POJĘCIE FINANSÓW PUBLICZNYCH

Termin finanse wywodzi się ze średniowiecznej łaciny od czasownika finire. Czasownik finire został zniekształcony na finare a następnie przekształcił się w finatio, co oznaczało początkowo orzeczenie sądowe kończące spór, później oznaczał kwotę pieniężną ustaloną tym orzeczeniem. Następnie finatio przekształciło się w financia.

Pod koniec średniowiecza termin finanse był wiązany tylko z operacjami pieniężnymi. Początkowo oznaczał operacje nieuczciwe, ale z biegiem czasu stracił to pejoratywne znaczenie.

Od czasów późnego średniowiecza termin finanse jest już związany wyłącznie z operacjami pieniężnymi, oznacza zatem stosunki ekonomiczne związane z pieniądzem. Nie wszystkie jednak zjawiska wiążące się  z pieniądzem zaliczamy do finansów lecz tylko te, które wiążą się z przepływem środków pieniężnych od jednych podmiotów do drugich (pieniądz w ruchu). Nie zalicza się do finansów tych zjawisk, w których pieniądz jest statyczny, np. pełni rolę miernika wartości, a więc np. nie zalicza się do finansów zagadnień ustalania cen.

Operacje pieniężne zaliczane do finansów doktryna na ogół dzieli na dwa rodzaje, są one związane:

1.       Z pozyskiwaniem środków pieniężnych.

2.       Z podziałem, rozdysponowaniem środków pieniężnych na różne potrzeby.

Działalność taką prowadzą różne podmioty:

·         osoby fizyczne (choć w warunkach ekonomicznych mówi się o gospodarstwach domowych)

·         osoby prawne (w tym np. podmioty gospodarcze, stowarzyszenia)

·         podmioty prawa publicznego (to takie podmioty, które dzierżą władzę, sprawują ją- są to np. państwa, jednostki samorządu terytorialnego, organizacje międzynarodowe i ponadnarodowe)

Finanse publiczne oznaczają wszelkie operacje z udziałem środków pieniężnych dokonywane przez podmioty publiczne.

Termin finanse publiczne jest od pewnego okresu czasu definiowany w prawie polskim. W ustawie o finansach publicznych z 2009 r. – obecnie obowiązującej – także jest zawarta definicja finansów publicznych. Zgodnie z art. 3 tej ustawy finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem.

Chodzi o procesy takie jak:

1.       Gromadzenie dochodów i przychodów publicznych.

2.       Wydatkowanie środków publicznych.

3.       Finansowanie potrzeb pożyczonych budżetu państwa.

4.       Zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne.

5.       Zarządzanie środkami publicznymi, np. ich lokowanie na rachunkach bankowych

6.       Zarządzanie długiem publicznym, np. zaciągnięcie długu, spłata raty

7.       Rozliczanie z budżetem UE, np. płacenie składek

W Polsce międzywojennej odpowiednikiem współczesnego terminu finanse publiczne był termin skarbowość- miał on jednak szerszy zakres znaczeniowy. Oznaczał nie tylko operacje pieniężne, ale także gospodarkę niepieniężną, naturalną prowadzoną przez te podmioty (np. zarządzanie przedsiębiorstwami publicznymi).   Jurydycznym odpowiednikiem skarbowości było prawo skarbowe.

Do początku lat 50. XX w. w Polsce dominowała terminologia związana z terminem skarbowość. Stara terminologia nie została jednak całkowicie wyparta mamy np. prawo karne skarbowe, urzędy i izby skarbowe

ü       CECHY CHARAKTERYSTYCZNE FINANSÓW PUBLICZNYCH

Charakteryzując finanse publiczne warto wskazać na 6 istotnych cech:

1.       W stosunkach z zakresu finansów publicznych zawsze przynajmniej jeden podmiot jest podmiotem publicznym, jest wyposażony w atrybut władzy publicznej.

2.       Stosunki z zakresu finansów publicznych są na ogół oparte na zasadzie władztwa i podporządkowania. Podmiot publiczny ma możliwość władczego kształtowania sytuacji prawnej innego podmiotu, ten podmiot jest podporządkowany.

3.       Finanse publiczne są związane z realizacją interesu publicznego, a nie interesu indywidualnego. Mają służyć dobru wspólnemu. (pozwala to odróżnić finanse publiczne od prywatnych, gdzie liczy się interes indywidualny, głownie zysk)

4.       Finanse publiczne charakteryzuje wysoki stopień reglamentacji prawnej. Liczne ustawy, przepisy, akty wykonawcze normują zagadnienia poboru różnych dochodów czy sposoby wydatkowania środków publicznych. Reglamentacja ta przybiera postać nie tylko norm wynikających z aktów prawnych, ale znajduje także odzwierciedlenie w licznych planach finansowych.

5.       Finanse publiczne maja mieć zarówno charakter scentralizowany (finanse państwa), jak i zdecentralizowany (finanse gmin, powiatów, województw).

6.       Wielkość zasobów, którymi dysponują podmioty publiczne- są one nieporównywalnie duże w porównaniu do zasobów podmiotów prywatnych. (cecha ta ma znaczenie dla gospodarki całego państwa- gospodarka finansowa pojedynczego podmiotu nie ma większego znaczenia dla sytuacji gospodarczej kraju, ale fundamentalne znaczenie mają np. budżety podmiotów publicznych)

ü       FUNKCJE FINANSÓW PUBLICZNYCH

Przez funkcje finansów publicznych rozumie się skutki, efekty działania finansów publicznych.

W naukach ekonomicznych wyróżnia się 3 rodzaje funkcji finansów publicznych:

1.       Funkcję redystrybucyjną

2.       Funkcję stymulacyjną

3.       Funkcję kontrolną

FUNKCJA REDYSTRYBUCYJNA

Polega na przenoszeniu wartości ze sfery produkcyjnej do sfery nieprodukcyjnej. Zwaną inaczej niekiedy funkcją rozdzielczą.

Pobiera się środki głównie ze sfery produkcyjnej (głównie podatkami) i przeznacza na zaspokojenie potrzeb zbiorowych wspólnoty (czyli np. na bezpieczeństwo wewnętrzne, ochronę przed klęskami żywiołowymi)

FUNKCJA STYMULACYJNA

Polega na tym, że przy pomocy gromadzenia i wydatkowania dochodów publicznych chce się zachęcić/zniechęcić podmioty prywatne do określonych rodzajów aktywności społecznej, zgłasza gospodarczej. Nazywaną niekiedy funkcją interwencyjną.

FUNKCJA KONTROLNA

Polega na tym, że poprzez rejestrację i ewidencję różnych zjawisk finansowych uzyskuje się istotne informacje o stanie gospodarki państwa

Finanse publiczne i prawo  finansowe – wykład 2                                                                      2009-11-17

EWOLUCJA FINANSÓW PUBLICZNYCH

Dawno, dawno temu w odległej galaktyce… LLL

Z historii wiemy, że ludzie od zarania żyli w pewnych wspólnotach. Początkowo były to wspólnoty plemienne, ale po pewnym okresie czasu pojawiło się państwo, będące szczególnym sposobem organizacji życia zbiorowości. Państwo zaczęło zaspokajać pewne potrzeby zbiorowe, których
nie można, ze względu na ich charakter, zaspokajać indywidualnie. Na pokrycie ich potrzeb zbiorowych potrzebne były pewne środki. Owe środki pierwotnie występowały w postaci świadczeń
o charakterze naturalnym, rzeczowym bądź osobistym.  Wraz z pojawieniem się pieniądza
i gospodarki towarowo-pieniężnej świadczenia rzeczowo-naturalne były wypierane przez świadczenia pieniężne. W państwach niewolniczych (starożytnym Egipcie, państwach greckich, starożytnym Rzymie) cechą charakterystyczną finansów tych państw było to, że środki na pokrycie potrzeb zbiorowych były czerpane od podmiotów zewnętrznych. Były to środki pochodzące przede wszystkim z wypraw wojennych, a więc z majątku, który dało się przejąć, zagrabić od społeczeństw obcych. Później były to także daniny od tzw. sprzymierzeńców, od ludów podbitych. Państwa starożytne były w istocie państwami pasożytniczymi – utrzymywały się ze środków społeczeństw obcych. W miarę upływu czasu środki te przestały wystarczać. Zwrócono się wówczas w kierunku własnego społeczeństwa – zaczęto pobierać świadczenia od własnych obywateli. Początkowo były to świadczenia dobrowolne, takie jak np. organizowanie igrzysk, budowa okrętów przez określonych właścicieli, albo piastowanie urzędów publicznych na własny koszt. Z czasem te świadczenia dobrowolne zanikają, wypierają je świadczenia przymusowe. Początkowo świadczenia te mają charakter świadczeń nadzwyczajnych, pobieranych na ważne w danym momencie potrzeby,
np. wojenne. Z czasem jednak świadczenia przymusowe utrwalają się i stają się świadczeniami zwyczajnymi – regularnie pobieranymi od własnych obywateli. Początkowo świadczenia pobierane przez państwa niewolnicze miały charakter świadczeń naturalnych, ale pod koniec tej epoki tej formacji społeczno-gospodarczej (pod koniec niewolnictwa) mamy do czynienia z rozwiniętymi świadczeniami pieniężnymi. Istnieją już rozbudowane systemy podatkowe. W starożytnym Rzymie znany był już podatek dochodowy, a także spadkowy (zaniknęły w formacji feudalnej, na rzecz powrotu do gospodarki naturalnej). Państwa niewolnicze przeznaczały gromadzone środki głównie na wyprawy wojenne, ale także w pewnym zakresie na utrzymanie administracji ówczesnych państw, budowę dróg i różnych urządzeń infrastruktury technicznej, jak akwedukty, fora, czy organizację niektórych igrzysk. W momencie, w którym państwo czerpie środki powszechnie od własnego społeczeństwa, kończy się ta formacja społeczno-gospodarcza. Stąd to zastrzeżenie na początku,
że główne dochody państw niewolniczych pochodziły z państw obcych.

W następnej formacji społeczno-gospodarczej, w państwach feudalnych, rozwinięta we wcześniejszej formacji gospodarka pieniężna zanika. Następuje powrót do gospodarki naturalnej. Państwa tej formacji pozyskują świadczenia głównie w 2 formach: świadczenia płynące z tzw. domen oraz
z regaliów. Państwa feudalne są zbudowane hierarchicznie – na szczycie drabiny feudalnej stoi monarcha, utożsamiany z państwem. Do monarchy należy cała ziemia w państwie – bądź bezpośrednio, bądź pośrednio. Ziemia należąca bezpośrednio do monarchy to tzw. domeny. To
z domen płyną świadczenia na pokrycie potrzeb zbiorowych, przeważnie w postaci naturalnej
i osobistej. Źródłem dochodów pieniężnych domeny stały się dopiero pod koniec średniowiecza,
po odrodzeniu się pieniądza. Drugie źródło świadczeń otrzymywanych przez ówczesne państwa to tzw. regalia. Są to przysługujące wyłącznie monarsze uprawnienia gospodarcze. Znane są takie regalia jak: regale sądowe, drogowe, rzeczne, mennicze, górnicze, czy znienawidzone mocno przez ludność francuską regale solne (była to jedna z przyczyn wybuchu Rewolucji Francuskiej; król miał wyłączne prawo do wydobywania i rozprowadzania soli). Od … średniowiecza ponownie odradza się pieniądz (najpierw w miastach) i świadczenia naturalne są szybko wypierane przez świadczenia pieniężne. Panujący wyzbywają się dużej ilości domen – dużą ich część nadają zasłużonym wojownikom
w drodze nadania przywilejów. Świadczenia płynące wcześniej z domen są zastępowane najpierw przez czynsze, płacone w pieniądzu, a potem przez podatki, gł. podatki od gruntów. Środki pozyskiwane przez państwa feudalne były przeznaczane głównie na potrzeby monarchy, utrzymanie jego dworu oraz na potrzeby wojskowe. Pod koniec tej formacji są także częściowo wydawane
na manufaktury państwowe.

Następna formacja społ.-gospodarcza to kapitalizm. Finanse podmiotów publicznych w ramach tej formacji kształtują się w zasadniczo różny sposób, w zależności od tego, czy jest to etap wczesnego kapitalizmu, kapitalizmu wolnorynkowego, czy jest to późniejszy etap – okres interwencjonizmu gospodarczego. W okresie pierwszym kapitalizmu wolnorynkowego państwo wyzbywa się resztek domen i tworzonych pod koniec średniowiecza, w okresie tzw. merkantylizmu, przedsiębiorstw.
W tym okresie najszersze pole działania ma kapitał prywatny. Gospodarka tych państw jest w pełni gospodarką pieniężną. Dominującą doktryną ekonomiczną tego okresu jest liberalizm gospodarczy. Zgodnie z założeniami tej doktryny państwo nie prowadzi działalności gosp. ani nie ingeruje
w działalność gosp. podmiotów prywatnych. Podstawowym mechanizmem regulującym procesy gosp. jest rynek. Panuje w pełnym zakresie wolna konkurencja. Państwo pełni jedynie, jak zwykli mówić ekonomiści liberalni, rolę „stróża nocnego”. Stanowi prawo i egzekwuje jego wykonanie. Głównym źródłem dochodów podmiotu publicznego w tym okresie stają się podatki. Od tego czasu mówi się, że państwo jest państwem podatkowym. To podkreślenie jest istotne ze względu na następną formację państw socjalistycznych, gdzie kształtowały się zasadniczo różnie. Z czasem wykształca się instytucja budżetu państwa i w związku z tym gospodarka finansowa państw jest prowadzona głównie poprzez budżet. Zadania państw ówczesnych były zadaniami bardzo wąskimi. Państwo dokonywało wydatków, gł. o charakterze administracyjnym. Były to więc wydatki
na administrację państwową, bezpieczeństwo wewnętrzne (wymiar sprawiedliwości, policja)
i bezpieczeństwo zewnętrzne (wydatki militarne). O budżetach państw kapitalizmu wolnorynkowego mówiło się, że są budżetami administracyjnymi. W okresie wolnej konkurencji pojawia się obok państwa, na szerszą skalę, samorząd terytorialny – a więc drugi z podmiotów publicznoprawnych występujących obok państwa. Samorządy prowadzą samodzielnie własną działalność finansową
w oparciu o własne budżety.

Pod koniec XIX w. i na początku wieku XX mamy do czynienia z potężnymi kryzysami gospodarczymi towarzyszą im bardzo liczne, głębokie konflikty społeczne. Nierówny podział bogactwa i istnienie ogromnych obszarów nędzy, ubóstwa powodują, że rozwijają się związki zawodowe, pojawiają się partie polityczne i rodzi się nowa koncepcja społeczno-ekonomiczna. Wykształca się doktryna interwencjonizmu państwowego. Wraz z tą doktryną rozpoczyna się nowy okres kapitalizmu, okres interwencjonizmu gospodarczego. Zgodnie z doktryną interwencjonizmu gosp. rola państwa ulega zasadniczej zmianie. Państwo ma aktywnie oddziaływać na przebieg procesów gospodarczych – ma interweniować w okresach kryzysów gospodarczych, ale nadto ma dbać o równomierny wzrost gospodarczy, równowagę gospodarki. Nadto, państwo ma zapewnić pokój społeczny, nie może przechodzić obok tego obojętnie. Nie ma już zatem miejsca dla państwa pełniącego tylko rolę
„stróża nocnego”. Doktryna interwencjonizmu gosp. spowodowała poważne zmiany w dochodach
i wydatkach państw. Obok wydatków administracyjnych pojawiają się także wydatki publiczne na cele gospodarcze. Państwo przykładowo finansuje, w ramach tzw. robót publicznych, infrastrukturę techniczną, niezbędną dla działalności gospodarczej, a więc buduje drogi, koleje, porty, czy finansuje badania naukowe. Potrzeba finansowania spokoju społecznego powoduje, że pojawiają się wydatki publiczne o charakterze socjalnym: na edukację na poziomie elementarnym, walkę z bezrobociem, czy na finansowanie ubóstwa. Tego typu potrzeby są w pewnym zakresie finansowane ze środków publicznych. Oczywiście dzieje się to stopniowo. Gdyby rynek znów się zaciął, doszło do kryzysu gosp., upadły przedsiębiorstwa prywatne, to państwo jest odpowiedzialne za naprawę. Rozszerzone zadania państwa wymagały znacznie większych dochodów niż dotychczas. Wzrastają zatem obciążenia podatkowe, pojawiają się rozbudowane systemy podatkowe, ale nadto państwo na dużą skalę zaczyna korzystać z dochodów o charakterze zwrotnym – z pożyczek, kredytów bankowych,
czy obligacji. W tym okresie czasu bardzo często budżety państwa są uchwalane z deficytami budżetowymi. Zobowiązania publiczne, dług publiczny rośnie w bardzo szybkim tempie.
W tym okresie, zwłaszcza po I Wojnie światowej pojawiają się organizacje międzynarodowe, jak choćby Liga Narodów, które przejawiają własną działalność finansową – to trzeci podmiot publ. obok państwa i samorządu, którego własną działalność finansową.

Zasadniczo inaczej kształtowała się gospodarka finansowa państw socjalistycznych. W odniesieniu do tych państw najistotniejsze wydają się być dwie cechy dotyczące ich ustroju. Po pierwsze: upaństwowienie szeroko rozumianej działalności gospodarczej i działalności niektórych innych sfer. Po drugie: planowanie działalności gosp. i finansowej. W państwach socjalistycznych państwo jest wszechobecne – prowadzi działalność gosp. poprzez przedsiębiorstwa państwowe, specjalne podmioty powołane wyłącznie do prowadzenia tej działalności. Działalność gosp. niepaństwowa występuje w bardzo wąskim zakresie, gł. jako działalność spółdzielcza. Prywatna działalność gospodarcza nie jest w zasadzie prowadzona, bądź prowadzona jako działalność rzemieślnicza,
w bardzo wąskim zakresie. Państwo preferuje działalność własnych podmiotów gospodarczych, przedsiębiorstw państwowych. /W Polsce sytuacja była o tyle nietypowa, że nie udało się u nas
w pełni znacjonalizować rolnictwa./ Tolerowaną własnością była własność spółdzielcza, istniejąca
na niewielką skalę. Wszystkie banki w państwach socjalistycznych były bankami państwowymi. Wyłącznie państwowe były również towarzystwa ubezpieczeniowe (w Polsce PZU i Warta). Państwowe były również wszystkie typy szkół, przedszkola, żłobki, kina, teatry – wszystko ci się dało, nie tylko w zakresie szeroko rozumianej działalności gospodarczej. Druga cecha polegała na tym,
że cała działalność państwa, przedsiębiorstw, instytucji ubezpieczeniowych, banków państwowych
– była planowana. Istniał rozbudowany system planów. Z jednej strony były to plany typu rzeczowego, plany gospodarcze, a z drugiej strony – rozbudowany system planów finansowych.
A więc obok budżetu państwa – podstawowego planu finansowego państwa – istniał np. plan kredytowy, plan kasowy (dot. przepływów środków finansowych), plany finansowe przedsiębiorstw państwowych, banków, itp. Były podstawowym instrumentem działania państwa. Zamieszczone
w nich wielkości miały charakter wiążący, zamieszczone w nich zadania musiały być wykonane.
W państwach socjalistycznych przestał działać rynek, wraz z jego prawami.

Wykład 3                                                                                                                                            2009-11-24

EWOLUCJA  FINANSÓW PUBLICZNYCH (c.d.)

Wracając do naszej historii:

Ustrój tych państw charakteryzował się 2 cechami, które wpływały na kształtowanie ich finansów publicznych. Wszystkie podmioty były państwowe: przedsiębiorstwa, banki, przedszkola, szpitale, itd. Podstawowym instrumentem sterującym działalnością państwa były plany. W państwach socjalistycznych finansowa działalność państwa była prowadzona według 4 różnych systemów:
1) budżetowego, z jego naczelnym planem finansowym budżetu państwa, 2) bankowo-kredytowego, obejmującego działalność wszystkich banków, która była ujęta w ramach planu kredytowego
i kasowego, 3) w ramach systemu finansowego przedsiębiorstw państwowych, które posiadały własne plany rzeczowo-finansowe oraz 4) w ramach planowego systemu ubezpieczeń – państwowe towarzystwa ubezpieczeniowe miały własne plany finansowe. Plany wyparły wolny rynek. Twórcom tego systemu wydawało się, że centralny planista jest w stanie tak zaplanować działalność jednostek państwowych, że będzie ona efektywna – nie będzie powodować marnotrawstwa środków publicznych, które zdarza się w państwach gospodarki rynkowej. Podstawowym instrumentem oceny działania przedsiębiorstw państwowych, jak i innych jedn. państwowych był stopień wykonania planu, a nie rachunek ekonomiczny. Te założenia systemu spowodowały daleko idące zmiany
w dochodach i wydatkach państw socjalistycznych [a jakich by innych :/]. Dochody płynęły głównie
w postaci wpłat od przedsiębiorstw państwowych. Państwo czerpało zatem środki potrzebne
do realizacji zadań państwowych, gł. z własnej działalności gospodarczej. W tych państwach podatki pobierane od ludności, obywateli, bądź od tzw. gospodarki nieuspołecznionej, były bardzo nieduże. Były lata w budżetach państwa, że dochody z podatków szacowały się w kilku procentach wszystkich dochodów budżetowych. Podatki nie są w tym systemie potrzebne, bo państwo utrzymuje się samo, czerpie zyski od własnych podmiotów gospodarczych. Jednakże w państwach tych istniały ogromne obciążenia pośrednie, ciążące na obywatelach. Polegało to na tym, iż państwo poprzez swoje organy ustalało w sposób wiążący ceny dóbr i usług przedsiębiorstw państwowych, a z drugiej strony wysokość płac. Ceny towarów i usług z ekonom. punktu widzenia były zawyżane, a wynagrodzenia (taryfy wynagrodzeń) – zaniżane. Dzięki temu mechanizmowi w przedsiębiorstw państwowych powstawały nadwyżki finansowe, które były potem przejmowane przez państwo w postaci wpłat przedsiębiorstw państwowych do budżetu. Dziś w Polsce niewiele zostało z tego systemu.

Druga istotna zmiana dotyczyła zakresu dokonywanych z budżetu państwa i z innych źródeł,
np. funduszów cenowych. W budżetach tych pojawiają się na ogromną skalę tzw. wydatki gospodarcze, głównie na rzecz przedsiębiorstw państwowych, bądź ich budowę. W niektórych budżetach wydatki gospodarcze osiągają nawet 50% wydatków budżetu państwa. Poprzez budżet redystrybuuje się dochody pobrane od przedsiębiorstw rentownych na rzecz przedsiębiorstw nierentownych. Powstawały nowe kopalnie, huty, itp. O budżetach tych państw zwykło się mówić,
że są budżetami gospodarczymi, z racji tak dużych wydatków gospodarczych. Oprócz tego
w państwach socjalistycznych pojawiła się bardzo duża grupa wydatków socjalnych. To np. wydatki na edukację, bo usługi edukacyjne na wsz. poziomach edukacji były świadczone nieodpłatnie. Wszystkie wydatki musiały być pokryte z budżetu. Wszystkie usługi zdrowotne, publiczne jednostki ochrony zdrowia wciąż opierają się na finansowaniu z budżetu. Były również wydatki na teatry, na finansowanie akcji kulturalnych, wydatki na szeroko rozbudowane stypendia różnego rodzaju, czy też wydatki na tzw. pomoc społeczną, czy też utrzymanie domów dziecka. W żadnych innych budżetach państw wydatki socjalne nie występowały w tak szerokim zakresie, choć jakość usług socjalnych, mówiąc najdelikatniej, nie była najwyższa. Nie było konkurencji, nikt nie mógł zagrozić państwu.

System ten okazał się jednak systemem wysoce nieefektywnym z ekonomicznego punktu widzenia. Wbrew podstawowym założeniom prowadził do ogromnego marnotrawstwa środków publicznych.
Z tego powodu nie wytrzymał konkurencji z systemem opartym o rynek. Do tego w sferze politycznej był systemem totalnie niedemokratycznym. Wraz z potężnymi zmianami, które nastąpiły w Polsce
i w Europie na przełomie lat 80 i 90 ubiegłego wieku, nastąpiło szybkie wycofywanie się
z podstawowych założeń dotyczących tego systemu. A więc poważnie ograniczono, i ogranicza się nadal, aktywność państwa w różnych sferach życia gospodarczego i społecznego. Dokonano
i dokonuje się głębokich przekształceń własnościowych, zwłaszcza w sferze gospodarczej
– prywatyzuje się przedsiębiorstwa państwowe i inne jednostki. Podstawowym regulatorem procesów gosp. ma być rynek, a nie plany do wykonania. Wynika to z artykułu 20 Konstytucji
z ’97 roku, który stanowi, iż „społeczna gospodarka rynkowa jest oparta na wolności gospodarczej
i własności prywatnej”. Podstawą ustroju Rzeczypospolitej Polskiej jest więc społeczna gospodarka, ale rynkowa, oraz własność prywatna. W państwach współczesnych reformowanych wycofano się
z idei planowania, zwłaszcza planowania działalności gospodarczej. Podstawowymi planami, które są dzisiaj sporządzane, to budżet państwa i budżety samorządowe. Zniknęły wiążące plany finansowe dotyczące banków, towarzystw ubezpieczeniowych, czy przedsiębiorstw. Temu wycofywaniu się
z podstawowych idei charakterystycznych dla państw socjalistycznych towarzyszyły daleko idące zmiany w dochodach i wydatkach publicznych. W przypadku dochodów rozkwitły podatki obciążające obywateli i podmioty gospodarcze. Współczesne polskie budżety państwowe osiągają ok. 90% dochodów z podatków. W roku 1993 uchwalono ustawę o podatku od towarów i usług. Była to pierwsza ustawa, w której wprowadzono podatek obrotowy. Obok dochodów bezzwrotnych, płynących głównie z podatków, pojawiły się także dochody zwrotne w postaci wpływów ze sprzedawanych papierów wartościowych, gł. skarbowych.

Współczesne państwa, w tym Polska, są państwami podatkowymi. Z uchwalanych budżetów,
z chronicznymi, regularnymi deficytami budżetowymi, powoduje wzrost państwowego długu publicznego. W Polsce są trzy „progi ostrożnościowe” długu publicznego. Ostatni jest wpisany w Konstytucji, która mówi, że dług ten nie może przekroczyć 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto. W państwach postsocjalistycznych w bardzo szybkim tempie dług publiczny, wynikający przede wszystkim z niedostatecznego ograniczenia rozbudowanych wcześniej świadczeń socjalnych. Chociaż wydatki publiczne są w tych państwach ograniczane, gł. wydatki gospodarcze, ale także wydatki socjalne – to rezygnacja z nich jest zbyt wolna. Łatwiej udało się ograniczyć wydatki, bo dokonano tego poprzez prywatyzację przedsiębiorstw państwowych i inne jednostki. Spotyka się to jednak z oporem jednostek pracowniczych, które doprowadzają do upadków tych przedsiębiorstw. Pojawienie się szkół niepublicznych czy niepublicznej służby zdrowia również na to wpłynęło.
Ale najtrudniej i zbyt wolno ulegają ograniczeniu wydatki socjalne. Stąd wzrost długu publicznego
– bez odpowiedniej redukcji wydatków i spłacenia dotychczasowego długu konieczne jest zaciągnięcie kolejnego.

W państwach wysoko rozwiniętych, poczynając od lat 50 do lat 80 XX w. pojawiła się na szeroką skalę idea „państwa dobrobytu”. Powstała ona pod wpływem ekonomii dobrobytu. Zgodnie z założeniami tej idei, państwo współczesne jest nadal państwem interwencjonizmu gospodarczego, ale główne hasła dotyczą sfery społecznej. Państwo jest odpowiedzialne za jakość życia obywateli, ma zapewnić pełne zatrudnienie, równość szans, oraz szeroką sferę usług i świadczeń socjalnych. To państwo jest odpowiedzialne za zabezpieczenia społeczne – na starość, na wypadek choroby, czy bezrobocia.
To państwo ma zapewnić kompromis między interesami pracodawców i pracowników.
Obok ingerencji gospodarczej ma prowadzić ingerencję społeczną. Pod wpływem tej idei bardzo wzrosły wydatki publiczne, zwłaszcza wydatki socjalne. Aby im sprostać, państwa zaczęły się zadłużać. Budżety państwowe często są deficytowe – mają wysokie deficyty. Podwyżki podatków osłabiają natomiast tempo wzrostu gospodarczego. W ciągu ostatnich lat następuje jednak, przede wszystkim w teorii make znacznie trudniej w praktyce, wycofywanie się z idei państwa dobrobytu. Pod koniec lat 80 i na początku lat 90 ub. wieku zaczęto mówić, operując językiem potocznym, o tzw. zwijaniu państwa dobrobytu – ograniczaniu interwencji społecznej państw. Następuje powrót do polityki liberalnej, pojawia się tak zwany neoliberalizm. Ale w praktyce owo zwijanie państwa dobrobytu napotyka ogromny opór społeczny

Finanse publiczne i prawo  finansowe – wykład 4                                                                      2009-12-01

PRAWO FINANSOWE

Za siedmioma górami, za siedmioma lasami…

Finanse publiczne Są przedmiotem badań różnych nauk ekonomicznych i prawnych.

Nauki ekonomiczne zajmują się przede wszystkim zjawiskami finansowymi występującymi w rzeczywistości społeczeństwa, zgłasza w gospodarczej. Badają np. związki zachodzące między poziomem opodatkowania a wzrostem gospodarczym, analizują trendy zachodzące w wydatkach publicznych, itp.

Nauki...