PODSTAWY PSYCHOLOGII SĄDOWEJ
Przedmiot badań psychologii sądowej
Psycholog jako biegły
Małgorzata Kowanetz
Zakład Psychologii Sądowej
Instytut Ekspertyz Sądowych, Kraków
mkowanetz@ies.krakow.pl
tel. 61 85 768
PSYCHOLOGIA SĄDOWA (wybrane definicje)
• Dział psychologii stosowanej, zajmujący się zbieraniem, badaniem i przedstawianiem dowodów dla celów sądowych.
• Każda działalność psychologa zmierzająca do rozwiązania problemu leżącego na pograniczu prawa i psychologii (Kanada, USA)
Psychologia i prawo
„to badania naukowe wzajemnych konsekwencji działania prawa na ludzi i ludzi na prawo”.
(Ogloff, Finkelman, 1988)
Ø European Association of Psychology and Law (działa od 1990 r.)
Miejsce psychologii wśród nauk sądowych
• Psychologia sądowa jest typową nauką „pomostową”.
• Ma interdyscyplinarny charakter, jej rozwój jest uzależniony od rozwoju i doskonalenia metod badawczych.
Działy psychologii sądowej
Ø M. in. Psychologia śledcza- termin wprowadzony w 1986 r. przez Davida Cantera
Dział psychologii sądowej zajmujący się wykorzystaniem wiedzy psychologicznej dla celów postępowania przygotowawczego.
§ I. Prawo karne
PSYCHOLOGICZNA OCENA SPRAWCY CZYNU ZABRONIONEGO
• ocena stopnia poczytalności sprawcy czynu
• ocena stanu emocjonalnego
• motywacja sprawcy
• wyjaśnienia oskarżonego
• środki zabezpieczające
• ocena stanu psychofizycznego sprawcy wypadku drogowego
• ZEZNANIA ŚWIADKÓW
• OPRACOWANIE PORTRETU PSYCHOLOGICZNEGO NIEZNANEGO SPRAWCY-PROFILOWANIE
• USTALANIE MOTYWÓW SAMOBÓJSTWA
II. Opiniowanie w sprawach nieletnich
• Sprawy nieletnich blisko związane z prawem karnym, jednak nie należą do prawa karnego.
• Reguluje Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich
III. SPRAWY CYWILNE
• Ubezwłasnowolnienie
• Zdolność do czynności prawnej (testamenty, oświadczenie woli)
• Poddanie przymusowemu badaniu i leczeniu
• Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę
• Odszkodowanie
SPRAWY RODZINNE I OPIEKUŃCZE(w oparciu o kodeks rodzinny i opiekuńczy (kro)
• Rozpatrywane przez sądy:
Ø wydział cywilny;
sprawy o rozwód
Ø wydział rodzinny i nieletnich
zmiana w zakresie władzy rodzicielskiej; uregulowanie kontaktów, pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej; ustalenie kontaktów dziecka z innymi osobami z rodziny
• Zezwolenie na zawarcie małżeństwa osoby niepełnoletniej,
• Kuratela nad dzieckiem nienarodzonym,
• Przysposobienie, ustanowienie opieki i ustanowienie rodziny zastępczej,
• Przyznanie praw rodzicielskich
PODSTAWY PRAWNE PRACY BIEGŁEGO
• Art. 193 § 1 i 2 kodeksu postępowania karnego
§ także m. in. art. 194 i 198 kpk
• Art. 278 kodeksu postępowania cywilnego
Warunki jakie musi spełniać biegły
• Biegłym może być ustanowiona osoba, która:1. posiada obywatelstwo polskie,2. ukończyła 25 lat życia,3. posiada praktyczne i teoretyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innej umiejętności, dla której ma być ustanowiona,4. daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków biegłego,5. wyrazi zgodę na ustanowienie jej biegłym.
Biegły psycholog jako:
• autor ekspertyzy sądowej
• konsultant (wg kodeksu „specjalista”)
• mediator
ZASADY PRZEPROWADZANIA BADAŃ
• Sprzeczności w roli biegłego – niesienie pomocy a konieczność zachowania obiektywizmu
• Trudności diagnostyczne; m. in. badania aktualne a konieczność wypowiadania się o przeszłości lub przyszłości
• Wyeliminowanie niepożądanych zmiennych – konieczność dbania o jednolitość i przejrzystość procedury badania
Warunki badań
• planowanie i przygotowanie
• warunki badań – czas; odpowiednie warunki lokalowe
• dobór odpowiednich technik badawczych, przestrzeganie standardów
- zależny od problemu zakreślonego przez organ zlecający oraz informacji psychologa na temat badanego
Zasady przeprowadzania badań
- zestaw metod a potrzeba wyczerpującego zbadania problemu – weryfikowanie wyników
- metody dostosowane do możliwości badanego
- Uwaga: niektórych testów nie można powtarzać w krótkich odstępach czasu
• Zgoda badanych na udział w badaniu (inne prawa świadka, podejrzanego i oskarżonego; nieletniego, małoletniego, strony w procesie cywilnym)
• Wyjaśnienie celu badania, czasu trwania, przebiegu; podanie kosztów
• Ustalenie relacji biegły-osoba badana (inny niż w terapii czy poradnictwie)
Przebieg badania
• odpowiedzialność biegłego za przebieg badania;
• elastyczność postępowania
Ø Formułowanie opinii
- wyczerpujący zakres informacji
- zrozumiałe wnioskowanie
- unikanie informacji zbędnych i jatrogennych
• Części opinii – sprawozdawcza, interpretacyjna, wnioski
• Wnioski – bezpośrednia odpowiedź na pytanie
• Informacje wykraczające poza postanowienie
• Język opinii jasny, zrozumiały,
• Opinia nie może zawierać subiektywnych ocen
• Ujawnianie wyników surowych organowi zlecającemu opinię niewskazane z metodologicznego punktu widzenia (brak przepisów regulujących tę kwestię); możliwość przekazywania wyników surowych innym biegłym za pośrednictwem sądu
Problemy etyczne
• problem nakładania się ról (doradca, mediator, terapeuta a biegły)
• przedstawienie swoich kwalifikacji
• rzetelność wykonywanej pracy
(m. in. podmiotowy stosunek do badanych, zapewnienie optymalnego samopoczucia badanych osób)
(Kodeks etyczny psychologa, Ustawa o zawodzie psychologa; zasady etyczne psychologa sądowego opisane w literaturze przedmiotu)
Diagnoza psychologiczna
• Przedmiot diagnozy dla potrzeb procesu sądowego – poznanie mechanizmów zachowania określonej osoby lub osób w określonej sytuacji stanowiącej przedmiot postępowania przygotowawczego lub sprawy sądowej
Diagnoza
• wnioski pochodzą z kilku źródeł informacji (dane z akt, dane z wywiadu psychologicznego, obserwacji, wyniki badań testowych),
• odnoszą się do historii życia badanego
• Diagnoza (ocena psychologiczna) – korzystne jest, gdy wynika
z pracy zespołowej i interpretacji co najmniej dwóch osób
• Diagnoza osobowości – podstawą zestawienie wyników uzyskanych na podstawie analizy wszystkich metod przy eliminacji hipotez wykluczających się lub takich, które nie znajdują potwierdzenia w kilku metodach
· Zasady psychologicznego orzecznictwa w USA
· Zasady stosowania metod badawczych w polskim orzecznictwie
Zastosowana metoda powinna:
• być jednolita i powszechnie przyjęta,
• odwoływać się do aktualnego stanu wiedzy; wyniki badań naukowych powinny być sprawdzone
• być metodologicznie nienaganne
(J. Wójcikiewicz, 2002)
psychologia-UJ