Pojęcie administracji publicznej
W kontekście idei podziału władzy administracja publiczna jest działalnością państwa
nie będącą ani ustawodawstwem, ani sądownictwem. Administrację publiczną można zatem utożsamić z władzą wykonawczą.
Na ogół jednak – zwłaszcza w tradycji europejskiej – w obrębie władzy wykonawczej rozróżnia się dwa poziomy organizacyjne: władzę / egzekutywę polityczną i właśnie administrację publiczną. W tym ujęciu administrację publiczną charakteryzuje się jako wykonawcę władzy wykonawczej lub też – żeby podkreślić jej podstawową rolę w ramach szeroko rozumianej
władzy wykonawczej – jako jądro władzy wykonawczej. Takie rozumienie
administracji publicznej upowszechnił Francuz Charles-Jean Bonnin w pracy poświęconej jej
zasadom Les principes d'administration publique z 1812 r., w której rozróżnił rząd i
administrację. Za podstawę tego rozróżnienia przyjął oddzielenie należących do rządu decyzji
politycznych (zasadniczych) od pozostających w gestii administracji decyzji wykonawczych i
technicznych (rutyny administracyjnej). Jak w 1875 r. napisał M. Block w słowniku
administracji francuskiej: Rząd kieruje, daje impuls, a administracja działa.
W przypadku administracji publicznej chodzi o służbę na rzecz władzy politycznej, czyli w ostateczności – w demokratycznych państwach prawnych – o służbę na
rzecz dobra wspólnego, zwanego też (chyba lepiej) powszechnym (jego
prawnym wyrazem jest uwarunkowany czasem, miejscem i wszelkiego rodzaju
okolicznościami faktycznymi interes publiczny i służbę prawu.
Do najczęściej dzisiaj spotykanych (pozytywnych) definicji administracji publicznej
należą definicje przedmiotowo-podmiotowe. Podkreślając konstytucyjny charakter
administracji publicznej Adam Błaś, Jan Boć i Jan Jeżewski przyjmują, że administracja
publiczna jest to „funkcja państwa i samorządu terytorialnego, polegająca na wykonywaniu zadań publicznych określonych w konstytucji i innych źródłach prawa powszechnie obowiązującego”, Jan Boć przyjmuje jeszcze, że „Administracja publiczna jest to przejęte przez państwo i realizowane przez jego zawisłe organy, a także przez organy samorządu terytorialnego zaspokajanie zbiorowych i indywidualnych potrzeb obywateli, wynikających ze współżycia ludzi w społecznościach”.
Jeżewski przedmiotowo rozumianą administrację publiczną widzi natomiast jako „rodzaj
działalności zmierzającej do osiągnięcia celów ogólnych (interesu publicznego) w państwie” i za Franciszkiem Longchamps definiuje jako „twórczą, zorganizowaną i ciągłą działalność
publiczną w państwie, która polega na obsłudze potrzeb wynikających ze współżycia ludzi wwielkich grupach”.
Z kolei Hubert Izdebski i Michał Kulesza piszą: „Przez administrację publiczną rozumie się zespół działań, czynności i przedsięwzięć organizatorskich i wykonawczych, prowadzonych na rzecz realizacji interesu publicznego przez róŜne podmioty, organy i instytucje, na podstawie ustawy i w określonych prawem formach”, tychŜe, Administracja publiczna jako organizatorska czy wykonawcza funkcja państwa
wydaje się odwieczna. Jednak jak podkreśla Hubert Izdebski: „Nie kaŜda dawna
organizatorska działalność państwa zasługuje na nazwę administracji. Musi to być bowiem
działalność wyodrębniona, a zatem uporządkowana organizacyjnie i kompetencyjnie, a takŜe
formalnie. Administracją w pełni będzie dopiero organizatorska działalność państwa: a)
realizowana, przynajmniej po części, przy pomocy systemu biurokratycznego (stąd czasami
administrację publiczną nazywa się biurokracją – JS), b) obejmująca obszerny zakres spraw
o znaczeniu społecznym, jak równieŜ c) regulowana przez generalne normy prawne”.
I chociaż administracja publiczna rozwija się od końca średniowiecza, to o administracji publicznej, odpowiadającej zarysowanej powyŜej współczesnej formie, moŜna zdaniem Huberta Izdebskiego mówić dopiero od epoki Oświecenia, a więc od wieku XVIII.
We wskazanej powyżej pracy Introduction to Public Administration and
Administrative Law Hubert Izdebski istotę administracji publicznej sprowadza do słuŜby
społeczeństwu przez dostarczanie usług publicznych i charakteryzuje ją jako jeden z
elementów systemu organizacji społecznej liberalnego państwa demokratycznego, którego
pozostałymi elementami są system polityczny, prawo, gospodarka rynkowa i społeczeństwo
obywatelskie. Korzystając z przyjętego modelu i analizując najnowszą zachodnią literaturę
przedmiotu, autor wskazuje, Ŝe termin administracja publiczna przestał już być jedynym
terminem opisującym służbę społeczeństwu przez świadczenie usług publicznych. Termin ten
pojawił się i jest właściwy dla opisania relacji administracji publicznej z systemem
politycznym i prawem. Jednak wówczas, kiedy odnosimy administrację publiczną do
gospodarki rynkowej i społeczeństwa obywatelskiego, bardziej trafne są inne pojęcia. W
pierwszym przypadku jest to pojęcie zarządzania publicznego z jego sztandarową koncepcją
nowego publicznego zarządzania kładącą nacisk na
obywatela jako konsumenta usług publicznych, outsourcing, instrumenty prawa prywatnego,
wyniki, jakość itd. W drugim przypadku, czyli administracji publicznej postrzeganej z punktu
widzenia społeczeństwa obywatelskiego, coraz częściej stosowanym pojęciem na jej opisanie
jest trudne do przetłumaczenia na język polski, a takŜe do zdefiniowania pojęcie governance
czy – raczej – public governance. W każdym razie public governance to nie struktury
administracyjne czy rządowe, ale proces zarządzania złoŜonym społeczeństwem
z udziałem podmiotów sektora publicznego i prywatnego, często w postaci sieci, w której
miejsce centralne wcale nie musi naleŜeć do organu administracji publicznej. Public governance widzi obywateli i ich grupy jako podmioty Żywotnie zainteresowane decyzjami władz publicznych i termin interesariusze stał się jednym z jego znaków rozpoznawczych. Hubert Izdebski podkreśla związki idei public governance z zasadami liberalnej demokracji (administracja publiczna ujmowana jako governance jest elementem
demokracji uczestniczącej, czyli demokracji opierającej się w największym możliwym
stopniu na uczestnictwie obywateli w systemie decyzyjnym oraz z zasadą
subsydiarności, której jeden z później sformułowanych aspektów prowadzi do specyficznej
deregulacji w postaci powierzania licznych zadań publicznych instytucjom społeczeństwa
obywatelskiego bez pomniejszania publicznej odpowiedzialności za prawidłową realizację
tych zadań.
W ramach struktury administracji publicznej moŜna wyróżnić trzy podstawowe
elementy składowe: administrację bezpośrednią, administrację pośrednią i prywatnoprawnie
zorganizowaną administrację publiczną.
Administrację bezpośrednią stanowią państwowe organy administracji publicznej
(administracja bezpośrednia nie obejmuje zatem organów samorządowych), przy czym
(państwowy) organ administracji publicznej to „człowiek (lub grupa ludzi w przypadku
organu kolegialnego): 1) znajdujący się w strukturze organizacyjnej państwa (...), 2)
powołany w celu realizacji norm prawa administracyjnego i ze skutkami właściwymi temu
prawu, 3) działający w granicach przyznanych mu przez prawo kompetencji”,
Organ administracji jest immanentną częścią państwa i nie posiada odrębnej od niego podmiotowości prawnej. Nie moŜe być zatem traktowany jako podmiot od państwa samodzielny, któremu mogłyby przysługiwać wobec państwa jakieś prawa lub obowiązki.
Administrację pośrednią stanowią te podmioty, które są w sensie prawnym
samodzielne i które posiadają odrębną od państwa podmiotowość prawną, a nawet własną
odrębną osobowość prawną (nie chodzi zatem o pośrednią administrację państwową). W
odróŜnieniu od organów administracji tworzących administrację bezpośrednią podmioty
wchodzące w skład administracji pośredniej są podmiotami zdecentralizowanymi, którym
przysługuje określony zakres prawnie chronionej samodzielności. Ich typowymi przykładami
są korporacje publicznoprawne, czyli samorząd (przede wszystkim samorząd terytorialny),
zakłady publiczne (są nimi między innymi szkoły, w tym szkoły wyŜsze, a takŜe Zakład
Ubezpieczeń Społecznych) oraz fundacje prawa publicznego (naleŜy do nich między innymi
Zakład Narodowy imienia Ossolińskich).
Prywatnoprawnie zorganizowaną administrację publiczną tworzą podmioty
zorganizowane w formach prawa prywatnego, a więc których forma organizacyjno-prawna
oparta jest na przepisach prawa cywilnego i handlowego. NaleŜą do nich spółki kapitałowe,
agencje (inne niŜ agencje będące centralnymi organami administracji rządowej) oraz fundacje
prawa prywatnego. Podmioty te są w sensie organizacyjnym i funkcjonalnym częścią
administracji publicznej, gdyŜ zostały powołane (najczęściej drogą ustawową) do
wykonywania jej zadań, w tym w formach władczych. Niemniej jednak ich organizacja
odbiega od organizacji pozostałych podmiotów administracji publicznej, jako Ŝe w ich
przypadku w tym zakresie podstawową rolę odgrywa prawo prywatne.
We Wspólnocie Europejskiej termin administracja publiczna jest terminem prawnym
(art. 39 ust. 4 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską stanowi, Ŝe postanowień
Traktatu o swobodnym przepływie pracowników wewnątrz Wspólnoty nie stosuje się do
zatrudnienia w administracji publicznej), który ma autonomiczne znaczenie. Pojęcie
administracji publicznej, uŜywane w kontekście zatrudnienia w administracji publicznej,
naleŜy do tzw. pojęć prawa wspólnotowego, którym państwa nie mogą przypisywać
partykularnego znaczenia zapożyczonego z własnego ustawodawstwa, ponieważ zagroziłoby
to jednolitości stosowania prawa wspólnotowego. Zgodnie z relewantnym orzecznictwem
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości administracja publiczna w rozumieniu art. 39 ust.
4 TWE powinna być pojmowana nie instytucjonalnie, lecz funkcjonalnie i obejmować te
rodzaje działalności, z którymi jest związana szczególna władza (władza publiczna) oraz
szczególna odpowiedzialność (odpowiedzialność za ochronę ogólnych interesów państwa lub
danej jednostki terytorialnej).
Osobno warto jeszcze przedstawić stosunkowo nowe pojęcie administracji
regulacyjnej. Administrację tę, tak jak administrację w ogóle, można rozumieć w sposób
przedmiotowy lub podmiotowy (w konsekwencji także przedmiotowo-podmiotowy).
Przedmiotowo rozumiana administracja regulacyjna oznacza w ogólnym przypadku
wszelkie administracyjno-prawne sposoby wpływania na rynek (społeczną gospodarkę
rynkową) przez państwo. W konkretnym przypadku, tutaj ważniejszym, oznacza specyficzne
działania specjalnie utworzonych organów regulacyjnych, do których to działań można za
Markiem Szydło zaliczyć: dopuszczanie do działalności gospodarczej, ustanawianie praw
wyłącznych i szczególnych, regulację świadczenia usług w ogólnym interesie gospodarczym,
zapewnianie dostępu do sieci, regulację cen, rachunkowość regulacyjną oraz ochronę dóbr
policyjnych,
wpływaniu na rynek za pomocą instrumentów, których jurydycznym wyrazem jest
stanowienie norm prawnych i ich władcze stosowanie. Przy czym członkostwo Polski w Unii
Europejskiej powoduje, Ŝe krajowa regulacja ma w duŜym zakresie charakter wykonawczy
i/lub komplementarny wobec wspólnotowego porządku prawnego. Tak jak w pozostałych
państwach Unii Europejskiej regulacja w Polsce podejmowana jest w następstwie liberalizacji
i prywatyzacji sektorów infrastrukturalnych, czyli sektorów, w których działalność
gospodarcza (świadczenie usług uŜyteczności publicznej) prowadzona jest przy
wykorzystaniu określonej sieci infrastrukturalnej: telekomunikacyjnej, elektroenergetycznej,
kolejowej, lotniczej, pocztowej oraz wodociągowo-kanalizacyjnej.
Podstawową funkcją administracyjnych działań regulacyjnych jest ochrona i
wspieranie rynku, aby zapewnić związane z nim wartości (efektywność, innowacyjność,
wybór, wolność i równość, a takŜe dostępność, przystępność oraz poŜądaną jakość
określonych i niezbędnych dla funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki świadczeń).
Oznacza to, Ŝe kaŜda administracyjna regulacja rynku musi mieć bardzo powaŜne
uzasadnienie. Najogólniej moŜna powiedzieć, Ŝe regulacja rynku ma dwojakie cele: po
pierwsze ekonomiczne (w tym przypadku chodzi o dokonanie korekty źle funkcjonującego
rynku w celu zapewnienia jego efektywności) i – po drugie – pozaekonomiczne (w tym
przypadku chodzi o taką korektę rynku, która ma zapewnić sprawiedliwość społecznego
porządku). Cele regulacji wskazują na jej zbieŜność, ale nie toŜsamość z (administracyjną)
reglamentacją gospodarki rynkowej.
Funkcje i cele regulacji realizuje podmiotowo rozumiana administracja regulacyjna
(chociaŜ takŜe inne podmioty), którą tworzą przede wszystkim specjalne organy regulacyjne
(administracja regulacyjna sensu stricto). Ich tworzenie w państwach Unii Europejskiej ma
swój początek w latach osiemdziesiątych XX wieku, kiedy Unia Europejska rozpoczęła w
odniesieniu do sektorów infrastrukturalnych program liberalizacji i rozwoju wspólnego rynku.
Realizując ten program, Komisja Europejska oraz Parlament Europejski i Rada wydały liczne
dyrektywy (rzadziej rozporządzenia) sektorowe normujące warunki efektywnego i
konkurencyjnego funkcjonowania sektorów infrastrukturalnych. Ich praktyczna realizacja –
zgodnie z zasadą zdecentralizowanego stosowania prawa wspólnotowego – naleŜy głównie do
specjalnie w tym celu powołanych krajowych organów regulacyjnych. W Polsce są to obecnie
Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, Prezes
Urzędu Transportu Kolejowego i Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego. Organy te mają status
centralnych organów administracji rządowej (chociaŜ w porównaniu z innymi centralnymi
organami administracji rządowej charakteryzują się pewną niezaleŜnością wobec naczelnych
organów administracji rządowej, co ma zapewnić ich oddzielenie od bieŜących wpływów i
interesów politycznych), ale pamiętać naleŜy, Ŝe dyrektywy wspólnotowe nie narzuciły
państwom członkowskim ani formy organizacyjno-prawnej, ani składu tych organów. Zatem
państwo członkowskie moŜe utworzyć organ regulacyjny w formie publicznoprawnej, ale i
prywatnoprawnej, jednoosobowy, ale i kolegialny. Ponadto w danym państwie członkowskim
regulacja w danym sektorze moŜe być powierzona więcej niŜ jednemu organowi. NaleŜy teŜ
powiedzieć, Ŝe dyrektywy sektorowe nakazują krajowym organom regulacyjnym oraz
Komisji Europejskiej obowiązek ścisłej wzajemnej współpracy. Współpraca ta odbywa się w
ramach tworzonych przez Komisję – w drodze specjalnych decyzji – sieci (grup) organów
regulacyjnych.
Jak juŜ zostało wskazane, funkcje i cele regulacji realizują nie tylko specjalne organy
regulacyjne (administracja regulacyjna sensu stricto). W grę wchodzą jeszcze w
szczególności ministrowie właściwi w sprawach danego sektora infrastrukturalnego, których
uwzględnienie prowadzi do pojęcia administracji regulacyjnej sensu largo. Gdyby natomiast
uwzględnić dalsze podmioty realizujące zadania regulacyjne, zarówno na poziomie
centralnym (przede wszystkim Sejm), jak i terenowym (organy gminy, które regulują sektor
gospodarki wodociągowo-kanalizacyjnej), to moŜna wprowadzić jeszcze pojęcie organów
regulacyjnych sensu largissimo.
gosicka