77
Świetlica szkolna jako forma wspomagania wychowawczego rodziny dziecka
SPIS TREŚCI
Wstęp
1. Problematyka wychowawcza w rodzinie w literaturze
1.1. Pojęcie i funkcje rodziny
1.2. Rola i zadania rodziny
1.3. Potrzeby dziecka i ich zaspokajanie w rodzinie
1.4. Kształtowanie osobowości dziecka
1.5. Rodzina jako środowisko wychowawcze
2. Problematyka wychowawcza w świetlicy szkolnej w literaturze
2.1. Pojęcie i zadania świetlicy
2.2. Metody i formy pracy w świetlicy
2.3. Świetlica wobec potrzeb dziecka
2.4. Kształtowanie osobowości dziecka
2.5. Świetlica w ułatwianiu dziecku adaptacji do szkoły
3. Współpraca nauczyciela świetlicy z rodzicami
II METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH
1. Przedmiot i cel badań
2. Problematyka badawcza
3. Metody, techniki i narzędzia badań
4. Zmienne i wskaźniki
5. Organizacja i przebieg badań
6. Charakterystyka badanego środowiska
III ŚWIETLICA SZKOLNA JAKO FORMA WSPOMAGANIA WYCHOWAWCZEGO RODZINY DZIECKA W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH
1. Wspieranie w zakresie opieki
2. Wspieranie w zakresie rozwoju
3. Wspieranie w zakresie adaptacji szkolnej
Ø Wnioski z badań
Ø Bibliografia
Ø Aneks
I. PROBLEMATYKA BADAŃ W ŚWIETLE LITERATURY
„Rodzina jest drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą. Jest drogą powszechną, pozostając za każdym razem drogą szczególną, jedyną i niepowtarzalną, tak jak niepowtarzalny jest każdy człowiek. Rodzina jest tą drogą, od której nie może on się odłączyć. (...) Wiemy, że rodzina jest pierwszą i podstawową ludzką wspólnotą. Jest środowiskiem życia i środowiskiem miłości.” (Jan Paweł II, 2005, s. 153 – 154.)
Z. Tyszka definiuje rodzinę z punktu widzenia grupy i więzi łączących członków rodziny, jako „zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adaptacji.” (Z. Tyszka, 1976, s. 74.), natomiast psycholog społeczny M. Smerf, określa rodzinę jako „grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek, pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny.” (M. Ochmański, 1993, s. 83.) Z kolei J. Rembowski określa rodzinę jako „małą i jednocześnie pierwotną grupę o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenia, zespoloną miłością i akceptującą się nawzajem.” (J. Rembowski, 1972, s. 83.)
Potocznie, rodzinę definiuje się jako parę małżeńską posiadającą dzieci. Najogólniej rzecz biorąc, rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach.
Różne definicje rodziny łączy jedna wspólna cecha – eksponują jej znaczenie, zarówno w indywidualnym życiu jednostki, jak i w życiu narodu, społeczeństwa.
Rodzina jest środowiskiem życiowym niemal każdego człowieka. Stanowi integralną część każdego społeczeństwa, a zarazem jego najmniejszą i podstawową komórkę. „Jest najważniejszą grupą społeczną, w której człowiek przychodzi na świat i z którą łączą go wielorakie związki do końca życia. Jest grupą małą, pierwotną, o przewadze więzi osobistych, odznacza się międzypokoleniową i wielopokoleniową trwałością więzi, a członkostwo w niej jest autentyczne, dobrowolne i w zasadzie nierozerwalne (za wyjątkiem porzucenia, rozwodu).” (S. Kawula, 1999, s. 49.)
Rodzina jest instytucją i grupą społeczną, wychowawczą, pełniącą szereg rozmaitych funkcji. Funkcja rodziny to, według Z. Tyszki „wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych.” (W. Pomykało, 1997, s. 697.)
Najpełniejszy wykaz funkcji, spełnianych przez rodzinę, podaje M. Ziemska. (M. Ziemska, 1986, s. 236.)
1) Funkcja prokreacyjna – oznacza, że jest to jedyna grupa społeczna rozszerzająca się dzięki funkcjom biologicznym, dostarczając nowych członków dla swojej grupy i dla całego społeczeństwa;
2) Funkcja produkcyjna – dostarczając społeczeństwu pracowników, przyczynia się do zwiększenia twórczych i wytwórczych sił;
3) Funkcja socjalizująca – oznacza stosunek rodziny do dzieci, które przez życie w niej, wrastają w społeczeństwo, oraz dostosowywanie się małżonków do siebie;
4) Funkcja usługowo-opiekuńcza – zapewnia jej członkom codzienne usługi oraz opiekę ludziom starszym lub chorym;
5) Funkcja psychohigieniczna – zapewnia członkom poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, możliwość wymiany emocjonalnej, stwarza warunki dla rozwoju osobowości, dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej.
Z. Tyszka, za ważniejsze funkcje rodziny, uważa:
1) Funkcję seksualną – wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych, bardziej cenione, niż w przeszłości, małżeńskie współżycie seksualne, pod kątem jakości przeżyć i pełnej satysfakcji obojga małżonków;
2) Funkcję materialno-ekonomiczną – partykularyzacja dochodów członków rodziny;
3) Funkcję kontrolną – ograniczona nieformalna kontrola rodziny nad jej członkami;
4) Funkcję socjalizacyjno-wychowawczą – zakres zawężony na skutek działania innych instytucji, nieprawidłowa socjalizacja sprzyja patologii społecznej, różnicowanie się postaw życiowych i działań wychowawczych matek i ojców;
5) Funkcję emocjonalno-ekspresyjną – wzrost rangi uczuć wyższych (miłość), małe wsparcie emocjonalne człowieka ze strony pozarodzinnych grup wspólnotowych, zapewnienie przez rodzinę poczucia bezpieczeństwa, równowagi emocjonalnej jednostki. (Tamże, s. 74.)
Rodzina odzwierciedla w swej strukturze i funkcjonowaniu przeobrażenia ogólnospołeczne, z czasem dostosowując się do nich.. Łącząc elementy tradycji z elementami postępującej nowoczesności, ułatwia swoim członkom adaptację do zmieniającej się rzeczywistości społecznej, jednocześnie będąc dla niej oparciem i strefą ochronną. Poddana wpływom zewnętrznym, zmienia się, zmieniając jednocześnie jednostki, poprzez wewnątrzrodzinną socjalizację. Zmiany te jednak są zarówno korzystne, jak i niekorzystne.
Rodzina wpływa na osobowość, funkcjonowanie jednostek, kształtuje ich losy, pełni szereg funkcji. Jeśli jej kondycja pogarsza się to wpływa ujemnie na funkcjonowanie i losy zarówno jednostek, jak i społeczeństwa, a więc w ich interesie powinno być prawidłowe funkcjonowanie rodzin oraz tworzenie warunków dla prawidłowego ich funkcjonowania.
„Role rodzicielskie to role żywicieli, opiekunów i wychowawców. Rodzice też podejmują decyzję za dziecko i odpowiedzialność za drogę jego życia. (…) Rola rodziców polega nie tylko na żywieniu dziecka, opiece nad nim, wychowaniu i decydowaniu o losach dziecka. Rodzice stanowią istotne oparcie w procesie kształtowania się osobowości dziecka, jego świata myśli, uczuć, dążeń oraz przy wyodrębnieniu poczucia własnego „ja” i tworzeniu się obrazu samego siebie.” (Pod red. M. Ziemskiej, 1986, s. 11.)
Rodzina odgrywa podstawową rolę w procesie kształtowania osobowości dziecka, głównie dlatego, że jej wpływy i oddziaływania rozpoczynają się w okresie, gdy osobowość jest szczególnie plastyczna, a także dlatego, że w pierwszych latach życia jest właściwie jedyną grupą społeczną, która ma bezpośredni wpływ na dziecko.
Rodzinie przypada największy udział w kształtowaniu postaw społecznych i moralnych. Dziecko widzi, jak postępują jego rodzice. Czy obracają się tylko we własnym świecie czy potrafią dostrzec problemy, samotność innych. W rodzinie dziecko obserwuje jak zachowują się rodzice, jaki jest ich stosunek do osób starszych i chorych. Jeśli w domu dominuje brak szacunku i agresja to najprawdopodobniej młoda istota ludzka przejmie te postawy i w dalszym życiu będzie się wzorować na złym postępowaniu rodziców. Jeżeli zaś na swojej drodze będzie spotykało oznaki dobra i szacunku to zapewne właśnie taka postawa zostanie w nim zakorzeniona.
Myślę, że nie bez znaczenia jest rola rodziny jako bezpieczna przystań, do której chętnie powraca się w chwilach trudnych, by w niej szukać pomocy i zrozumienia dla naszych życiowych pomyłek, rozczarowań i niepokojów. By wtedy zabrać z niej kolejną porcję wiary i nadziei. Rodzina w życiu każdego człowieka spełnia ważną rolę i bez niej trudno byłoby nam żyć i pokonywać trudności, które niesie z nami życie.
Rodzina jest najważniejszym środowiskiem wychowawczym dla dziecka. Jej zadaniem jest dbałość o rozwój fizyczny, intelektualny, zaspokajanie potrzeb emocjonalnych. Rodzina wzbogaca życie uczuciowe dziecka, rozwija pozytywne dyspozycje psychiczne, wpływa na niwelowanie negatywnych cech.
„Przygotowanie dziecka do życia poza domem rodzinnym jest jednym z najdonioślejszych zadań należących do roli rodzicielskiej. Rodzina, która jest zdolna do wykonywania konsekwentnie i z powodzeniem swych rodzicielskich zadań, zapewnia poczucie bezpieczeństwa i więzi każdemu ze swoich członków, nadaje sens ich zamierzeniom, kierunkom działania, osiągnięciom i daje poczucie własnej wartości.” (Tamże, s. 6.)
W rodzinie dziecko przygotowuje się do życia, uodparnia na trudności i niepowodzenia, uczy się odpowiedzialnego podejmowania obowiązków i zadań. Zdobywa pierwsze umiejętności współżycia z innymi. Jeżeli posiada rodzeństwo, jego kontakty interpersonalne są zróżnicowane i dobrze przygotowują do wejścia w szerszą społeczność. Dziecko związane z rodziną emocjonalnie szuka w niej wsparcia i znajduje je w trudnych sytuacjach. Rozumie też potrzebę działalności zawodowej członków rodziny.
Bez udziału rodziny nikt nie jest w stanie wpoić dziecku zasad moralnych, którymi będzie kierowało się w dalszym życiu. Żadna instytucja nie nauczy kulturalnego współżycia z ludźmi, jeżeli dziecko wzrasta w atmosferze pozbawionej wzajemnego szacunku.
Rodzina jest pierwszą, podstawową komórką społeczną, naturalnym środowiskiem dziecka, w którym powinny być zaspokajane jego potrzeby. Jest to warunek niezbędny do tego, aby proces wychowywania przebiegał prawidłowo.
Współcześni rodzice kładą szczególny nacisk na zaspokajanie w pierwszym rzędzie potrzeb materialnych swoich dzieci. Wielu z nich uważa, iż zapewniając dziecku odpowiednie wyżywienie, ubranie, kupując zabawki, często luksusowe, wypełniają w zupełności swą rodzicielską funkcję. Zapominają jednakże o tym, że najważniejszą funkcją jest zaspokajanie potrzeb psychicznych, takich jak: „potrzeby miłości, bezpieczeństwa, bezwarunkowej akceptacji, potrzeby szacunku i uznania, potrzeby aktywności, samodzielności i samorealizacji.” (H. Filipczuk, 1980, s. 38.) Rodzice muszą być świadomi tego, że niezaspokajanie wymienionych potrzeb przyczynia się do powstawania różnego rodzaju zaburzeń w zachowaniu dzieci. Nie należy przy tym lekceważyć potrzeb materialnych i biologicznych, które są równie ważne dla prawidłowego rozwoju dziecka. Stopień zaspokajania potrzeb materialnych i biologicznych dziecka uzależniony jest wprawdzie od pozycji ekonomicznej rodziny, ale niezależnie od trudnej sytuacji materialnej i mieszkaniowej, rodzice nie mogą zaniedbywać swoje dzieci. Zaniedbywanie podstawowej potrzeby biologicznej dziecka, jak potrzeba racjonalnego odżywiania się, świadczy o braku zainteresowania rodziców jego zdrowiem, a także źle świadczy o warunkach opieki rodzicielskiej. U dzieci, których rodzice nie przywiązują wagi do zaspokajania ich potrzeb, rodzi się poczucie zagrożenia, niepewności i ogólnego braku bezpieczeństwa. Taka sytuacja często skłania dzieci do szukania poza domem rodzinnym tego, czego nie zapewnia im rodzina. W przypadku, kiedy rodzice nie zapewniają dostatecznej ilości pożywienia, ubrania i odpoczynku, nie kontrolują zachowania swoich dzieci, starają się one potrzeby te zaspokoić w inny sposób, na przykład wchodząc w konflikt z normami społecznymi, obyczajowymi, a nawet prawnymi. Negatywne formy zachowania przejawiają się wymuszaniu pod groźbą, w zabieraniu siłą cudzych rzeczy oraz w drobnych kradzieżach przyborów szkolnych, kanapek czy zabawek. Tego typu zachowania są przejawem nieprzystosowania społecznego.
Równie niekorzystne, z punktu widzenia prawidłowego rozwoju społecznego dziecka, jest przesadne zaspokajanie jego potrzeb materialnych, przejawiające się m.in. w uleganiu wszelkim jego zachciankom, prośbom i życzeniom. Zdarza się, iż ulegli rodzice, spełniający wszystkie prośby swoich dzieci, zaniedbują ich podstawowe potrzeby psychiczne, co rzutuje na rozwój społeczny.
Znajomość potrzeb psychicznych dziecka i świadomość ich znaczenia w jego rozwoju warunkuje w istotnym stopniu poziom ich zaspokajania. Można go określić, obserwując, ile czasu rodzice poświęcają dziecku na indywidualne kontakty z nim (rozmowy, zabawy, wycieczki), czy interesują się nauką szkolną i zachowaniem dziecka, czy pomagają mu w odrabianiu lekcji, kontrolują zeszyty i kontaktują się z nauczycielem, czy interesują się, gdzie i z kim dziecko przebywa poza szkołą, pomagają mu w rozwiązywaniu problemów.
W tym miejscu celowe wydaje się omówienie niektórych, najważniejszych potrzeb psychicznych. Mam nadzieję, że poznanie ich przez rodziców przyczyni się do większego stopnia ich zaspokajania.
Pierwszą potrzebą psychiczną, którą zaspokaja przede wszystkim matka jest potrzeba bezpieczeństwa. Tuż po narodzinach przytula noworodka do siebie, aby poczuło jej bliskość, było bezpieczne. W dalszych latach potrzeba ta zaspokajana jest przez rodziców wtedy, gdy w domu panuje pogodna i serdeczna atmosfera, dziecko zwracając się ze swoimi problemami jest wysłuchiwane, a w razie niepowodzenia nie słyszy słów, które sprawiają, że traci poczucie bezpieczeństwa, na przykład: Zawiodłeś mnie, już cię nie kocham. Można wyrazić swoje niezadowolenie z czynu dziecka, ale nie można karać jego samego, gdyż powinno się akceptować dziecko takim, jakim ono jest
i potwierdzać, że jest kochane mimo wszystko. Poczucie bezpieczeństwa zależy też od samooceny. Niska samoocena powoduje rezygnację z osiągnięcia zamierzonego celu. Przy samoocenie zawyżonej dziecko nie boi się przeszkód, ale też przeżywa rozczarowania przy negatywnych doświadczeniach.
Słowa akceptacji i uznania słyszane przez dziecko od najmłodszych lat stanowią czynnik ogromnie ważny dla kształtowania się stosunku dziecka do świata, do siebie samego, a także dla zaspokojenia jego potrzeby bezpieczeństwa. Aby samoocena dziecka była pozytywna musi ono przekonać się, że umie poradzić sobie w różnych sytuacjach, że potrafi odpowiednio do wieku przezwyciężać przeszkody i trudności. Musi więc mieć okazję do samodzielnego, odpowiedzialnego działania. Dlatego też nadmierna troska ze strony rodziców, otoczenia, nadopiekuńcza postawa wobec dziecka nie sprzyja wytworzeniu się dodatniej samooceny, ani wiary we własne możliwości. Rodzice, którzy otaczają dziecko nadmierną opieką, okazują mu zbyt wiele troski, wcale nie zaspokajają w większym stopniu jego potrzeby bezpieczeństwa. Wręcz przeciwnie przyczyniają się do częstego powstawania poczucia zagrożenia.
Dziecko pozbawione życzliwej pomocy i opieki będzie odczuwało brak pewności siebie i nadmierną nieświadomość oraz będzie przejawiało skłonności nerwicowe przyjmując formę nieuzasadnionych obaw i lęków.
Brak zaspokojenia tej potrzeby doprowadzi do antycypowania przez dziecko otaczającego świata w kategoriach zagrożenia, co utrudni mu rozwijanie aktywności.
Atmosfera niekorzystna wychowawczo przejawiająca się w kłótniach, awanturach, a nawet w rękoczynach, powoduje powstawanie lęków u dzieci, niezaspokojenie potrzeby psychicznej. Równie stresujące dla dziecka są nadmierne wymagania rodziców dotyczące na przykład jego ocen w szkole, bez względu na faktyczne możliwości dziecka. Rodzice chcąc zaspokoić własne ambicje, wymagają aby syn czy córka byli zawsze najlepsi w każdej dziedzinie.
Jeśli dziecko nie może sprostać tym wymaganiom, wówczas rod...
agacia_