30. Realizm pozytywistyczny i modernistyczny ( w kontekście realizmu francuskiego i rosyjskiego). Naturalizm- doktryna i literackie realizacje w literaturze pozytywizmu i Młodej Polski ( w porównaniu z naturalizmem w literaturze europejskiej).
A) REALIZM
Scjentyzm i utylitaryzm doprowadziły do wyeksponowania konwencji literackich sprzyjających odsłanianiu mechanizmów życia społecznego i zbliżaniu roli pisarza do działalności naukowca. Konwencjami tymi były: realizm i naturalizm.
Teoria i geneza literacka REALIZMU są dość skomplikowane. Prąd ten wywodzi się jeszcze z antycznej koncepcji mimesis, rozumianej jako dążenie do naśladowania natury. W najprostszym jednak ujęciu realizm zmierza do przedstawienia prawdy o rzeczywistości, odsłania zgodnie z aktualnym stanem wiedzy jej typowych, powtarzalnych procesów i mechanizmów.
Założenia XIX- wiecznego realizmu najkrócej scharakteryzował Stendhal w znanym powiedzeniu, że „powieść jest to zwierciadło chodzące po gościńcu”. Realistyczna proza Balzaca (1799- 1870) i Flauberta ( 1821- 1880), Dickensa ( 1812- 1870) i Tołstoja ( 1828- 1910), Turgieniewa ( 1818- 1883) i Dostojewskiego( 1821-1881) usiłowała bowiem pokazać życie społeczeństw w najbardziej typowych jego przejawach. Narrator powieści realistycznych- wyrażał postawę autora, który znał mechanizmy przedstawianych zjawisk i wyjaśniał je czytelnikom. Precyzyjne fabuły tych powieści, w których kolejne wydarzenia logicznie z siebie wynikały, usiłowały dowieść, że każda sytuacja ma jasno określone przyczyny i wywołuje przewidywalne skutki. Pisarz zachowywał się więc jak uczony, który wykłada oczywistą dla niego wiedzę.
Obraz świata przedstawionego w utworach mógł być w prawdzie tragiczny, nie mógł być jednak niejasny. Utwory ukazywały precyzyjnie zarówno społeczne, jak psychologiczne mechanizmy ludzkiej egzystencji, eksponowały ich wzajemne relacje- i jeśli sięgały po tematy trudne, to w nadziei, że ujawnienie źródła zła pomoże je zlikwidować. Realizm nie cofał się bowiem przed moralistyką. Jednoznaczna ocena faktów i zjawisk zmierzała do integrowania w rzeczywistość pozaliteracką.
Konwencja realizmu w polskiej literaturze pozytywistycznej, dostosowana w początkowej fazie do potrzeb fabuły tendencyjnej, rozwinęła się w pełni w dojrzałej twórczości Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzeszkowej i Marii Konopnickiej ( która obok nowelistyki wprowadziła technikę realistyczną do poezji), stanowiąc do dnia dzisiejszego żywą propozycję artystyczną.
(Za najwybitniejszych twórców realizmu uważa się m.in.: Ch. Dickensa i W.M. Thackeraya w Anglii, Stendhala, H. Balzaka i G. Flauberta we Francji, I.S. Turgieniewa i L.N. Tołstoja w Rosji, B. Prusa, E. Orzeszkową i H. Sienkiewicza w Polsce).
B) NATURALIZM
Jego teorię stworzył francuski pisarz Emil Zola (1840- 1902), wynikał z podobnych założeń jak realizm. Konsekwentniej jednak utożsamiał zadania pisarza z rolą uczonego, i to uczonego- przyrodnika. O ile bowiem pisarz realista wykładał posiadaną wiedzę, o tyle naturalista opisywał przebieg doświadczenia. U podstaw naturalizmu leżało bowiem powszechne w pozytywizmie przekonanie, że społeczeństwem i naturą rządzą te same prawa, a zatem, że mechanizmy społeczne- podobnie jak tajemnice przyrody- można odkrywać poprzez doświadczenie.
Powieść naturalistyczna nie byłaby zatem niczym innym, jak zaprogramowaniem sytuacji wyjściowej i obiektywnym zapisem przebiegu doświadczenia. W kategoriach artystycznych założenia takie miały poważne konsekwencje. Po pierwsze- uczony nie powinien wartościować przedstawianych zjawisk, bo skoro mają charakter obiektywny, to są niezależne od woli ludzi. Tak jak chemik nie twierdzi, że kwas jest niemoralny, bo niszczy metale, tak pisarz powinien powstrzymywać się od etycznego komentarza. Po drugie zaś- dla uczonego nie ma zakazanych sfer rzeczywistości, a zatem nie mogą istnieć żadne względy- religijne, moralne, obyczajowe, społeczne czy jakiekolwiek inne- zakazujące przedstawiania określonych zjawisk.
Odrzucenie moralizatorstwa i odwaga sięganiu po tematu erotyczne, ukazywanie drastycznych scen z życia ze skrupulatnością badacza, przeświadczenie, że człowiek jest najpierw częścią natury, a dopiero później osobowością ukształtowaną przez kulturę- wszystkie te cechy naturalizmu sprawiły, że dwukrotnie był wprowadzany do literatury polskiej: przez pozytywistów i przez modernistów. Pozytywiści, z Elizą Orzeszkową na czele, która tłumaczyła teoretyczne teksty Zoli, byli zafascynowani unaukowieniem literatury. Moderniści zaś sięgnęli po naturalizm, ponieważ pozwalał łamać zakazy obyczajowe i osiągnąć ( w drastycznych opisach) ekspresjonistyczną siłę wyrazu.
A teraz coś z leksykonuJ
· Naturalizm w pozytywizmie
Naturalizm w Polsce nie trafił na warunki sprzyjające rozwojowi. Najwybitniejsi pisarze zajęli wobec niego stanowisko krytyczne, głównie Henryk Sienkiewicz w warszawskim odczycie „O naturalizmie w powieści”, w którym określił naturalistyczną twórczość Emila Zoli jako literaturę wywołującą skandal obyczajowy. Uważał, iż francuski pisarz ukorzył się przed brutalną rzeczywistością i nie dostrzega jasnej strony życia. Stawiając sobie za cel obnażanie „nagiej prawdy”, Zola zrzekł się najważniejszej, według Sienkiewicza, powinności pisarza- krzepienia strapionych serc.
Grupa polskich naturalistów, skupiona w l. 1883-1887 wokół pisma „Wędrowiec” głosiła konieczność walki o nową estetykę i nową literaturę. Spośród indywidualności twórczych, identyfikujących się z programem naturalizmu, wymienić należy: Adolfa Dygasińskiego, który w opowiadaniach próbował zastosować teorię dziedziczności, umożliwiającą analizowanie procesów społecznych i przyjął postawę uczonego, ustalającego fakty; dalej Antoniego Sygietyńskiego- z zawodu kompozytora, literata z zamiłowania, wyznawcę kultu natury jako źródło wszelkiego piękna i odnowy sztuki, autora naturalistycznej powieści „Na skałach Calvados”; Stanisława Witkiewicza- malarza, architekta i krytyka sztuki; Artura Gruszeckiego, uchodzącego za „programowego” naśladowcę Zoli w powieściach środowiskowych ( m. In. „Hutnik”, „Krety”); a także Bolesława Prusa, który w „Placówce” zastosował elementy naturalistycznej techniki opisu środowiska chłopskiego.
Filozoficzne podstawy naturalizmu, koncepcje eksperymentu powieściowego oraz teorie związane z uprawnieniami jednostki do konstruowania subiektywnej wizji świata w sztuce, zostały podjęte i przekształcone przez generację późniejszą: Gabrielę Zapolską, Stanisława Przybyszewskiego, Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Wacława Sieroszewskiego.
· Naturalizm w Młodej Polsce
Nurt estetyczny w literaturze i sztuce, stanowiący krystalizację XIX- wiecznego realizmu. W okresie Młodej Polski został ukształtowany w wyniku ewolucji naturalizmu lat 70. XIX w., zapoczątkowanego przez twórczość Emile’a Zoli we Francji, Gerharta Hauptmanna w Niemczech oraz twórczości Skandynawów: Henrika Ibsena i Agusta Strindbera.
W dramacie okresu Młodej Polski kontynuatorami nurtu realistyczno- naturalistycznego byli: Gabriela Zapolska ( „Moralność Pani Dulskiej”, „Ich czworo”, „Pani Maliczewska”, „Skiz”) oraz Włodzimierz Perzyński ( „Lekkomyślna siostra”, ”Aszantka”, „Szczęście Frania”), którzy przeprowadzili diagnozę społeczną, wpisaną w teorię walki o byt, wyrażali nieufność wobec ksenofobicznej moralności mieszczańskiej, pragnąc przekazać prawdę o człowieku i społeczeństwie.
Spośród wyznaczników formalnych naturalizmu najistotniejszymi stały się postulaty wnikliwej obserwacji życia społecznego oraz demaskacji konwencji obyczajowej i moralnej. Do charakterystycznych cech tego nurtu należą: Brutalność obrazowania ( tzw. antyestetyzm), dążenie do faktograficznego odtwarzania rzeczywistości, lecz także subiektywizm, związany z przyrodniczo- fizjologiczną koncepcją człowieka ( obecny w twórczości Stanisława Przybyszewskiego), autobiografizm, opisy monograficzne ( w pisarstwie Władysława Stanisława Reymonta i Stefana Żeromskiego), elementy reportażu. Reymont w „Chłopach” w konwencji naturalistycznej ukazał sferę działania ludzkich instynktów oraz organiczny związek człowieka z przyrodą, a w „Ziemi obiecanej” przedstawił temat brutalnej wali o byt, ukazując pejzaż wielkiego skupiska miejskiego i przeprowadzając analizę egzystencji niższych warstw społecznych, ale też bogatych właścicieli fabryk, nieczułych na nędzę i nieszczęścia biedoty. Żeromski niemal w każdym swoim utworze w technice literackiego opisu wykorzystywał estetykę naturalizmu, przejawiającego się w metaforycznych opisach przyrody i stanów psychicznych bohaterów, koncentrując się na wyeksponowaniu cech związanych z biologizmem. Naturalistyczne poetyckie obrazy środowiska wiejskiego na tle ponurych pejzaży Kujaw i portretów chłopskich przedstawił Jan Kasprowicz w cyklu sonetów „Z chałupy”.
· Elementy naturalizmu w prozie młodopolskiej.
Naturalizm - twórca Emil Zola; sformułował on główne założenia kierunku naturalistycznego: - literatura powinna naśladować rzeczywistość w sposób ścisły i szczegółowy, odtwarzać zaobserwowane fakty, dążyć do fotograficznej wierności; nie ma tematów zakazanych dla literatury, pisarz powinien sięgać również do spraw najciemniejszych i drażliwych; pisarz podobnie jak uczony szuka przede wszystkim prawdy; ukazuje rzeczywistość w sposób obiektywny; Rygorystyczne wymogi stawiane przez E. Zolę powodowały, że bardzo rzadko był on konsekwentnie realizowany. Wynikające z niego tendencje artystyczne wzbogacały jednak różnorodne techniki pisarskie i wkomponowywały się w odmienne koncepcje literatury. Ze względu na unaukowienie twórczości, do naturalizmu sięgali pozytywiści. Odwaga sięgania po tematy, uznane wcześniej za "wstydliwe", prowadząca do moralnego szokowania mieszczańskich odbiorców, skłaniała ku naturalizmowi także modernistów. Należy teraz porównać jak dalece różnym celom technika ta miała służyć na przykładzie twórczości Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta. Bohaterowie Żeromskiego osadzeni byli przede wszystkim w narodowej tradycji kulturowej, a nie w naturze, co wyraźnie oddalało twórczość Żeromskiego od naturalizmu. Pisarz korzystał jednak bardzo często z naturalistycznej techniki opisu, nie wahającej się przed pokazywaniem najbardziej nawet drastycznych szczegółów. W ich obserwacji zachowywał się rzeczywiście jak badacz, zmuszony do analizy przykrego zjawiska. ("Rozdziobią nas kruki, wrony..." - drapieżne ptaki atakują konia i człowieka; sceny z okresu rewolucji w "Przedwiośniu"). Bliska naturalizmowi była też w twórczości Żeromskiego tendencja sięgania po tematy najtrudniejsze zarówno w sferze obyczajowej ("Dzieje grzechu"), jak i w analizie przeszłości narodowej ("O żołnierzu tułaczu"). Technikę naturalistyczną wykorzystywał więc Żeromski do wzmocnienia sugestywności utworów, które miały odsłaniać najboleśniejsze problemy społeczne i narodowe. Przemieniał je tym samym w narzędzie moralizatorskiej dydaktyki, sprzecznej w istocie z założeniami naturalizmu. Znacznie głębiej odwoływał się do pomysłu Zoli Reymont. W jego powieściach bowiem człowiek jawił się jako integralny element natury, kierujący się w swoim działaniu przede wszystkim pierwotnymi instynktami i popędami. Przedstawione w "Chłopach" życie mieszkańców wsi regulowane było rytmem pór roku. Jedynie zmiany w przyrodzie wpływały na rodzaj prac i sposób życia bohaterów. Motywacje ich działania też sprowadzały się do zaspokojenia biologicznych potrzeb i żądzy posiadania. Życie przypomina naturalną walkę o byt. Zgodnie z założeniami naturalizmu, Reymont ograniczał wartościowanie etyczne. Jego bohaterowie byli tacy, jakimi ukształtowały ich warunki i możliwości. Sięgał natomiast po naturalistyczną technikę opisu. Moment, w którym Kuba amputuje sobie nogę, osiąga wymiar ekspresjonistyczny, będąc jednocześnie elementem, relacjonowanej z pewnego dystansu, prawdy o życiu. Powieści Reymonta przemieniały więc naturalizm w filozofię zakładającą, że motywacje ludzkich działań uwikłane w cywilizację i kulturę, tkwią niezmiennie w podstawowych, biologicznych uwarunkowaniach. Przeświadczenie to prowadziło także do wciąż jeszcze wówczas wymagającego pisarskiej odwagi eksponowania roli erotyzmu w życiu człowieka. W twórczości Żeromskiego naturalizm był techniką pisarską, zaś w dziełach Reymonta - sposobem interpretowania świata.
Kaacha91