(10626) Etyka zawodowa.doc

5

1. Etyka zawodowa

1.1 Określenie[1]

Etyką zawodową nazywamy spisane normy odpowiadające na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować.

Etyka zawodowa występuje w postaci norm zinstytucjonalizowanych (kodeksy, przysięgi, ślubowania) oraz norm formułowanych jako indywidualne propozycje, luźne lub stanowiące uporządkowany zespół postulatów.

Od tak rozumianej etyki zawodowej należy odróżnić reprezentowane przez daną grupę zawodową przekonania moralne. Warto też wyodrębnić moralność zawodową rozumianą jako postępowanie danej grupy zawodowej oceniane ze względu na kryteria moralne.

Wyróżnione tu trzy dziedziny tylko częściowo się pokrywają. Oto przykład. W kodeksie etyki nauczycielskiej może znaleźć się norma zabraniająca przyjmowania wszelkich indywidualnych prezentów od dzieci lub ich rodziców. Przekonania moralne nauczycieli mogą być takie, że akceptują oni przyjmowanie np. kwiatów i słodyczy. Z kolei zaś moralność (rozumiana jako postępowanie) jakichś nauczycieli może być taka, że nie tylko przyjmują oni chętnie wszelkie prezenty, ale nawet prowokują ich dawanie.

Etykę zawodowa, czyli owe kodeksy lub jakieś ich fragmenty, opracowuje się zazwyczaj z myślą o korygowaniu stanu rzeczywistego, o podciąganiu go do wskazanego wzorca; pragnie się, aby formułowane normy zinternalizowały się w grupie adresatów i aby znalazło to odbicie w sferze ich postępowania.

Materiał będący przedmiotem niniejszych analiz, etyka zawodowa w przedstawionym tu sensie, jest stosunkowo łatwo uchwytny, ograniczamy się bowiem do opublikowanych postulatów. Natomiast należycie uzasadnione twierdzenia dotyczące treści norm związanych z moralnością drugiego i trzeciego rodzaju wymagają odpowiednich badań socjologicznych.

Do przekonań można dotrzeć metodą ankietową. Postępowanie członków jakiejś grupy zawodowej podlega również odpowiednim metodom socjologicznej obserwacji.

Trzeba zaznaczyć, że wyróżnienie owych trzech dziedzin nie jest na tyle ostre, aby w przypadku luźno formułowanych postulatów za każdym razem można było stanowczo orzec, czy dana norma stanowi fragment etyki zawodowej, czy należy ją raczej uznać za przekonanie moralne przedstawiciela danej grupy zawodowej.

Treść zasad etyki zawodowej jest - najogólniej mówiąc – wyznaczona przez treść roli społecznej przypisywanej osobom wykonującym określony zawód. Wyraźne artykułowanie zasad deontologicznych jest charakterystyczne jednak tylko dla niektórych zawodów, w szczególności tych, które cieszą się szczególnym prestiżem społecznym, których wykonywanie wymaga szczególnego zaufania.

Zwykle przedstawiciele takich zawodów zrzeszają się w zawodowe korporacje, stawiające sobie za cel, między innymi, kontrolowanie przestrzegania zasad deontologicznych przez członków korporacji i wymierzanie kar dyscyplinarnych za ich łamanie. Tego rodzaju działania korporacji zawodowych - spisywanie (kodyfikowanie) zasad deontologicznych i reagowanie na przypadki ich łamania - są uważane za zachowania powodujące podniesienie lub ochronę prestiżu zawodu.

1.2 Zawód zaufania społecznego

Przez zawody (professions -  najbliższym polskim odpowiednikiem jest termin wolny zawód) rozumie się zawody, których uprawianie związane jest z kontraktem społecznym wynikającym ze szczególnej roli spełnianej w społeczeństwie przez profesjonalistów wykonujących dany zawód.

1.3 Atrybuty „zawodu zaufania społecznego”

Do potencjalnych atrybutów "zawodu zaufania publicznego" zaliczyć można:

• powierzanie uprawiającym taki zawód informacji dotyczących życia prywatnego osób korzystających z ich usług,

• uznawanie tych informacji za "tajemnicę zawodową", która nie może być ujawniana,

• objęcie osób dysponujących taką tajemnicą - w przypadku możliwości naruszenia istotnych dóbr jednostki w razie jej ujawnienia - immunitetem zwalniającym je od odpowiedzialności karnej za nieujawnienie informacji,

• korzystanie ze świadczeń tych zawodów następuje często w razie wystąpienia realnego albo chociażby potencjalnego niebezpieczeństwa dla dóbr jednostki o szczególnym charakterze (życie, zdrowie, wolność, godność, dobre imię) w związku z czym efekt działania tych zawodów ma szczególne znaczenie dla społeczeństwa ,

• reprezentowanie osób wykonujących zawód zaufania publicznego oraz sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem tego zawodu w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony

• niepodleganie regułom hierarchii urzędniczej,

• występowanie sformalizowanej deontologii zawodowej.

Zawodom społecznie kwalifikowanym jako "zawody zaufania publicznego" społeczeństwo stawia wymóg posiadania bardzo wysokich kwalifikacji fachowych, stałego doskonalenia poziomu umiejętności i zasobu wiedzy fachowej, a także bardzo wysokich, wyższych niż przeciętnie wymogów etycznych, nie narzucanych z zewnątrz, natomiast tradycyjnie kształtowanych przez samo środowisko korporacji zawodowej.

2. Kodeksy etyczne: ich struktura i treść[2]

2.1 Określenie

Kodeks (z łac.) - akt prawny, zawierający zbiór przepisów regulujących daną dziedzinę stosunków społecznych. Kodeks etyczny jest utrwalonym na piśmie zespołem działań, których przestrzegania wymaga się od członków korporacji czy pracowników i norm postępowania (nakazów i zakazów) oraz wartości, standardów i zasad, jakimi się kierują. Etyka zawodowa jest zbiorem norm stanowiących konkretyzację ogólnych norm moralnych, określających szczegółowe ich konsekwencje dla typowych sytuacji, w jakich znaleźć się mogą osoby wykonujące dany zawód.

Niektórzy termin "etyka zawodowa" odnoszą do "spisanych norm odpowiadających na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować." Jednak w potocznym użyciu termin ten oznacza wszelkie zasady tego typu, niezależnie od tego, czy zostały spisane czy też mają charakter niepisany.

2.2 Podstawowe wymagania wobec kodeksów

Kodeks etyki zawodowej powinien spełniać następujące wymagania:

• Kodeks powinien przede wszystkim normować, nie powinien zatem zawierać opisu wartości i ideałów, którym korporacja służy.

• Kodeks musi, w pierwszej kolejności, dbać o interes publiczny. Nie powinien zawierać przepisów, dla których uzasadnieniem jest wyłącznie zabezpieczenie interesów członków korporacji.

• Kodeks musi być rzeczowy i uczciwy. Musi regulować istotne i specyficzne dla danego zawodu problemy, a nie ustalać normy, które i tak tkwią w powszechnej moralności.

Pierwszy wymóg budzi dość poważne wątpliwości. Kryje się za nim założenie, że kodeks etyki zawodowej jest przejawem moralności obowiązku, a nie moralności dążeń (aspiracji), że jego zadaniem jest wyznaczenie minimalnych standardów zachowania członków korporacji zawodowej, a nie wskazywanie ideałów, do których powinni dążyć. Takie założenie jest nieuzasadnione.

Etyka zawodowa z założenia może stawiać swoim adresatom wyższe wymagania moralne, niż te, które są wyznaczone przez normy etyki ogólnej. Widać to szczególnie wyraźnie w przypadku deontologii lekarzy czy policjantów. W tych etykach zawodowych, zachowania w odniesieniu do innych ludzi są co najwyżej wskazówkami etyki aspiracji (np. wymóg niesienia pomocy chorym

nawet z narażeniem własnego życia), są normami etyki obowiązku. Nie ma jednak powodu, by obok takich norm w kodeksie deontologicznym nie mogły się pojawić wskazówki wyznaczające wzory zachowań charakterystyczne dla etyki dążeń.

2.3 Struktura kodeksów

- Wprowadzenie do kodeksu.

Większość kodeksów posiada część wstępną, w której przedstawione są podstawowe zasady, jakimi organizacja (firma, korporacja lub ich związek) kieruje się w swym postępowaniu.

- Działy, rozdziały, części kodeksów.

Poza przedmowami czy wstępami, kodeksy dzielone są na części (rozdziały, podrozdziały itp.) poświęcone poszczególnym zagadnieniom lub uporządkowane wg. rodzajów interesariuszy firmy, bądź zbudowane wg. struktury mieszanej.

- Treść kodeksów

Kodeksy firm i stowarzyszeń zawodowych mają na celu pomaganie pracownikom lub członkom w etycznym postępowaniu. Zawierają w związku z tym wskazania, w jaki sposób ogólne moralne zasady stosują się do tego, czym firma bądź stowarzyszenie się zajmuje.

Przykład - Przysięga Hipokratesa

Przysięgam i wzywam Apollona lekarza i Asklepiosa, i Hygieję, i Panakeję, i wszystkich bogów i boginie na świadków, że tę przysięgę i tę umowę będę wypełniać według mych zdolności i mego rozumu.

Będę tego, który mnie tej sztuki nauczył, poważać na równi z moimi rodzicami, dopuszczę go do uczestnictwa w moich dochodach, i jemu, jeśli w potrzebie będzie, z mojego (majątku) oddać, jego potomków jak braci traktować i tej sztuki wyuczyć, bez zapłaty i umowy. I zobowiążę do udziału w przepisach, wykładach i wszelkich innych naukach moich synów i synów mojego nauczyciela, i związanych umową i według lekarskiego obyczaju zaprzysiężonych uczniów, nikogo jednak poza nimi.

Będę podejmować lekarskie decyzje dla pożytku chorego zgodnie z mymi zdolnościami i moim osądem, strzec się będę jednak przed tym, by użyć ich na szkodę i w nieprawny sposób.

Także nikomu nie podam śmiertelnego środka, także nawet, gdy będę o to proszony, i nikomu nie będę przy tym doradzał; również nie podam żadnej kobiecie środka do spędzenia płodu. (.... )

To, co w czasie leczenia lub poza moją praktyką w obcowaniu z ludźmi usłyszę i zobaczę, i co nie wolno powtarzać, przemilczę i będę strzec jak tajemnicy.

Jeśli wypełnię tę przysięgę i jej nie złamię, niech będzie mi dane w moim życiu i w mojej sztuce zajść daleko, i zyskać poważanie u ludzi na wsze czasy; jeśli ją jednak przekroczę i złamię, niech spotka mnie los przeciwny.

Tradycyjne zasady postępowania lekarskiego odzwierciedlane w dawnych kodeksach deontologicznych minimalizowały rolę pacjenta w procesie leczenia. Przysięga Hipokratesa mówi wiele o powinnościach lekarza, nic zaś o prawach pacjenta. Przez wieki obowiązujący model stosunku lekarza do pacjenta akcentował wielki autorytet lekarza, przy biernym podporządkowaniu się pacjenta. Zakładano, że lekarz wie, co jest najlepsze dla pacjenta i ma prawo w jego imieniu decydować o całym procesie postępowania diagnostycznego i leczniczego, nie pytając go nawet o zgodę. Takie rozumowanie wyrażało w praktyce skrajnie paternalistyczną postawę. Nie było w tym jednak nic dziwnego, gdyż taki model relacji obowiązywał również powszechnie w społeczeństwie, nie tylko w medycynie. Przez stulecia paternalizm w medycynie był powszechnie aprobowany, a nawet oczekiwany przez chorych.

Współczesne kodeksy etyczne ujmują etykę lekarską inaczej. W ostatnim półwieczu nastąpiły bardzo głębokie zmiany w dziedzinie etyki lekarskiej - rozwinęła się doktryna etyczna oparta na partnerstwie. Istotą tych zmian jest przede wszystkim wzrost znaczenia chorego, który staje się pełnoprawnym podmiotem, równorzędnym lekarzowi, wspólnie z nim świadomie podejmującym decyzje, dotyczące własnego zdrowia. Lekarz przestaje być wyrocznią, a staje się doradcą, pomagającym choremu wybierać właściwe kierunki postępowania. Można powiedzieć, że postęp wiedzy medycznej nauczył mądrych lekarzy pokory wobec niezbadanej w pełni natury i własnej niedoskonałości. To wszystko znalazło też wyraz w treści nowoczesnych kodeksów etyki lekarskiej.

2.4 Kodeks etyczny a prawo

Generalną zasadą, jaką kierują się twórcy wszystkich kodeksów etyki zawodowej, jest niesprzeczność zawartych w nich norm etycznych z normami obowiązującego prawa, które ma wobec tych kodeksów charakter nadrzędny. Postępowanie obywateli państwa objęte jest działaniem norm prawnych, natomiast specyfika wykonywanego zawodu może być uregulowana odrębnymi zestawami norm, czyli kodeksami zawodowymi. Te ostatnie obejmują w szczególności te działania, które nie zostały wyraźnie ujęte przez prawo, czyli stanowią tzw. „luki prawne”.

2.5 Zakres kodeksu

Kodeks zawodowy może zawierać postanowienia, dotyczące działania nie tylko zawodowego, ale także „poza służbą”. Punktem wyjścia i założeniem, jakie stoi u podstaw formułowania zasad etyki zawodowej niektórych zawodów – także w stosunku do postępowania nie związanego z pełnieniem służby – jest to, że profesjonalistą jest się przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, nie zaś jedynie w okresie wykonywania zajęć zawodowych. Kodeks zawodowy może zawierać postanowienia obejmujące nie tylko osoby aktualnie aktywne zawodowo, ale także w stanie spoczynku oraz kandydatów do zawodu (stażystów).

W kodeksie zawodowym psychologów zalecenie jest następujące:

Przyjmując określoną postawę wobec norm moralnych i obyczajowych w życiu prywatnym psycholog zdaje sobie sprawę, że jego decyzje w sprawach osobistych mogą wpływać na jakość jego czynności zawodowych a także rzutować na zaufanie społeczne do psychologii i psychologów. W społecznych oczekiwaniach zawarte są przy tym wysokie wymagania dotyczące przestrzegania zasad etycznych w życiu prywatnym przez osoby, których rola zawodowa obejmuje oddziaływania na drugiego człowieka.

2.6 Celowość istnienia kodeksów

Celowość stwarzania kodeksów etyki w ramach etyki środowiskowej poszczególnych grup zawodowych bywa różnie oceniana. Rysują się tutaj wyraźnie dwa skrajne poglądy.

- Wedle jednego, skodyfikowanie zasad etyki jest zasadne i niezbędne, gdyż ułatwia osobom wykonującym dany zawód odnalezienie norm etycznych nakazujących bądź zakazujących im określonego postępowania. Zgodnie z tym ujęciem do zalet kodeksowej regulacji należy jednoznaczność określenia tego co obowiązuje i co jest zakazane. Etyka w rozumieniu budujących takie programy etyczne oznacza zespół określonych i wyrażonych explicite norm korporacji zawodowej. Tego rodzaju podejście do zagadnień etycznych możemy nazwać inżynierskim. Opiera się ono na założeniu sięgającym czasów Oświecenia, że etyka stanowi swoistą wiedzę techniczną czyli wyrażalną za pomocą instrukcji. Jej poznanie pozwala na zwiększenie racjonalności działania organizacji i jej członków. Inaczej mówiąc: ludzie robią źle, bo nie wiedzą, jak postępować dobrze.

- Wedle drugiego poglądu, formułowanie kodeksów etyki zawodowej niesie ze sobą istotne niebezpieczeństwo. Wraz ze spisaniem tychże zasad wśród przedstawicieli danej grupy zawodowej może pojawić się założenie, że zbiór ten ma charakter wyczerpujący, a zatem jeżeli w kodeksie nie znalazł się dany zakaz ani nakaz etyczny, wówczas postępowanie w tym zakresie jest etycznie obojętne. Może to mieć fatalne skutki w przypadku, gdy kodeks zasad etyki zawodowej będzie zawierał istotne luki. Spisywanie zasad etycznych powoduje, że osoby nimi związane czują się wolne od konieczności dokonywania samodzielnego wartościowania danych zachowań, jako dążących do dobra, ślepo zawierzając poczuciu etyki twórców kodyfikacji. Także i ten skutek negatywnie oddziaływuje na ostateczną ocenę celowości kodyfikacji zasad etyki.

2.7 Przestrzeganie kodeksów

Faktyczne przestrzeganie kodeksów wymaga pewnej dyscypliny. Wiąże się z tym zagadnienie związanego z sankcjami, bądź wolnego od nich kodeksu etycznego. Za bardziej humanistyczne uznaje się kodeksy bez sankcji.

Dobrym środkiem do osiągnięcia wysokiego poziomu moralnego może być dążenie do przekonania sprawcy naruszenia normy moralnej określonej kodeksem postępowania o trafności krytyki i przyjęcie innego stanowiska, niż to, jakim się kierował w chwili wykonywania krytykowanego czynu. Celem takiego postępowania jest minimalizacja stygmatyzacji sprawcy oraz zmniejszenia możliwego poczucia niesprawiedliwości i urazy płynących z zagrożenia karą. Niektóre amerykańskie stowarzyszenia zawodowe systematycznie publikują raporty o prowadzonych postępowaniach dyscyplinarnych wobec członków postępujących niezgodnie z zasadami kodeksów tych stowarzyszeń.

2.8 Naruszanie kodeksu

W kodeksie etyczno-zawodowym psychologa napisano:

• Psycholog nie jest obojętny na odstępstwa od zasad etyki zawodowej ze strony innych psychologów. Stwierdzając nieetyczne postępowanie kolegi w sprawach zawodowych lub dowiadując się o takim zachowaniu, psycholog stara się przekonać go o niewłaściwości jego czynów, korzystając gdy trzeba, z pomocy innych kolegów. Jeśli taka interwencja okazuje się nieskuteczna, psycholog zgłasza sprawę do zarządu oddziału PTP, który określa dalszy sposób jej załatwienia.

• Krytyczna ocena pracy i działalności innych psychologów nie powinna mieć charakteru deprecjonującego osobę i w żadnym przypadku nie może służyć do rozgrywek osobistych. Psycholog powstrzymuje się od wydawania takich ocen w obecności osób postronnych, dbając o niepodważanie zaufania do psychologii i psychologów.

Czy obowiązek odpowiedniego reagowania na naganne zachowania obejmuje konieczność powiadamiania przełożonych osoby działającej nieetycznie i/lub Komisję Etyczną o nieetycznym postępowaniu kolegów?

Donosicielstwo nigdy i nigdzie nie było dobrze oceniane i „poniżej godności”, choć wydaje się, że niekiedy działanie takie jest jak najbardziej uzasadnione. Problem zdaje się tkwić w wadze naruszonych powinności etycznych. Normy te, jak każde inne, zawierają nakazy mniej lub bardziej istotne. W przypadku norm etycznych o mniejszym znaczeniu nie będzie konieczne informowanie o każdym przypadku ich przekroczenia przełożonych, choć celowe byłoby podjęcie jakiś innych działań jako reakcji na naganne postępowanie. Reakcją taką może być zwrócenie uwagi, szczera rozmowa, próba przekonania do własnych racji itp. Jeżeli natomiast naruszenie ma charakter poważny, dotyka istotnego nakazu bądź zakazu etycznego, wówczas ktoś nie powinien wahać się z powiadomieniem o sprawie przełożonego danej osoby.

Powiadomienie powinno nastąpić tylko w stosunku do bezpośredniego przełożonego osoby działającej nieetycznie. Powinno się odbyć z zachowaniem maksymalnej dyskrecji, na spotkaniu w cztery oczy. W czasie rozmowy należy przedstawić sprawę bez zbędnego koloryzowania, a zwłaszcza bez wartościowania postawy danej osoby, jej oceny wedle własnych schematów. Trzeba rzeczowo przedstawić czyn danej osoby, tak aby przełożony samodzielnie, bez sugestii osoby przedstawiającej problem, mógł ocenić stopień naruszenia norm etycznych przez sędziego i podjąć odpowiednie kroki. Informacja o nieetycznym postępowaniu innych jest więc działaniem jak najbardziej etycznym.

Zawiadamiający musi czynić to w interesie ogółu, ochrony prestiżu zawodu, a nie dlatego, że działanie takie jest mu na rękę. Innymi słowy nie będzie zgodne z zasadami etyki bieganie do przełożonych ze skargami na kolegów, jeżeli czyni się to np. w zamiarze zemsty czy degradacji danej osoby. Również rozmiar przewinienia, o którym zamierzamy poinformować przełożonego, powinien być dość istotny, w przeciwnym razie osoba informująca będzie w opinii środowiska uznana raczej za nadgorliwą, niż postępującą zgodnie ze zbiorem zasad etyki zawodowej.

3. Zasady etyczne psychologów wg APA (American Psychological Association)

• kompetencja

• prawość

• odpowiedzialność naukowa i zawodowa

...