Wstęp do prawoznawstwa
1. Przedmiot i podstawowe problemy prawoznawstwa
Przedmiotem prawa jest określone zachowanie ludzkie (uprawnienia i obowiązki) lub stosunki do rzeczy np. czynienie lub zaniechanie czynienia.
Prawoznawstwo- ogół nauk, które za swój przedmiot mają normy prawne i kompleks zagadnień z normami prawnymi związany.
W ramach prawoznawstwa wyróżniamy:
- nauki historyczno-prawne
- nauki szczegółowe o prawie (dogmatyka prawa)
- nauki ogólne o prawie
Nauki historyczno-prawne – zajmują się przeszłością państwa i prawa.
W ramach tych nauk wyróżniamy:
- historię Polski państwa i prawa
- historię powszechną państwa i prawa
· nauka prawa rzymskiego (głównie w zakresie prawa cywilnego- prawo to w Europie kontynentalnej opiera się na prawie rzymskim)
- historia doktryn polityczno-prawnych (historia poglądów na państwo i prawo, które występowały na przestrzeni wieków).
Nauki szczegółowe o prawie – (dogmatyczne), stanowią 90% prawoznawstwa. Nauki zajmują się prawem aktualnie obowiązującym wewnątrz państwa i prawem obowiązującym w stosunkach między państwami. Prawo, które reguluje stosunki między państwami to prawo międzynarodowe publiczne. Należy odróżnić od prawa międzynarodowego prywatnego, które zawiera normy kolizyjne wskazujące, jaki system prawa jest właściwy, gdy występuje sprawa z elementem zagranicznym.
Z prawoznawstwa wydziela się obecnie:
- socjologia prawa: dyscyplina naukowa badająca społeczne działania prawa (skutki, przyczyny).
- polityka prawa: dyscyplina prawa bardziej postulowana niż realnie istniejąca, która ma zajmować się tym jak za pomocą prawa realizować pewne założenia i cele społeczne.
Wyróżnia się pomocnicze nauki prawoznawstwa, do których można zaliczyć:
- medycyna sądowa
- wiktymologia (nauka o ofierze przestępstwa)
- kryminalistyka (nauka o wykrywaniu przestępstw)
- kryminologia (nauka o społecznych przyczynach przestępstw)
- nauka administracji (nauka o strukturach związanych z prawem administracyjnym)
Koncepcje związane z prawem
1. Koncepcja prawno-naturalna
2. Pozytywizm prawniczy
3. Socjologiczne koncepcje prawne
4. Koncepcje psychologiczno-prawne
1) koncepcje prawno-naturalne: powstały w starożytnej Grecji, występowały również w starożytnym Rzymie. Tu zrodziła się klasyczna definicja prawno-naturalna zgodnie, z którą prawo jest sztuką dobra i sprawiedliwości.
Średniowiecze- Św. Tomasz, XVIII- oświecenie, J.J. Rossoue, Wolter, J. Lock- duży rozwój koncepcji prawno-naturalnych. Odgrywały one rolę ideologiczną. Renesans koncepcji po II wojnie światowej.
Ustawowe bezprawie- koncepcja, były ustawy, ale nie było prawa(Niemcy).
Klasyfikacja koncepcji prawno-naturalnych:
- koncepcje religijne, zakładają, iż prawo natury pochodzi od Boga
- koncepcje laickie, zakładają, iż prawo natury pochodzi z rozumu człowieka, z naturalnego porządku rzeczy
- koncepcje statyczne, zakładają, iż prawo natury jest jedno, stałe i niezmienne
- koncepcje dynamiczne, zakładają, iż prawo natury się zmienia w zależności od czasu, miejsca, kontekstu społeczno-politycznego
Siła tych koncepcji polega na tym, że odzwierciedlają odwieczne dążenie do dobra i sprawiedliwości.
2) pozytywizm prawniczy: ukształtował się w drugiej połowie XIX w. u jego podstaw leży pozytywizm filozoficzny, za którego twórcę uchodzi August Conte. Pozytywizm ten lży też u podstaw współczesnej wiedzy i nauki odwoływań się do empiryzmu (doświadczenie) i racjonalizmu(rozumu).
Pozytywizm ten powstał w opozycji do koncepcji prawno-naturalnych, które uznawał za metafizykę, czyli coś, co nie istnieje realnie.
Pozytywiści utożsamiali prawo z tekstem prawnym (ustawa, przepisy, akty pochodzące od prawodawcy). Według pozytywistów głównym zadaniem nauki prawa miał być opis i systematyzacja tekstów prawa.
Pozytywiści programowo odcinali prawo od moralności przede wszystkim postulowali, aby nad prawem prowadzić badania nad prawem aktualnie obowiązującym a nie zajmować się badaniami, jaki prawo powinno być( de lege ferenda).
Za ojca pozytywizmu prawniczego uchodzi J. Austin. Uznawał on, że prawem jest rozkaz suwerena zabezpieczony sankcją. Myśl Austina kontynuował Loyd Chart.
W pełni pozytywizm prawniczy rozwinął się w Niemczech w II połowie XIX w. Przedstawicielem był J. Jelinek.
Poglądy pozytywizmu trafiały na bardzo podatny grunt.
Wady pozytywizmu prawniczego
- oderwanie prawa od moralności
- nie dokonywanie ocen prawa
- oderwanie prawa od sfery rzeczywistości społecznej (brak badań socjologiczno-prawnych).
Zalety
- pewność prawa (wiadomo co jest prawem, a co nim nie jest)
3) koncepcja socjologiczno-prawna(nowożytna): początek w XX w. W Niemczech. Prekursor Rudolf Ihering, napisał „Walka o prawo”, „Interes w prawie”. Twierdził, że prawo to nic innego jak przymusowo chroniony interes. Prawo powstaje w rezultacie walki pomiędzy sprzecznymi interesami, a tan interes, który ma najsilniejsze poparcie staje się prawem.
Na gruncie niemieckim żywe prawo sformułował E. Erlich – prawo oderwane od tekstów prawnych.
Dwa nurty tych koncepcji rozwinęły się w St. Zjednoczonych w latach 1950,60:
- funkcjonalizm prawniczy: przedstawiciele R Pound
- realizm prawniczy: przedstawiciele Holmes
Funkcjonalizm ujmował prawo jako środek kontroli społecznej, czyli środek wpływu na zachowanie adresata. W związku z powyższym postulowałby prawo badać przy pomocy metod socjologicznych i koncentrować się na społecznych skutkach działania prawa.
Wady: realiści programowo oddzielali prawo w książkach od prawa w działaniu uznając, że nie jest prawem to, co jest zapisane w książkach i kodeksach, a to jak faktycznie postępują sędziowie i prawnicy.
4) psychologiczna koncepcja prawa: twórca Leon Petrażycki, profesor uniwersytetu w Rosji carskiej. W 1917r. przybył do Polski, 1932r. popełnił samobójstwo.
Lokował prawo w sferze przeżyć psychicznych. Wyróżnił specyficzny rodzaj przeżyć- nazwał jako emocje etyczne, czyli narzucająca się wewnętrzna konieczność potępienia w pewien określony sposób. Metoda badawcza to introspekcje (wnikanie w samego siebie, obserwacja własnych przeżyć psychicznych).
Każda z koncepcji lokuje prawo w innej sferze
- pozytywizm uznaje, że prawem są wypowiedzi językowe przybierające postać norm
- koncepcje socjologiczne uznają za prawo fakty społeczne przewijające się w postać zachowań
- psychologiczne koncepcje prawa uznają za prawo przeżycie psychiczne
- w ujęciu prawno-naturalnym prawo będzie pewną wartością
W Polsce dominuje koncepcja pozytywistyczna. Sposób kształcenia prawników to sposób pozytywistyczny.
2. Prawo a inne systemy norm społecznych
Twórca koncepcji żywego prawa miał wiele racji, iż większość norm wynika z motywacji pozaprawnych (norm moralnych, religijnych).
Prawo dochodzi zwykle do głosu w wyniku konfliktu.
Inne systemy normatywne
- moralność
- zwyczaje
- religia
- normy organizacji społecznych
Moralność- to ukształtowany historycznie kompleks norm postępowania u podstaw, których leżą oceany dobra i zła.
Moralność ma zwykle charakter grupowy gdzie występują podobne oceny. Są też oceny gdzie moralność ma charakter jednostkowy. Należy wyróżnić elementarne normy moralne- wspólne dla większości danego społeczeństwa np. nie zabijaj.
Od moralności należy odróżnić etykę, która jest nauką o moralności.
Przedmiotem etyki jest badanie tego, co jest dobre a co jest złe.
Rodzaje etyki
- teologiczna: ma związek z religią, np.. katolicyzm odpowiada na pytanie co jest dobre a co złe
- filozoficzna: uprawniona poza religią. Od wielu lat trwa spór co jest dobre a co złe
- opisowa: opisuje normy moralne, które funkcjonują w społeczeństwie
- normatywna: nie opisuje norm a formułuje katalogi norm z uzasadnieniem, że te normy są normami moralnymi
Cechą wspólną prawa i norm moralnych jest to, że stanowią normy postępowania.
Prawo- to przymus państwowy.
Różnice pomiędzy prawem a moralnością
- prawo jest jedno w danym społeczeństwie, a moralności wiele
- prawo jest skodyfikowane (spisane), a moralność funkcjonuje w świadomości społecznej
- na straży norm prawnych stoją sankcje skupione (zinstytucjonalizowane), na straży norm moralnych stoją sankcje rozsiane (niezinstytucjonalizowne)
- prawo reguluje z natury swojej zachowania uzewnętrznione natomiast przedmiotem norm i ocen moralnych mogą być myśli człowieka i uczucia
Zwyczaje – to zespół norm postępowania u podstaw, których leży tradycja, czyli długotrwała praktyka poparta przeświadczeniem, że w danych okolicznościach należy tak, a nie inaczej postępować.
Zwyczaje w każdym społeczeństwie mają charakter zróżnicowany od zwyczaju należy odróżnić prawo zwyczajowe.
Prawo zwyczajowe- zwyczaj uznany przez organizację państwową za prawo.
Pojęcie zwyczaju jest szersze od prawa zwyczajowego. W Polsce prawo zwyczajowe odgrywa rolę marginalną (wyjątek prawo morskie, które oparte jest na prawie angielskim).
Warunki doktrynalne by zwyczaj mógł być uznany za prawo zwyczajowe:
- zwyczaj powinien obowiązywać od niepamiętnych czasów
- powinien być w miarę sprecyzowany
- nie może być sprzeczny z prawem aktualnie obowiązującym
Religia
Są społeczeństwa, gdzie religia odgrywa dużą rolę (islam), w Europie, Polsce, a są społeczeństwa, gdzie religia odgrywa rolę marginalną (kraj Skandynawskie, Niemcy). W państwach europejskich króluje zasada oddzielenia religii od państwa.
Konkordat- umowa regulująca stosunki kościół-państwo.
Normy religijne możemy podzielić na:
- normy sensu stricto (w ścisłym znaczeniu tego słowa), pochodzenie od istoty nadprzyrodzonej (od Boga)
- normy religijne sensu largo (w szerokim znaczeniu tego słowa) pochodzenie od organizacji wyznaniowych
Normy organizacji społecznych:
Najwyższą formą organizacji jest państwo.
- stowarzyszenia
- zrzeszenia
- partie polityczne
- spółki
- związki zawodowe
Organizacje dają siłę. Partia zrzesza członków, zajmuje jakąś pozycję (partia kanapowa) i może decydować za całe społeczeństwa. Powinien być zachowany stan równowagi.
Przystępując do organizacji bierzemy na siebie obowiązek przestrzegania norm danej organizacji. Takie normy zawarte są w statutach danej organizacji.
Najgorszą sankcją za nieprzestrzeganie norm organizacji jest wykluczenie.
3. Uregulowania zbieżne, rozbieżne i indyferentne
n regulacje zbieżne – adresat normy prawnej i normy będącej częścią pozaprawnego zbioru regulacji otrzymuje tak samo brzmiące zakazy i nakazy,
Np. kradzież jest zabronione przez prawo i potępiana przez normy prawne, religijne i dobre obyczaje. System norm pozaprawnych w takim przypadku wzmacnia prawo
n regulacje rozbieżne – gdy adresat normy od prawodawcy otrzymuje zupełnie inne nakazy lub zakazy niż to wynika z norm moralnych, zwyczajowych czy religijnych.
Ma wtedy miejsce konflikt poleceń. Zmusza on jednostkę do dokonania wyboru. Np. aborcja. Rozbieżność uregulowań tego samego typu zachowań przez prawo stanowione i pozaprawne systemy normatywne znacznie zmniejsza społeczną skuteczność prawa, może obniżać jego prestiż a także zmniejszać respekt jakim powinno się ono cieszyć
n uregulowania indyferentne – gdy jakaś sfera aktywności jednostki zostanie objęta regulacją prawną a na ten temat nie wypowiadają się pozaprawne zbiory regulacji , lub odwrotnie (obojętność systemów wobec siebie). Indyferencja polega na tym, że jakaś sfera aktywności jednostki jest objęta regulacją prawną, a pozaprawne normy na ten temat się nie wypowiadają. Np. prawo kosmiczne. Lub odwrotnie. Pewne zachowanie są określone tylko przez normy zwyczajowe, moralne a nie są nakazane prawem stanowionym. Np. zdejmowanie kapelusza przez mężczyzn przy powitaniu.
4. Spór o istotę prawa
Wokół pojęcia prawa toczyły się w przeszłości i toczą nadal spory. Głownie dotyczą one istoty tego zjawiska, charakteru i funkcji, jakie wypełnia. Te głęboko sięgające spory ukształtowały współcześnie dwie tradycje filozoficzno-prawne: kierunek prawnonaturalny i pozytywistyczny:
· Kierunek prawnonaturalny- najstarszy kierunek. Prawo będące wynikiem działania państwa nie jest jedynym ani najważniejszym zespołem norm regulujących zachowanie ludzi. Oprócz regulacji prawnych państwa istnieje prawo natury formułujące określone normy postępowania (ideały, wartości). Wobec skrajnych tomistów prawo wywodzi się z objawionej woli Boga, która ma odzwierciedlenie w sumieniu człowieka. Współczesne koncepcje prawnonaturalny z reguły nie odwołują się do prawa objawionego.
· Kierunek pozytywistyczny- wychodzi z założenia, że prawem jest zespół wypowiedzi o powinnym zachowaniu stosowane przez kompetentne organy ustanowione i gwarantowane przez państwo dysponujące formami przymusu bezpośredniego. Suwerenny charakter władzy państwowej objawia się w możliwości tworzenia prawa, które może podlegać wartościowaniu. Zbiór uregulowań tworzy najważniejszy zbiór norm postępowania. Władza nie jest niczym skrępowana, prawo rozkazem władcy. Kierunek powstał w XIXw za twórcę uważany jest J.Austin.
Obecnie akceptowane jest stanowisko bardziej umiarkowane. Prawo będące wytworem człowieka jest przede wszystkim przejawem kultury. Człowiek tworzy prawo za pośrednictwem różnych instytucji społecznych (np. państwo) jak i również wartości właściwych kulturze, które wyznaczają treść, formy i granice państwa. W dzisiejszych czasach wyróżniamy kilka podejść do prawa:
· Podejście jurydyczne- podejście lingwistyczne do prawa akcentujące stronę językową i formalną. Prawem są wypowiedzi językowe prawodawcy zawarte w tekstach normatywnych takich jak ustawa, rozporządzenie i inne.
· Podejście socjologiczne- prawo jako oddziaływanie na stosunki społeczne poprzez skutki, jakie wywołuje. Podejście to bada wpływ określonych układów społecznych na prawo przyczyniając się do tworzenia prawa o określonej treści i założonychcelach.
· Podejście psychologiczne- prawo ujmowane jako rodzaj przeżyć. L.Petrażycki uważał, że prawem są przeżycia psychiczne jednostek o dwustronnym charakterze imperatywno-suspensywnym, wyrażające się w wewnętrznym przekonaniu o istnieniu pewnego obowiązku i odpowiadającego mu uprawnienia innej osoby, która może domagać się wypełnienia obowiązku.
· Podejście realistyczne- jest to traktowanie prawa jako reguł postępowania, które ujawniają swe rzeczywiste istnienie poprzez zachowania jednostek i grup społecznych. Prawem ma być, więc nie prawo tkwiące w aktach normatywnych, a prawo w „działaniu”.
· ...
gosicka