Maj_stereotypy.pdf

Czesław Maj

Stereotypy w kulturze politycznej

społeczeństwa polskiego

1. Istota kultury politycznej

W latach 70. i 80. nastąpił w nauce polskiej wzrost zainteresowania

fenomenem kultury politycznej. Dotyczy to zarówno konceptualizacji

zagadnienia jak też poszczególnych jego części. Nawiązano do ustaleń

uczonych zachodnich, ale nie na zasadzie snobistycznego naśladownictwa,

lecz poszukiwania nowych treści pojęcia, nowych jego oznaczeń. Pojawiły

się także próby lokalizowania genezy pojęcia „kultura polityczna" w dorobku

klasyków marksizmu-łeninizmu 1 .

W sformułowanej na gruncie nauki amerykańskiej teorii kultury politycz

nej interpretuje się ją m. ogół jako zakres i model partycypacji społeczeństwa

w sprawach polityki 2 . Jerzy J. Wiatr, rozwijając i uzupełniając takie sta

nowisko wskazuje na konieczność uwzględniania przy rozpatrywaniu wspo

mnianego zagadnienia czterech zasadniczych elementów: a) wiedzy o poli

tyce, znajomości faktów i zainteresowania polityką, b) oceny zjawisk poli

tycznych, sądów wartościujących dotyczących sposobu sprawowania władzy,

c) emocjonalnych aspektów postaw politycznych, nastawienia przyjaźni lub

1 I. Przeor-Pastuszak, Problem kultury Politycznej w myśli Włodzimierza Le

nina, [w:] Wybrane problemy polityczno-ustrojowe ZSRR i europejskich państw socjali

stycznych, pod red. M. Żmigrodzkiego, Lublin 1988.

2 G.A. Almond, Sidney Verba, The Civic Culture. Political Attitudes and Demo

cracy in Pive Nations, Boston 1965.

1(5(1

C/j'shw Maj

wrogości, d) uznanych w danym społeczeństwie wzorów zachowali politycz

nych określających zasady postępowania 3 Stanowisko to sprowadza kulturę

polityczną do ogółu postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wza

jemnych stosunków aparatu władzy i obywateli.

Znacznie szerzej traktuje kulturę polityczną Władysław Markiewicz.

Podejmuje on próbę zakotwiczenia tego terminu w ogólnej teorii kul

tury. Owe elementy kultury globalnej dotyczą wartości uznawanych

i pożądanych przez zbiorowość, a odnoszących się przede wszystkim do

systemu władzy państwowej 4 .

Dokonując analizy strukturalnej Markie

wicz sugeruje uwzględnienie pięciu komponentów: a) świadomość histo

ryczna, b) zachowanie i postępowanie polityczne, c) przywództwo poli

tyczne, d) reguły gry politycznej, e) zasady pedagogiki społecznej 5 . Zaga

dnienie kultury politycznej jest zatem sprowadzane do sfery aksjologicznej.

Istotnym uzupełnieniem koncepcji kultury politycznej są sugestie Te

odora Filipiaka, aby określeniem tym objąć także: a) doktryny i idee

polityczno-prawne, określające pochodzenie władzy i strukturę polityczną

społeczeństwa, a głównie państwa i prawa, oraz metody i sposoby funk

cjonowania instytucji polityczno-prawnych, b) oddziaływanie kierownictwa

politycznego na poglądy jednostek i klas oraz innych grup społecznych dla

ideologicznej legitymizacji istniejących stru];tur i instytucji, c) zachowanie

się obywateli według zasad współżycia społecznego (zasady, normy wartości),

d) maksymalne rozwijanie aktywności ludzi i samodzielnego krytycznego

myślenia w sprawach społeczno-ustrojowych. 6

Na ważny aspekt kultury politycznej wskazują autorzy krakowscy.

Marek Sobolewski' proponuje uwzględniać trzy zasadnicze zagadnienia:

a) wartości i cele polityczne — cele do których realizacji winien dążyć

system oraz wartości, jakie powinny determinować działania polityczne, b)

podstawowe metody działania politycznego, reguły zachowania politycznego

jednostek i grup, c) podstawowe instytucje polityczne i ich rola w systemie

politycznym. Problematykę instytucji jako elementu składowego kultury

politycznej rozwija Witold Zakrzewski 8 .

J.J. Wiatr, Socjologia stosunków politycznych, Warszawa 1977, s. 335.

W. Markiewicz, Kultura polityczna a rozwój społeczny, [w:] Marksizm i procesy

rozwoju społecznego, pod red. W. Wesołowskiego, Warszawa 1979, s. 194-195.

5 Tamże.

T. Filipiak, Kultura polityczna społeczeństwa i demokracje socjalistyczne,

„Zeszyty Naukowe Instytutu Nauk Politycznych" nr 1.

M. Sobolewsk i, Model socjalistycznej kultury próba konceptualizacji tematu, [w:]

Z badań nad kulturą polityczną, pod red. M. Sobolewskiego, Warszawa 1977, s. 14.

8 W. Zakrzewski, Instytucjonalne uwarunkowania kultury politycznej społeczeń

stwa, [w:] Z badań..., s. 50-51.

Stereotypy w kulturze politycznej...

167

Zasadniczym i ważnym, konstruktywnym novum przy określaniu zakresu

znaczeniowego kultury politycznej jest tendencja do łączenia jej z rozumie

niem kultury globalnej. Czerpanie z tej dziedziny okazać się może niezmier

nie inspirujące. Odwołać się zatem można do definicji kultury sformułowanej

przez Stefana Czarnowskiego. Jego zdaniem, kultura, to całokształt wy

tworów działalności społecznej (wytworów materialnych oraz idei), które

mają charakter zobiektywizowany oraz zinternalizowany. Zjawisko zobiekty

wizowania pozwala na upowszechnianie dziedzictwa kultury w czasie i prze

strzeni.

Na podstawie określenia kultury globalnej a także terminu „polityka",

jako sfera działalności społecznej związanej z realizacją określonych inte

resów społecznych, a głównie dążeniem do zdobycia i utrzymania władzy,

pokusić się można o sformułowanie definicji kultury politycznej. Byłaby ona

rozumiania jako kompleks wytworów działalności społecznej, odnoszących

się do sfery polityki. Zakres pojęcia obejmowały: 1) systemy wartości jako

wytwory społecznej działalności, będące zarówno motywacyjnym układem

dążeń- jak i kryterium wartościowania zjawisk i faktów politycznych oraz

politycznej działalności; 2) systemy wartościowania i ocenienia zachowań

„własnych" i „obcych", związane z sympatiami i antypatiami politycznymi,

stereotypami; 3) świadomość historyczną składającą się z elementów histo

rii „akademickiej" oraz tradycji, mitów; 4) postawy polityczne, akcentujące

zarówno aprobatę jak i dezaprobatę, oraz postawy przyjaźni, ambiwalencji

i wrogości; 5) lansowane idee i doktryny polityczne; 6) formułowane przez

różnych uczestników życia politycznego utopie polityczne (wyidealizowane

wizje pożądanej przyszłości); 7) zasady i reguły gry politycznej; 8) oso

bowościowe modele działaczy i przywódców politycznych, co stanowiłoby

ważny czynnik legitymizacji władzy, 9) instytucje polityczne będące obiek

tywnym wytworem działalności społecznej oraz realnie uczestniczące w funk

cjonowaniu kultury politycznej, oddziałujące na jej model i treści, 10) system

aktywizacji społecznej oraz bariery politycznej aktywności społeczeństwa

(system prewencji i represji politycznej), co określa zakres swobodnego ar

tykułowania postaw, zachowań i poglądów politycznych, dotyczy to także

systemu perswazji i propagandy politycznej.

2. Istota stereotypu politycznego

Pojęcie „stereotypu" wprowadzone zostało do nauk społecznych ame

rykańskiego publicystę i polityka Waltera Lippmanna 9 . Potraktował on ste-

9 W, Lippmann, Public Opinion, New York 1963. Zob. też: Z. Gost kowski,

10*

Czesław MAJ

reotyp jako konsekwencję ograniczoności percepcyjnej mózgu. Jest on także

rezultatem złożoności problematyki politycznej i społecznej. Brak realnej

możliwości poznania całokształtu zjawisk społecznych i politycznych, kom

pletności tych informacji stanowi podstawę myślenia stereotypowego.

Problematyka stereotypów społecznych stała się przedmiotem zarówno

badań empirycznych jak i teoretycznej konceptualizacji 10 . Dotychczasowe

ustalenia pozwalają stwierdzić, że stereotyp to, funkcjonujący na poziomie

świadomości potocznej, historycznie uwarunkowany, względnie trwały, emo

cjonalny, przybierający kształt generalizacji lub kategoryzacji, obraz własnej

lub zewnętrznej grupy społecznej a także mechanizmów funkcjonowania

społecznego, roli i znaczenia jednostek 1 '. Dotyczy to również stereotypo

wego pojmowania procesów historycznych.

Próbą klasyfikacji istniejących i funkcjonujących stereotypów społecznych

i politycznych wymaga wskazania użytecznych w tym celu kryteriów. Odno

tować zatem wypada następujące z nich: a) podmiotowe, b) obiektu, c) cha

rakteru ocen, d) charakteru procesu stereotypogennego, e) przedmiotowe 1 2

Pierwsze z tych kryteriów umożliwia wskazanie na nosiciela stereotypu.

W oparciu o nie wyróżnić można stereotypy narodowe, klasowe, rasowe czy

też religijne. Nie oznacza to wszakże, że mają one wyłącznie i jednoznacznie

klasowe, narodowe czy też religijne oblicze. Niejednokrotnie pojawia się

zjawisko komplementarności stereotypów. W tej kategorii stereotypów

społecznych, czyli wyodrębnianych przy pomocy kryterium podmiotowego

wskazać można na występowanie odnośnych image'ow grup zawodowych.

Uzupełnieniem jest kryterium obiektu. Oznacza ono możliwość wska

zania na to kogo stereotyp dotyczy. Ten zabieg stnowi podstawę do

wyodrębnienia auto- i heterostereotypów. Pierwsze z nich, to obraz

„swoich", drugie natomiast są odniesieniem do „obcych". Niezwykle czę

sto rzutuje to na wartościowanie obiektu stereotypu. Obydwa są także

odzwierciedleniem wyobrażeń o statusie „swoich" i „obcych" w strukturze

rzeczywistości społecznej i politycznej. Jest to także uproszczony obraz po

tencjalnych i realnych funkcji i możliwości oddziaływania.

Najbardziej jaskrawo owa linia podziału na „swoich" i „obcych" poja

wia się w odniesieniu do stereotypów narodowych. Stanowią one bodaj

Teoria stereotypu i poglądy na opinie publiczną Waltera Lippmaima, „Archiwum Historii

Filozofii i Myśli Społecznej" 1959, nr 5, s. 39-84.

1 A. Kapiszewski, Stereotyp Amerykanów polskiego pochodzenia, Wroclaw-

Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 9-14.

Cz. M aj, Świadomość polityczna a stosunki międzynarodowe,

(nieopublikowana

rozprawa doktorska), Lublin 1983, s. 191-192.

2 Tamże s. 200

170

Czesław Maj

zewnętrznych ośrodków kształtowania opinii publicznej. Ośrodki te

w zależności od sytuacji historycznej wzmacniają, osłabiają lub modyfikują

istniejące stereotypy. Skuteczność ich zależy od trwałości przekonań zawar

tych w stereotypach spontanicznych, autorytetu ośrodka kształtowania opi

nii publicznej, zasięgu, autorytetu i agresywności działania ośrodków kon

kurencyjnych. Zależna jest owa skuteczność także od stopnia zgodności

z treściami obowiązujących stereotypów spontanicznych.

W klasyfikacji stereotypów społecznych nie można pominąć kryte

rium przedmiotowego. Dotyczy ono wyodrębnienia katalogu zagadnień

stanowiących przedmiot widzenia stereotypowego. W odniesieniu do

przedmiotu niniejszego opracowania dotyczyć one będą: 1) dziejów Polski;

2) struktury społecznej; 3) społeczeństwa jako całości; 4) partii i ugrupowań

politycznych; 5) stereotypu przywódców politycznych; 6) mechanizmów

życia politycznego; 7) stereotypów funkcjonowania gospodarki; 8) polityki

wewnętrznej i zagranicznej; 9) międzynarodowego układu sił; 10) stereo

typów sojuszników, przeciwników międzynardowych.

3. Stereotypy historyczne w Polsce niepodległej

Podjęcie takiego zagadnienia łączy się z koniecznością wskazania na

kilka zasadniczych kwestii. Po pierwsze, wyraźnie można wyodrębnić cezurę

roku 1944. Nastąpiła zasadnicza reorientacja polityczna oraz przekształcenie

struktury społecznej. Towai-zyszyła temu zmiana w zakresie ideologii. Te

przemiany niezwykle silnie rzutują na ewolucję stereotypów.

Druga uwaga dotyczy zagadnienia źródeł. W okresie dwudziestolecia

międzywojennego nie prowadzono praktycznie żadnych badań empirycznych

stereotypów społecznych. Stąd konieczność wykorzystania jedynie wypowie

dzi werbalnych, zawartych w przemówieniach i enuncjacjach politycznych

a także w artykułach prasowych, literaturze', zwrotach przysłowiowych itp.

Odrodzenie państwa polskiego w roku 1918 łączyło się z podejmowaniem

starań o znalezienie historycznej więzi z wielkością Polski Piastów i Jagiel

lonów, podtrzymaniem spuścizny minionych wieków. Odzyskanie niepod

ległości traktowano jako formę sprawiedliwości dziejowej. Niezwykle mocno

akcentowano potęgę polityczną i militarną Polski szlacheckiej. Wskazywano

na heroizm powstań narodowych. Szczególnym szacunkiem otaczano w la

tach II Rzeczypospolitej weteranów powstania styczniowego.

Elementem świadomości historycznej społeczeństwa polskiego w okresie

międzywojennym było akcentowanie chrześcijańskiego i katolickiego charak

teru społeczeństwa polskiego, chrześcijańskiej i katolickiej jego historii. Do-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: