w akcji charytatywnej skruputalnie odnotowywali w profesjonalnie napisanym CV. Orientacja polityczna liberalna lub łagodna wersja prawicy. W religijności- indyferentyzm, maskowany zewnętrzną pobożnością. Cenili przedsiębiorczość i indywidualną zaradność.
Podsumowując: dominanta ideologiczna- kariera zawodowa i wysoki prestiż oparty na dochodach, dominanta regulatywna- kompetencje i odziedziczony kapitał kulturowy.
Młodzi ludzie z zawodowych szkół zasadniczych i częściowo- techników. Dzieci drobnych przedsiębiorców. „Wszystko da się kupić”. „Interesy” nie zawsze zgodne z prawem i przyjemności. Pracę podejmowali wtedy, gdy nie dało się „zakombinować”. Wykształcenie nie było cenione. Środkiem do celu zawsze pieniądze. W stosunkach z innymi ludźmi przewaga oparta na dochodach i/lub sile fizycznej. Religia obojętna lub przeżywana płytko, zewnętrznie. „Polak- katolik” na uzasadnienie ksenofobii.
Typowo męski świat: kobieta w rolach tradycyjnych: żony i matki lub „odpoczynku wojownika”. Subkultura jumaczy- typowa subkultura przestępcza, pojawia się w liceach małych miast na zachodzie Polski. Juma czyli kradzież. Przenika się z subkulturą dresiarzy.
Podsumowując: dominanta ideologiczna- „moc pieniądza”, dominanta regulatywna- prymitywny hedonizm, spryt.
Nieudacznicy- uczniowie „zawodówek” i ci licealiści, których rodzice przeliczyli się z siłami, pragnąc kształcić swoje dzieci, a także wśród młodych bezrobotnych absolwentów szkół. Liczyło się przetrwanie i ograniczone, lecz silne więzi z innymi. Postawa roszczeniowa wobec państwa- wspierana przez rodziców równie przegranych jak ich dzieci. wykształcenie postrzegane jako „dobro rzadkie”, wysoko cenione jako wartość instrumentalna. Przechodzenie niektórych jednostek do agresywnych subkultur, u reszty obcość (wycofanie) w stosunku do systemu społecznego. Tradycyjna postać polskiej religijności.
Podsumowując: dominanta ideologiczna-spokój i poczucie bezpieczeństwa, dominanta regulatywna- praca (nieważne czy legalna, czy w szarej strefie).
Uczestnicy subkultur: adres społeczny wśród wszystkich warstw:
1. młodzież punktowa i anarchizująca; street punk, prezentowała wartości kontrkulturowe i alternatywne. Odrzucenie państwa, kontestacja oficjalnej religii, postawy prospołeczne i proekologiczne. Wartością tolerancja. Etos walki przeciw rasizmowi i nazizmowi, feminizm, protesty antyglobalizacyjne. Cenione: wolność, samorealizacja, indywidualizm, poczucie humoru.
Dwie odmiany: intelektualna (ideologiczna)-„intelektualiści”- poszukujący; plebejska-„plebejusze”-walczący.
Wartość ideologiczna- wolność, wartość regulatywna- działanie: „trzeba COŚ ROBIĆ”.
2. ruchy i subkultury prawicowe: m.in. skinheads, skini niepolityczni. Pochodzili ze szkół zawodowych, techników. U ich rodziców czasami występowały postawy antysemickie, w życiu bezradność. Cechował ich wysoki poziom frustracji, deprywacja potrzeb. Bunt. Dwie odmiany: „Intelektualiści”- tworzyli prawicowe partie polityczne; „Plebejusze”- pili piwo i byli „mięsem armatnim ”na demonstracjach, albo tworzyli grupy gangów ulicznych, grupy ludyczne i/lub przechodzili do subkultury kibiców.
Wartość ideologiczna-siła (pod przebraniem takich haseł jak: naród, biała rasa etc., wartością regulatywną jest działanie: przeciw domniemanym i rzeczywistym „wrogom”.
3. skejtowcy, technomani, środowisko hip-hopowe- „czysta ludyczność”. Ich ideologią zabawa, a nie próby naprawiania świata. W zasadzie brak agresji, za to narkotyki.
Wartość ideologiczna- zabawa, wartość regulatywna- wyłączenie spod presji codzienności.
Młodzież z rodzin inteligenckich, zubożałych kosztem przemian. Po dobrych liceach. Oczytana, bywała w świecie. Tradycyjne inteligenckie wartości: ideał służby społecznej, egalitaryzm- równość szans, działanie na rzecz upośledzonych grup społecznych. Często uwewnętrzniony, odnowiony katolicyzm: nie było wśród nich zwolenników seksu przedmałżeńskiego, rozwodów czy aborcji. Kult perfekcjonizmu. Pieniądze: nie wypadało nie umieć ich zdobyć. Wartości rodzinne wysoko cenione, ale wiele osób z tej grupy to samotni „pracoholicy”. Jeśli założyli rodziny, to funkcjonowały one równie dobrze jak firmy, w których pracowali.
Wartość ideologiczna- kanon tradycyjnych „zasad moralnych”, wartość regulująca- sprawne działanie.
Młodzież wiejska:
Na wsi pozostają ludzie pochodzenia chłopskiego i robotniczego, słabo wykształceni. Dzieci wiejskie są upośledzone kulturowo, więzi społeczne z rówieśnikami są płytkie i powierzchowne. Czują się naznaczone przez szkołę (sukces szkolny lub jego brak wyrokuje o losach dziecka). Brak uzasadnień ideologicznych dla własnych dążeń ani w tradycji, ani w ideologii ogólnospołecznych przeobrażeń, ani w istniejących młodzieżowych kontrkulturach. Najważniejsza jest indywidualizacja dążeń do osobistego szczęścia i sukcesu.
Typologia stylów życia gimnazjalistów (młodszych nastolatków):
1. styl tradycyjny z elementami ponowoczesności; dziewczęta wiejskie-konserwatyzm postrzegania własnej roli, indywidualna energia i aspiracje oraz wpływ różnych przekazów popkultury
2. styl tradycyjny z elementami marginalizacji społecznej i kulturowej, wpływ „niskiego przekazu” popkultury- wiejscy chłopcy
3. styl nowoczesny z niewielką przymieszką tradycji oraz dominującym wpływem „wysokiego przekazu” kultury popularnej- dziewczęta miejskie-zbliżone do „globalnych nastolatków’, mają wiele cech „klasy średniej- wyższej”.
4. styl ponowoczesny, skomercjalizowana młodzieżowa kontestacja-chłopcy z miast.
Wniosek: polska młodzież nie stanowi „jednolitego przedmiotu oddziaływań pedagogicznych”.
Główne tezy: Ad2.
Żyjemy w czasie „nowego trybalizmu”. Młodzież jest upersonifikowaniem metafory „dzikiego”. To „dzicy współczesnego świata” dla dorosłych i w tym tkwi źródło dystansu międzypokoleniowego.
Młodzież jest grupą zmarginalizowaną. Dla ogółu młodzież jest grupą „bliskich-obcych”. 1.Telewizja, podobnie jak reszta społeczeństwa, boi się młodzieży „nieulizanej”, zwłaszcza subkultur i lubi „przyprawiać im gębę”.
2. dopuszcza się głosu przede wszystkim tych, którzy nie zrobią skandalu. Inni są traktowani jako sensacyjny news.
3. oglądając wizerunki punka, kibica, skinheada, hip-hopowca, ma się wrażenie, że to tylko medialnie wykreowane wizerunki, nie dopuszcza się myśli, że „to też ludzie”.
Młodzież jest grupą społecznie izolowaną. Najsłabiej izolowani są normalsi; najbardziej młodzież subkulturowa, szybkobieżne szczeniaki i niektórzy nieudacznicy.
Reakcja: „prefiguratywny nadkonformizm”- szybkobieżne szczeniaki
Akceptacja izolacji i wyzwanie do tworzenia alternatywnej kultury-orientacja punkowo-anarchistyczna
Wycofanie i resentyment- nieudacznicy
Otwarty bunt i łamanie wszelkich norm- subkultura przestępcza
Izolacja kulturowa młodzieży wyraża się przez systemy symbolicznych zróżnicowań: odmienność wyglądu, języka, zachowań, wytworów kulturowych (głównie muzyki).
Ze względu na posiadanie odmiennej od dominującej kultury, młodzież jest także grupą dla reszty społeczeństwa egzotyczną- zwłaszcza subkultury.
Główne tezy: Ad 3.
Dystans międzygeneracyjny nasila się w kulturach kofiguratywnych, w których młodzież lepiej niż dorośli zaczyna radzić sobie z rzeczywistością. Towarzyszy temu resentyment dorosłych i poczucie, że „świat wywraca się do góry nogami”.
Pokolenie- młodzież, której okres dojrzewania przebiegał w podobnej sytuacji społeczno- kulturowej. Tradycyjna koncepcja pokolenia zakłada, iż jest to grupa ukształtowana przez wspólnotę doświadczeń, zwłaszcza traumatycznych. Nie da się tego odnieść do współczesności.
Związane z nim pojęcia: przeżycie pokoleniowe, wspólnota pokoleniowa, legendy pokoleniowe.
Zewnętrznym wyrazem przeżycia pokoleniowego jest tzw. mentalność kombatancka.
Kluczowa jest tu kategoria protestu:
Rodzaj stylu i sprzeciwu i/lub protestu wyznaczały przynależność pokoleniową: polskie pokolenia kształtowały się wokół ważnych traumatycznych wydarzeń politycznych.
Pokolenie Kolumbów rocznik 20-walczyli w Powstaniu Warszawskim, byli w partyzantce
Pokolenie młodszych braci- zamiast partyzantki musieli pójść do szkoły i na wiele budowy socjalizmu-zwane także pokolenie ZMP
Pokolenie ’56- podnieśli głowy po śmierci Stalina w 1953 r., ale zmian chcieli dokonywać w ramach realiów ustrojowych
Pokolenia marca ’68- pokolenie nieudanej próby zreformowania socjalizmu, rozruchy na wyższych uczelniach.
Wielka wspólnota pokoleniowa- polscy hippisi, narodziny kultury młodzieżowej, koncepcja parateatralna Jerzego Grotowskiego i inne zjawiska lat 70-tych.
Pokolenie ’80- NSZZ „Solidarność” liczył ok. 10 mln ludzi, symbolem protestu społecznego był młody robotnik- reprezentant wielkoprzemysłowej klasy robotniczej.
Pokolenie stanu wojennego- duże grupy młodzieży zajmowały się polityką i sztuką, naznaczoną politycznością
Pokolenie „dzieci Solidarności”- młodzież, przede wszystkim robotnicza, która wzięła udział w strajkach majowych 1988.
Nowe pokolenie może się ukształtować wokół buntu przeciwko kierunkowi przemian w Polsce- „ pokolenie pełzającej rewolucji”, nie wielkiej rewolty, ale wybuchających tu i ówdzie, ale stale wybuchów niezadowolenia, aktów destrukcji i przemocy. Być może „pokolenie wykorzystanej szansy” lub „budowniczych klasy średniej”. Nie wiadomo, ale blokowanie szans młodego pokolenia na pomyślny start życiowy, może skutkować wybuchem buntu i frustracji.
5
Agresst