Wołodkiewicz Witold
"Historia prawa rzymskiego"
Wprowadzenie
Rozdział I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego
§ 1. Rola prawa rzymskiego w nauczaniu prawa
Literatura: H. Kupiszewski, Znaczenie prawa rzymskiego dla współczesności, PiP
36/1981, z. 8 s. 69-80; B. Łapicki, Aktualność prawa rzymskiego, PiP 1/1946, z. 2, s. 71-74;
J. Sowlel, O współczesnych wartościach prawa rzymskiego, Przegląd Humanistyczny 20/1976,
s. 85-93; tenże, Rola prawa rzymskiego w kształtowaniu polskiej kultury prawnej, [w:]
Tradycja antyczna w kulturze europejskiej - perspektywa polska, Warszawa 1995, s. 47-69;
W. Wolodkiewicz, Prawoznawstwo w poglądach i ujęciu Encyklopedystów, Warszawa 1990;
M Zolnierczuk, Rola prawa rzymskiego w kształtowaniu polskiego prawnika. Rzeszow-
skie Zeszyty Naukowe. Prawo-Ekonomia-Rolnictwo 1/1983, s. 7-20.
Obecność prawa rzymskiego w uniwersyteckim nauczaniu prawa stanowi- l
ła i stanowi przedmiot gorących dyskusji. Reformatorzy studiów prawniczych
podkreślali i podkreślają potrzebę takiego ułożenia programu wykładanych
materii, aby dać absolwentowi zasób wiadomości dający najlepsze przygoto-
; wfflie do wykonywania zawodu prawnika, zawodu mającego wielkie znacze-
nie dla właściwego funkcjonowania społeczeństwa. Podkreślał to wyraźnie
Justynian - kodyfikator prawa i reformator studiów prawniczych. W konstytu-
cji Omem, która wprowadzała nową ordynację studiów prawniczych, pouczał
on profesorów, by wykładając studentom poszczególne kwestie, według okreś-
lonej kolejności, starali się uczynić ich "najlepszymi i najbardziej wykształ-
conymi" (Const. Omnem, pr.: ut ex hoc optimi atque erudissimi efficiantur).
Oświecony kanclerz króla francuskiego Ludwika XV, Henri-Francois
d'Aguesseau, w instrukcji dotyczącej studiów prawniczych, pisał: "młody czło-
wiek, który pragnie poświęcić się wykonywaniu funkcji adwokata królew-
skiego i który pragnie osiągnąć w tym zawodzie dobre rezultaty, powinien
przygotować się do tego dwoma sposobami: przez studia i przez rodzaj prak-
tyki. Jedno bez drugiego może go przygotować jedynie niedoskonale do wy-
konywania zawodu prawnika".
Nb. l
2 Rozdział I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego
Ideał oświeconego prawnika został przedstawiony w Encyklopedii Dide-
rota. Prawnik, który zasługiwałby na miano prawoznawcy (jurisconsulte), nie
powinien ograniczać się jedynie do studiowania aktualnie obowiązujących ustaw
swego kraju, lecz powinien poznać również ich szersze tło. Powinien umieć
"łączyć teorię prawa z praktyką, mieć głęboką znajomość nie tylko ustaw,
lecz i ich początków i okoliczności, w których one powstawały. Powinien
znać sens i ducha ustaw oraz postępy wiedzy prawniczej i przemiany, które
przechodziła".
Reformatorzy studiów prawniczych podkreślali zazwyczaj niedostatki do-
tychczasowego stanu nauczania prawa. Kwestionowali głównie niektóre wy-
kładane przedmioty i postulowali wprowadzenie innych, bardziej ich zda-
niem potrzebnych do kształcenia przyszłego prawnika.
W dyskusjach nad programami studiów prawniczych wiele miejsca zaj-
mowała i zajmuje kwestia wykładu prawa rzymskiego. Zwolennicy modelu
studiów prawniczych, traktowanych jako studia dające ogólną formację inte-
lektualną, podkreślali zazwyczaj przydatność prawa rzymskiego jako dyscypli-
ny dającej podstawę historyczą i dogmatyczną w kształceniu prawnika. Ne-
gowali rolę prawa rzymskiego ci, którzy opowiadali się za modelem studiów
prawniczych jako studiów czysto praktycznych, mających nauczyć absolwen-
ta jedynie znajomości przepisów prawa obowiązującego. Przedmioty ogólne
(w tym przede wszystkim prawo rzymskie) są uważane przez zwolenników
takiego modelu studiów za niepotrzebny balast.
W programach studiów prawniczych na uniwersytetach polskich nauka pra-
wa rzymskiego odbywa się na pierwszych latach studiów. Nauczanie to do-
tyczy głównie rzymskiego prawa prywatnego. Prawo rzymskie stanowi jeden
z przedmiotów historycznych. Jest to jednak szczególny przedmiot historycz-
ny, który może być również traktowany jako wprowadzenie do podstawo-
wych pojęć współczesnego prawa prywatnego.
§ 2. Znaczenie terminu "prawo rzymskie"
Literatura: M. Kuryfowicz, Historia, s. 7-12; W. Wolodkiewicz, Reżimy autorytarne
a prawo rzymskie, CPH 45/1993, z. 1-2, s. 437-444; tenże. Dialog Solona i Justyniana
u Fenelona a dyskusja o prawie rzymskim w Polsce XVIII wieku, CPH 40/1988, z. 2,
s. 249-260.
2 Termin "prawo rzymskie" używany bywa w rozmaitych znaczeniach, bu-
dzi też często sprzeczne skojarzenia. Włoski uczony Riccardo Orestano po-
daje aż sześć znaczeń tego terminu:
§ 2. Znaczenie terminu "prawo rzymskie" 3
1) prawo historyczne starożytnego Rzymu, które rozwijało się i obowiązywało
od najdawniejszych znanych nam pomników prawnych Rzymu (głównie
wydanej w połowie V wieku p.n.e. ustawy XII tablic), aż do kodyfikacji
dokonanej w połowie VI wieku n.e. przez Justyniana;
2) tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw (głównie
europejskich) opartych na prawie rzymskim skodyfikowanym przez Justyniana;
3) "prawo powszechne" (ius commune), to jest system prawny stworzony
w średniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego, który od-
działywał na praktykę i doktrynę prawną licznych państw europejskich;
4) "pandektystyka" (usus modernus pandectarum), traktowana jako współ-
czesne prawo rzymskie. Ten kierunek badań nad prawem rzymskim osiąg-
nął swe apogeum w XIX-wiecznej niemieckiej szkole historycznej, która
wypracowała, na jego podstawie i w oparciu o założenia racjonalizmu,
naturalizmu prawnego i liberalizmu, szereg konstrukcji teoretycznych i prak-
tycznych ważnych dla dzisiejszej nauki prawa cywilnego;
5) nauka prawa rzymskiego, rozwijana jako dyscyplina naukowa i przedmiot
nauczania w uniwersytetach;
6) "romanizm" (włoskie - romanesimo). Orestano rozumie tu prawo rzym-
skie jako "ideę nie odpowiadającą żadnemu konkretnemu porządkowi praw-
nemu, która jest jedynie hipostazą licznych i różnorodnych dążeń, które
posługują się wprawdzie pojęciem prawa rzymskiego, ale rozumieją je na
swój, na ogół raczej dowolny sposób. Tak rozumiane wprawo rzymskie"
służyć może do różnych celów: czasem jest czymś, dzięki czemu można
się wzmocnić - wtedy też chwali się je głośno i wypisuje na sztandarach;
czasem zaś jest tylko synonimem złego prawa, które trzeba stanowczo zwal-
czać" (Orestano, s. 457).
To ostatnie znaczenie pojawia się często we współczesnych dyskusjach 3
nad prawem rzymskim i jego rolą w formowaniu się prawa oraz w edukacji
prawniczej. Ten rodzaj podejścia do prawa rzymskiego można było obserwo-
wać szczególnie w okresie Oświecenia. Prawo rzymskie było postrzegane przez
jednych jako idealny wzorzec stanowiący wyraz prawa naturalnego i podsta-
wę całej wiedzy prawniczej; przez innych jako przykład prawa niejasnego,
zagmatwanego, nieetycznego, które powinno być zastąpione prawem nowym,
słusznym i racjonalnym (por. Nb. 433). Przykładem takiego, iracjonalnego
podejścia do prawa rzymskiego może być stosunek do niego w państwach
totalitarnych (por. Nb. 436-438). Stwarzanie mitycznych wrogów lub przyja-
ciół jest typową, "orwelliańską" wręcz cechą, reżymów totalitarnych.
Przykładów rozumienia "prawa rzymskiego" jako pewnego abstrakcyjnego
modelu może dostarczyć też literatura piękna. W opublikowanym w początkach
Nb. 3
4 Rozdział I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego
XVIII wieku, przez Fenelona, dialogu Solona z Justynianem, autor ustami So-
lona tak krytykuje zbiór prawa rzymskiego stworzony przez pozbawionego zasad
etycznych Justyniana: "Ty zaś nikogo nie uczyniłeś dobrym, ani szczęśliwym,
przez twój chełpliwy zbiór prawa, stąd wnoszę, że wart jest on tylko ognia".
W literaturze XX wieku "prawo rzymskie" jest niejednokrotnie postrzega-
ne jako symbol państwa praworządnego, stanowiący przeciwieństwo totalitar-
nej przemocy: Louis Aragon nadał jednej ze swych nowel ze zbioru "Niewola
i wielkość Francji", nawiązującego do brutalnej przemocy hitlerowskiej oku-
pacji, wymowny tytuł "Prawo rzymskie przestało istnieć", zaś polski poeta
Mieczysław Jastrun w wierszu pt. "Z pamiętnika byłego więźnia obozów kon-
centracyjnych" pisał:
Żyłem w latach,
Gdy mord masowy miał sankcję najwyższą
Państwa, w którym prawo rzymskie przestało istnieć.
To okropne, że ludzie zaczęli się przyzwyczajać
Do faktu, że prawo rzymskie przestało istnieć,
Że śmierć z ręki kata jest rzeczą pospolitą,
A ludzka rzecz jest wymysłem i przesądem
Wolnomyślicieli...
4 Zależnie od tego, które spośród podanych znaczeń terminu "prawo rzym-
skie" przyjmie się za punkt wyjścia, różnie kształtują się oceny tego prawa.
Niektórzy uważają, że było ono doskonałym, wzajemnie niesprzecznym, spra-
wiedliwym systemem prawa, w którym przejawiały się tak uniwersalne war-
tości etyczne, jak aequitas (słuszność), iustitia (sprawiedliwość), humanitas
(życzliwość wobec człowieka), dignitas (uczciwość); inni - że stanowiło prze-
jaw niesprawiedliwości, niewolnictwa, tyranii. Jeszcze inni traktują prawo rzym-
sYtó \aVo TAe^TT.eW^ \)a\aA ,,magvc7.n^, vi\CTOzvffpL\a\^c\\ form\Ae^. ^-
szcze inni akcentuj ą historyczne znaczenie prawa rzymskiego jako tego.^tore
odegrało i wciąż odgrywa pierwszorzędną rolę w procesie rozwoju prawa,
stanowiąc tak podstawę współczesnych systemów prawnych, jak i wspólny
język dający możność porozumiewania się prawników różnych krajów i sy-
stemów prawnych.
§ 3. Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie
Literatura: W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokola, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa
rzymskiego, Toruń 1995, s. 11-51; T. Giaro, Prawda dogmatyczna i "ponadczasowośc"
Nb. 4
§ 3. Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie 5
jurysprudencji rzymskiej, CPH 40/1988, z. l, s. 1-32; tenże, Prawda i autorytet wjuryspru-
dencji klasycznej, ZN UJ 876 Prace Prawn. 125/1989, s. 29-50; tenże, Dogmatyka a hi-
storia prawa w polskiej tradycji romanistycznej, PK 37/1994, Nr 3^1, s. 85-99; H. Kupi-
szewski. Prawo rzymskie, s. l l^łO; tenże, Maximae iuris. Przegląd Human\sQc,-z.W( lSf\9%\,
'Nr 6, s. \-\1', tenże. Reguła iuris. (U źródeł pojęcia). Przegląd Humanistyczny 25/1981,
Nr 7-9, s. 51-67; tenże, Humanitas a prawo rzymskie, PK 20/1977, Nr 1-2, s. 277-294;
M. Kurylowicz, Tradycje prawa rzymskiego w rozwoju polskiego prawa cywilnego, [w:]
Tradycja i postęp w prawie, Lublin 1983, s. 75-94, tenże. Rzymskie sentencje prawnicze
o człowieku sprawiedliwości i prawie, Palestra 32/1988, Nr 7, s. 71-83; tenże. Słownik
łacińskich terminów, zwrotów i sentencji prawniczych (oprać.), Lublin 1993; tenże, Słownik
łacińskich terminów, zwrotów i sentencji prawniczych, Lublin 1995; tenże, Etyka i prawo
w sentencjach rzymskich jurystów, [w:] W kręgu problematyki władzy, państwa i prawa,
Lublin 1996, s. 125-134; tenże. Słownik terminów, zwrotów i sentencji prawniczych ła-
cińskich i pochodzenia łacińskiego, Kraków 1998; J. Pienkos, Słownik łacińsko-polski,
Warszawa 1993; tenże, Rzymska myśl prawnicza. Aforyzmy, przysłowia. Warszawa 1999;
B. Sitek, Integracja Europy a prawo rzymskie, PiP 51/1996 Nr 12, s. 48-53; J. Sondę!,
Z rozważań o łacińsko-polskiej terminologii i leksykografii prawniczej, [w:] Parlament,
prawo, ludzie. Warszawa 1996, s. 267-272; tenże, Słownik łacińsko-polski dla prawni-
ków i historyków, Kraków 1997; M. Sośniak, "Contractus innominati": nowoczesne kon-
strukcje umów obligacyjnych wobec tradycji rzymskiej, ZN UJ 876 Prace Prawn. 125/1989,
s. 139-156; tenże, Z problematyki genezy pojęcia umowy w kontynentalnej doktrynie
europejskiej, [w:] Studia z prawa cywilnego. Łódź 1983, s. 211-234; E. Szymoszek, Prawo
rzymskie wciąż żyje!, [w:] Profesorowi Janowi Kodr^bskiemu in mernoriam, Łódź 2000,
s. 409-418; W. Wolodkiewicz, Rzymskie korzenie, s. 48-80; tenże, Tradycja prawa rzym-
skiego we współczesnym prawie cywilnym, Palestra 31/1987, Nr 10-11, s. 66-85; tenże,
rubryka: Czy prawo rzymskie przestało istnieć?.. Palestra 1991, Nr 1-2, s. 47-48, Nr 3-4,
s.47^ł8, Nr 8-9, s. 64-65, Nr 10, s. 44-45, 1992, Nr 7-8, s. 56-58, Nr 9-10, s. 44-46,
1993, Nr 1-2, s. 68-72, Nr 5-6, s. 59-61, Nr 9-10, s. 69-72, Nr 12, s. 120-122, 1994,
Nr 3-4, s. 77-80, 1995, Nr 1-2, s. 133-135, Nr 5-6, s. 97-100, 1996, Nr 5-6, s. 71-74,
Nr 11-12, s. 54-57, 1997, Nr 3-4, s. 89-94, Nr 11-12, s. 70-74, 1998, Nr 3-4, s. 83-87,
Nr 5-6,s. 125-130, Nr 11-12, s. 124-129,1999, Nr 3-4, s. 113-119, Nr 9-10, s. 81-85.
I. Korzenie współczesnej Europy
"Trzy dziedziny kultury antycznej - pisał zmarły w roku 1994 polski ro- 5
manista Henryk Kupiszewski - wywarły szczególny wpływ na formowanie się
duchowego i kulturalnego oblicza Europy. Są nimi filozofia grecka najszerzej
ujmowana, chrześcijaństwo i prawo rzymskie".
Nie ulega wątpliwości, że prawo rzymskie jest jednym z elementów kul-
tury antycznej, który wpłynął na świat współczesny. Prawo rzymskie, mocno
osadzone w realiach społeczno-gospodarczych państwa, w którym powstało,
zawierało także elementy uniwersalne, nadające się do zastosowania również
w zupełnie odmiennych warunkach niż te, w których się narodziło. Wpływ
prawa rzymskiego na kształt praw współczesnych jest nieporównywalny z wpły-
wem innych prawodawstw antycznych. Wiele ludów starożytnych wniosło
6 Rozdział I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego
wkład w rozwój kulturowy ludzkości, żaden z nich jednak nie przyczynił się
do rozwoju prawa w takim stopniu jak Rzymianie. Stworzone przez nich in-
stytucje, konstrukcje prawne oraz siatka pojęciowa wywarły wpływ na póź-
niejsze dzieje prawa.
Prawo rzymskie przeżyło istnienie państwa, w którym powstało. Wpływało
tak na tworzenie prawa w państwach Europy średniowiecznej, jak i na syste-
my prawne świata współczesnego. Odbywało się to przez recepcję w ścisłym
tego słowa znaczeniu, to jest przez uznawanie w niektórych państwach mocy
obowiązującej prawa rzymskiego (z reguły jako normy posiłkowej), lub przez
tak zwaną recepcję doktrynalną, dokonywaną przez wykształconych na pra-
wie rzymskim prawników.
Również i we współczesnych systemach prawa prywatnego (które wywo-
dzą się z liberalnych koncepcji XIX wieku) tkwi wiele elementów prawa rzym-
skiego czy też rozwiniętej na jego gruncie doktryny. Niektórzy autorzy słu-
sznie nazywają XIX stulecie wiekiem drugiej recepcji prawa rzymskiego.
II. Prawo rzymskie jako podstawa współczesnego prawa prywatnego
6 Ukształtowane w prawie rzymskim pojęcia i instytucje, stanowiące od wie-
ków podstawy kształcenia studentów prawa, były wykorzystywane w różnych
epokach i ustrojach. Współcześni często nie uświadamiają sobie, że mimo
upływu tylu wieków pojęcia i instytucje wykształcone w prawie rzymskim są
podstawą dzisiejszego prawa cywilnego.
Z bogatego dorobku prawa rzymskiego, który jest stale aktualny, można
wymienić przykładowo takie osiągnięcia, jak: zasady wykładni prawa; prze-
słanki ważności czynności prawnych; rozróżnienie własności i posiadania; od-
różnienie prawa władczego (traktowanego jako uprawnienie skuteczne wobec
wszystkich) od zobowiązania (traktowanego jako uprawnienie skuteczne je-
dynie między wierzycielem i dłużnikiem); pojęcie spadku jako sukcesji uni-
wersalnej .
Szczególna rola przypada prawu rzymskiemu w formowaniu instytucji pra-
wa zobowiązań. Podstawowe pojęcia współczesnego prawa zobowiązań (roz-
różnienie odpowiedzialności z umów - contractus i odpowiedzialności z czy-
nów niedozwolonych - delictum, pojęcie winy jako przesłanki odpowiedzial-
ności cywilnej) kształtowały się w drodze długiej ewolucji, na kanwie pojęć
stworzonych w prawie rzymskim. Wykształcone w prawie rzymskim kontrak-
ty (jak np. kupno-sprzedaż, pożyczka, użyczenie, najem, zlecenie, spółka)
są i dziś podstawowymi umowami stosowanymi w obrocie prawnym. Bez
§ 3. Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie 7
znaczenia jest tu fakt, że unormowania współczesne mogą różnić się od roz-
wiązań rzymskich. Zrozumienie tych różnic jest ważne dla studiów prawno-
-porównawczych.
Pojęcia i terminy wykształcone w prawie rzymskim, lub na jego kanwie,
przeniknęły do współczesnych systemów prawnych, i to nawet do tych, które
są ze sobą nieporównywalne tak z punktu widzenia metody tworzenia prawa
(np. prawo kontynentalne i anglosaskie), jak i podstaw ustrojowych (np. pra-
wo państw o ustroju kapitalistycznym i do niedawna - socjalistycznym).
O żywotności tradycji romanistycznej w historycznym rozwoju prawa od 7
średniowiecza po czasy współczesne świadczyć może obecność zaczerpnię-
tych z prawa rzymskiego zasad i sformułowań (tzw. paremii) w praktyce praw-
niczej wszystkich tych okresów. Z jednej strony pełniły one funkcję podstaw
aksjologicznych, na których winno być oparte prawodawstwo, z drugiej - na-
wiązywano do nich przy opracowywaniu poszczególnych rozwiązań praw-
nych i instytucji, traktując je w tym zakresie jako gotowe instrumentarium
techniczne, z którego korzystać można przy tworzeniu prawa. Jednocześnie
stanowiły one i nadal stanowią stały element retoryki prawniczej.
Tendencja do wyodrębniania takich zasad i sformułowań z całości dorob-
ku jurysprudencji, celem przedstawienia w zwiezlei formie podstawowych za-
łożeń porządku prawnego, zaznaczyła się już w prawie rzymskim okresu po-
klasycznego i była kontynuowana w doktrynie glosatorów i komentatorów.
Wyrazem tej tendencji może być zamieszczenie w Digestach justyniańskich
odrębnego tytułu (D. 50, 17) poświęconego regułom - De diversis regulis
iuris antiqui (również w Corpus iuris canonici - Sexti Decret. lib. V, tyt. 6
- znajduje się tytuł De regulis iuris).
Zamieszczone w tym tytule regulae stanowiły najczęściej wyjątki z uza-
sadnień jurystów do rozstrzygnięć poszczególnych kazusów. Są to zatem sfor-
mułowania, które nie miały w prawie klasycznym charakteru samoistnego.
Część z nich to fragmenty konstytucji cesarskich. Tylko nieliczne odpowiada-
ją klasycznej definicji reguły prawnej podanej przez Paulusa (D. 50, 17, l),
który określał regułę jako krótkie streszczenie prawa (brevi rerum narratio)
o charakterze bardziej opisowym niż normatywnym (non ex regula ius sum-
matur, sed ex iure quod est regula fiat} i funkcjach zbliżonych do causae
coniectio w procesie (było to skrócone wprowadzenie sędziego w meritum
sprawy, podlegające weryfikacji w toku procesu w fazie apud iudicem).
Tak rozumiana, klasyczna reguła miała charakter bardziej instrukcyjny niż
bezpośrednio wiążący. Ułatwiała ona wpraw...
Joanat