WIADOMOŚCI OGÓLNE.
Część świata na półkuli północnej, z Azją stanowi kontynent zwany Eurazją; powierzchnia (z wyspami) ok. 10,5 mln km2; umowną granicę lądową prowadzi się wzdłuż wschodnich podnóży Uralu, Embą oraz Obniżeniem Kumsko-Manyckim (często do Europy zalicza się Kaukaz); od Azji oddzielona cieśninami Bosfor i Dardanele, od Afryki –Gibraltarską; od północy i południa otaczają Europę morza poboczne Oceanu Atlantyckiego (Północne, Norweskie, Barentsa, Arktyczne) oraz morza śródlądowe (Bałtyckie i Śródziemne), od zachodu otwarty Ocean Atlantycki; skrajne przylądki lądowej części Europy: Nordkyn 71°08'N, Marroqui 35°58'N, Roca 9°30'W oraz ujście Bajdaraty do Morza Karskiego 68°14'E; rozciągłość południkowa 4300 km, równoleżnikowa 5000 km; największa odległość od morza w Europie Wschodniej wynosi ok. 1600 km, w Europie Zachodniej –600 km.
WARUNKI NATURALNE.
Najbardziej rozczłonkowana część świata; długość linii brzegowej (bez wysp) ok. 38 tys. km; półwyspy stanowią ok. 25% powierzchni (największe: Skandynawski, Bałkański, Apeniński i Iberyjski), wyspy 7,3% (Brytyjskie, Islandia, Spitsbergen, Nowa Ziemia, Ziemia Franciszka Józefa, Kreta, Sycylia, Sardynia, Korsyka).
Ukształtowanie powierzchni. Średnia wysokość 292 m; najwyższy szczyt Mont Blanc, 4807 m; najniższy punkt na wybrzeżu Morza Kaspijskiego –28 m poniżej poziomu morza; ponad 70% powierzchni leży poniżej 300 m, tylko 6% powyżej 1000 m. We wschodniej części Nizina Wschodnioeuropejska –jeden z największych obszarów nizinnych Ziemi; ponadto niziny występują w strefie przybrzeżnej w zachodniej Europie oraz przedgórskich obniżeniach (Nizina Padańska, Nizina Środkowodunajska). Góry i wyżyny Europy należą do 3 obszarów fałdowań; na północy Kaledonidy (Góry Skandynawskie, Góry Kaledońskie), w środkowej części Hercynidy (Meseta Iberyjska, Masyw Centralny, Wogezy, Ardeny, Reńskie Góry Łupkowe, Harz, Masyw Czeski, Góry Świętokrzyskie, Ural), na południu system młodych gór fałdowych, zw. Alpidami (Góry Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Bałkany, Apeniny i Góry Dynarskie).
Największa część świata, tworzy z Europą kontynent Eurazji; powierzchnia (łącznie z Morzem Kaspijskim) 44,4 mln km2 (ok. 30% powierzchni lądowej Ziemi); umowną granicę z Europą stanowią (na długości ok. 3000 km) wschodnie przedgórza Uralu, rzeka Emba, brzeg Morza Kaspijskiego, Obniżenie Kumsko-Manyckie, Morze Czarne, cieśniny: Bosfor, Dardanele i Morze Egejskie; umowna granica między Azją i Australią przebiega między Archipelagiem Malajskim i Nową Gwineą; od Ameryki Północnej oddzielona Cieśniną Beringa, od Afryki –Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym; od północy i południowego-zachodu Azję oblewają poboczne morza Oceanu Atlantyckiego –Morze Arktyczne i Morze Śródziemne, od wschodu Ocean Spokojny (wraz z morzami przybrzeżnymi), od południa –Ocean Indyjski; skrajnymi punktami lądowej części Azji są przylądki: Czeluskin 77°43'N, Piai 1°16'N, Baba 26°10'E, Dieżniewa 169°40'W; największa rozciągłość południkowa 8400 km, równoleżnikowa 8590 km.
Najbardziej (po Europie) rozczłonkowana część świata; długość linii brzegowej –62 tys. km; półwyspy stanowią 18,4% powierzchni Azji (największe: Jamał, Gydański, Tajmyr, Czukocki, Kamczatka, Koreański, Indochiński, Indyjski, Arabski, Azja Mniejsza), wyspy ok. 5% powierzchni (główne wyspy: Ziemia Północna, Nowosyberyjskie, Kuryle, Sachalin, Japońskie, Tajwan, Filipiny, Archipelag Malajski, Cejlon, Cypr). Ukształtowanie powierzchni. Najbardziej (po Antarktydzie) wyniesiona część świata –średnia wysokość 950 m; w Azji znajduje się najwyższy szczyt Ziemi (Mount Everest, 8848 m) i najgłębsza depresja (M. Martwe, powierzchnia wody 405 m poniżej poziomu morza) oraz kryptodepresja –dno jeziora Bajkał 1165 m poniżej poziomu morza; 75% powierzchni Azji stanowią góry i wyżyny; młode kenozoiczne systemy górskie typu alpejskiego tworzą 2 łuki: centralnoazjatycki i oceaniczny; łuk centralnoazjatycki rozciąga się od Azji Mniejszej przez Kaukaz, Wyżynę Irańską (góry Elburs, Hindukusz, Zagros, Sulejmańskie), Karakorum, Himalaje do Gór Arakańskich i Archipelagu Malajskiego; drugi łuk oddziela wyspowym łańcuchem górskim przybrzeżne morza od Oceanu Spokojnego (góry Kamczatki, Kuryli, Japonii, Filipin); starsze paleozoiczne i mezozoiczne systemy górskie występują w środkowej, północnej i wschodniej Azji (góry Tien-szan, Ałtaj, Sajany, Stanowe, Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, Południowochińskie). Cechą rzeźby Azji są wysoko położone płaskowyże (wyżyny: Anatolijska, Armeńska, Irańska, Pamir, Mongolska, Tybetańska) oraz zapadliskowe kotliny śródgórskie (Kaszgarska, Dżungarska, Cajdamska, Turfańska); w północno-zachodniej części Azji leżą największe na Ziemi niziny: Zachodniosyberyjska i Turańska, ponadto niziny występują w strefie przybrzeżnej (Północnosyberyjska, Chińska) lub w przedgórskich obniżeniach (Mezopotamska, Hindustańska, Mandżurska).
AFRYKA,
Kontynent położony w większości na półkuli wschodniej, po obu stronach równika; powierzchnia wraz z wyspami (największa Madagaskar) 30,3 mln km2 –drugi co do wielkości kontynent świata; od Europy oddzielony Morzem Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśninie Gibraltarskiej –14 km), od Azji Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym; od zachodu Afrykę oblewa Ocean Atlantycki, od wschodu Ocean Indyjski; największa rozciągłość południkowa 8 tys. km, równoleżnikowa –7,5 tys. km.
Rozczłonkowanie kontynentu bardzo małe; długość linii brzegowej 30,5 tys. km; wyspy i półwyspy –ok. 5% powierzchni.
Ukształtowanie powierzchni. Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby; średnia wysokość 658 m, najwyższy punkt stanowi wulkan Kibo (5895 m) w masywie Kilimandżaro, najniższy –w depresji jeziora Assal (150 m poniżej poziomu morza); ponad 75% powierzchni leży na wysokości 300–2000 m; wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych ograniczony od północy górami Atlas, od południa Górami Przylądkowymi; charakterystyczne (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) rozległe obniżenia (m.in. kotlina Wielkiego Ergu Wschodniego, niecka Pustyni Libijskiej, Kotlina Czadu, Kotlina Konga, kotlina Kalahari) rozdzielone wyżynnymi wzniesieniami (m.in. Ahaggar, Tibesti, Darfur, Adamawa, Lunda); we wschodniej części Afryki system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie z licznymi stożkami wulkanicznymi (największe: Kilimandżaro, Kenia); w obrębie rowów kryptodepresje (Tanganika –dno jeziora 662 m poniżej poziomu morza, Niasa –334 m); Afryka Wschodnia ograniczona od północy Wyżyną Abisyńską i Wyżyną Somalijską (rozdzielone Rowem Abisyńskim).
Najmniejszy kontynent na Ziemi, na półkuli południowej; południowe i zachodnie brzegi Australii otacza Ocean Indyjski, od północy przybrzeżne morza: Arafura i Timor; od wschodu morza Oceanu Spokojnego, Koralowe i Tasmana; skrajne przylądki: Jork 10°41'S, Wilsons Promontory 39°08'S, Steep Point 113°09'E, Byron 153°39'E; rozciągłość południkowa 3180 km (z Tasmanią 3680 km), równoleżnikowa ok. 4000 km; powierzchnia 7,7 mln km2.
Australia jest słabo rozczłonkowana, jedynie 2 zatoki (Karpentaria i Wielka Australijska) wcinają się w głąb lądu; długość linii brzegowej 33,5 tys. km (z Tasmanią 36,7 tys. km); wybrzeża trudno dostępne, niskie, bagniste na północy, riasowe na północnym-zachodzie i wschodzie, klifowe na południu; wzdłuż północno-wschodniego wybrzeża Wielka Rafa Koralowa (długość ponad 2000 km); główne półwyspy: Jork i Eyre'a, największe wyspy: Tasmania, Kangaroo, Bathurst, Melville'a, Groote Eylandt.
Ukształtowanie powierzchni. Średnia wysokość ok. 300 m (najbardziej równinny kontynent Ziemi), ok. 87% powierzchni poniżej 500 m, zaledwie 0,5% powyżej 1000 m; najwyższy szczyt Góra Kościuszki (2228 m), najniżej położone jezioro Eyre (16 m poniżej poziomu morza). 2/3 powierzchni zajmuje Wyżyna Zachodnia (wysokość 300–600 m) z rozległymi pustyniami (Wielką Piaszczystą, Gibsona i Wielką Wiktorii) i górami ostańcowymi (m.in. Hamersley); aluwialna Nizina Środkowoaustralijska pocięta gęstą siecią okresowo płynących cieków (zw. creeks) z depresją jeziora Eyre w południowej części; wzdłuż wschodniego wybrzeża (także na Tasmanii) Wielkie Góry Wododziałowe, opadające stromo ku nizinie nadbrzeżnej (szerokość od kilku do 100 km).
Kontynent na półkuli zachodniej, część Ameryki między Oceanem Spokojnym, Morzem Karaibskim i Oceanem Atlantyckim; połączona z Ameryką Północną Przesmykiem Panamskim; oddzielona od Antarktydy Cieśniną Drake'a; powierzchnia 17,8 mln km2.
Kontynent zwarty, półwyspy i wyspy stanowią tylko 1% powierzchni; rozciągłość południkowa 7,4 tys. km, równoleżnikowa –5,2 tys. km.
Ukształtowanie powierzchni. wysokość średnia 655 m, maksymalna –6960 m (Aconcagua), minimalna –42 m poniżej poziomu morza (w solnisku Salinas Chicas); ponad 49% powierzchni leży poniżej 300 m, tylko 8,5% –powyżej 2000 m; wzdłuż zachodnich wybrzeży ciągnie się potężny system górski –Andy; stanowi on aktywny sejsmicznie obszar z licznymi czynnymi wulkanami (najaktywniejsze Cotopaxi, Sangay i Purace oraz najwyższy na Ziemi –Llullaillaco, wysokość 6723 m); na wschód od Andów rozciągają się niziny: Orinoko, Amazonki (największa na Ziemi nizina aluwialna), Boliwijska, La Platy; wschodnią część kontynentu zajmuje rozległa Wyżyna Brazylijska, północno-wschodnią –Wyżyna Gujańska, południową –Wyżyna Patagońska.
Kontynent na półkuli zachodniej, część Ameryki między Oceanem Spokojnym, Morzem Arktycznym, Oceanem Atlantyckim, Zatoką Meksykańską i Morzem Karaibskim; połączony z Ameryką Południową Przesmykiem Panamskim; oddzielony od Azji Cieśniną Beringa; do Ameryki Północnej jest zaliczana Ameryka Środkowa, składająca się z Ameryki Centralnej na lądzie stałym i Indii Zachodnich na wyspach; powierzchnia 24,2 mln km2. Ameryka Północna obejmuje (z Ameryką Środkową) 27 państw i 13 terytoriów zależnych.
Kontynent silnie rozczłonkowany, z dobrze rozwiniętą linią brzegową, zwłaszcza na północy (Archipelag Arktyczny); rozciągłość południkowa 7,2 tys. km, równoleżnikowa –6,8 tys. km; wyspy stanowią 16,7% powierzchni (Grenlandia, Ziemia Baffina, Wyspa Wiktorii, Wyspa Ellesmere'a, Nowa Fundlandia, Kuba, Haiti i in.), półwyspy –8,3% powierzchni (Labrador, Floryda, Kalifornijski, Jukatan, Alaska, Nowa Szkocja i inne).
Ukształtowanie powierzchni. Wysokość średnia 677 m (bez wysp), maksymalna –6194 m (McKinley), minimalna –86 m poniżej poziomu morza (w Dolinie Śmierci); ponad 64% leży powyżej 300 m, w tym 7% –powyżej 2000 m; wzdłuż zachodnich wybrzeży ciągnie się szeroki system górski Kordylierów, z wewnętrznymi wyżynami: Jukon, Wyżyna Kolumbii, Wielka Kotlina, Wyżyna Kolorado, Wyżyna Meksykańska; Kordyliery są obszarem aktywnym sejsmicznie, z licznymi czynnymi wulkanami (najaktywniejsze: Fuego, Izalco, Pavlof); na wschód od Kordylierów rozciąga się ich wyżynne przedpole –Wielkie Równiny (zwane Wielką Równiną Prerii lub Wielką Wyżyną), które na wschodzie przechodzą w rozległy obszar Nizin Wewnętrznych obejmujących na południowym-zachodzie Wyżyn Wewnętrzne (Ozark, góry Ouachita); na wschód od Nizin Wewnętrznych leżą góry Appalachy (wysokość do 2037 m, Mitchell); północno-wschodnią część Ameryki Północnej zajmuje Płaskowyż Laurentyński; niziny nadmorskie rozciągają się wokół Zatoki Hudsona (Nizina Hudsońska), wzdłuż wybrzeża Oceanu Atlantyckiego (Nizina Atlantycka), nad Zatoką Meksykańską (Nizina Zatokowa) oraz na Florydzie i Jukatanie.
better_1