kosslyn_psychologia.pdf

OZDZIAŁ 7

Pamięć:

życie dniem

wczorajszym

Reporter litewskiego dziennika, znany jako „S.” (skrót od S.V. Sze-

reszewski), miał pamięć niemalże nadludzką. Każdego ranka re-

daktor dziennika, wyznaczając pracownikom zadania, opisywał

rozmaite historie, często zawierające adresy i inne informacje,

które reporterzy musieli danego dnia sprawdzić. Kiedy redaktor

zauważył, że S. nie robi żadnych notatek, pomyślał, że najzwy-

czajniej w świecie ignoruje jego słowa. Ze względu na jawne lek-

ceważenie obowiązków redaktor wezwał S. na dywanik i z za-

skoczeniem stwierdził, że reporter potrafi słowo w słowo powtó-

rzyć informacje usłyszane podczas odprawy. Redaktor zaczął

wypytywać S. o jego pamięć, jednak ten był zaskoczony – są-

dził, że każdy człowiek posiada zdolność dokładnego zapamię-

tywania tego, co słyszy i widzi. Redaktor zasugerował S. pójście

do słynnego rosyjskiego psychologa Aleksandra Łurii, który na-

stępnie badał dziennikarza przez prawie 30 lat. Łuria szybko od-

krył, że pamięć S. jest „praktycznie niewyczerpana” (Luria, 1987,

s. 3). S. zapamiętywał listy słów i liczb o dowolnej długości,

a co więcej, odtwarzał je w dowolnej kolejności – od końca do

początku równie łatwo jak od początku do końca! Jeżeli podano

mu jakąś pozycję z listy, natychmiast przypominał sobie słowa

lub liczby bezpośrednio z nią sąsiadujące. Nie popełniał przy

tym właściwie żadnych błędów. Co więcej, badany po latach,

odtwarzał zapamiętane niegdyś ciągi słów i liczb z niezmienną

poprawnością, przypominając sobie nie tylko same ciągi, lecz

także moment, w którym się ich uczył, miejsce, w którym sie-

dział pracujący z nim badacz, a nawet jego ubiór.

Łuria postawił sobie za cel odkrycie tajemnicy kryjącej się

za olbrzymimi pamięciowymi zdolnościami S. Wyniki

związanych z tym, zakrojonych na szeroką skalę badań

Łuria opublikował w znanej monografii pod tytułem The

Mind of a Mnemonist: A Little Book about a Vast Memory.

Ustalił, że przypominając sobie przedmioty,

zdarzenia, słowa i liczby, S. posługiwał

się umysłowymi obrazami. Obrazy te

były niezwykle złożone i różnorodne:

z r y s r o z d z

i ł u

Przechowywanie informacji: znaczenie czasu

i pojemności

Pamięć sensoryczna: zachowanie wrażeń

Pamięć krótkotrwała: zawartość świadomości

Pamięć długotrwała: zapis doświadczenia

Pamięć robocza: pamięć osoby myślącej

Genetyczne podstawy pamięci

Kodowanie i wydobywanie informacji

z pamięci

Tworzenie wspomnień

Akt przypominania: rekonstrukcja

zniszczonego miasta

Fakty, fikcja i zapominanie: kiedy pamięć się

myli

Fałszywe wspomnienia

Zapominanie: wiele sposobów utraty

wspomnień

Niepamięć: więcej niż zapominanie

Wyparte wspomnienia: rzeczywiste czy

wyobrażone?

Udoskonalanie pamięci: sztuczki i narzędzia

Skuteczne magazynowanie informacji: garść

mnemonicznych sztuczek

Udoskonalanie wydobywania

Przypominam sobie słowo nie tylko za

pośrednictwem obrazów, jakie wywo-

łuje, lecz także poprzez wzbudzane ty-

mi obrazami uczucia [...]. Doświadczam zwykle sma-

ku i wagi słowa, a jego zapamiętanie nie wymaga wy-

siłku – jest tak, jakby słowo samo się pamiętało (Luria,

1987, s. 28).

Dźwiękom towarzyszyły obrazy przedstawiające ko-

lorowe linie, dymki, plamy i kleksy – wizualne wy-

Rozdział 7

PAMIĘĆ: życie dniem wczorajszym

„Doświadczam zwykle

smaku i wagi słowa,

a jego zapamiętanie

nie wymaga wysiłku

– jest tak, jakby słowo

samo się pamiętało”.

obrażenia, które przypominały S. określony dźwięk niezależnie od

upływu czasu. Ponadto S. posługiwał się skojarzeniami łączącymi

obrazy z pojęciami, pozwalającymi obrazom zastępować

inne rzeczy. „Kiedy słyszę słowo »zielony«, widzę zieloną

doniczkę [...]. Nawet cyfry przypominają mi obrazy. Weź-

my cyfrę 1 – jest wyniosłym, dobrze zbudowanym męż-

czyzną; 2 jest pełną animuszu kobietą; 3 jest osobą po-

nurą (nie mam pojęcia dlaczego); [...] 8 to bardzo otyła,

nalana kobieta” (Luria, 1987, s. 31). S. potrafił odtwa-

rzać wyuczone pozycje w dowolnej kolejności dlatego, że

szeregował odpowiadające im obrazy jak rekwizyty na

scenie, dzięki czemu mógł je „oglądać” w dowolnym porządku. Męż-

czyzna opisywał to następująco: „Ołówek położyłem w pobliżu pło-

tu... tego znajdującego się w dole ulicy, wiesz” (Luria, 1987, s. 36).

Kodowanie

proces organizowania i prze-

kształcania napływających

informacji, umożliwiający włą-

czenie ich do pamięci w celu

przechowania lub porównania

z wcześniej zapamiętanymi

informacjami.

Opis zdolności S. może brzmieć jak historia urzeczywistnienia marzeń, zwłaszcza w uszach

studenta trudzącego się nad zapamiętaniem treści kilku podręczników. Jak wykażemy w dal-

szej części rozdziału, zdolności S. były nadzwyczajne, lecz nie nadnaturalne. Każdy z nas mo-

że nauczyć się wielu spośród stosowanych przez niego metod. Działanie pamięci S. – tak jak

działanie pamięci każdego człowieka – opierało się na trzech zasadniczych rodzajach prze-

twarzania informacji. Kodowanie jest procesem organizowania i przekształcania napływają-

cych informacji, umożliwiającym włączenie ich do pamięci w celu przechowania lub porów-

nania z wcześniej zapamiętanymi informacjami. S. osiągnął mistrzostwo w opanowaniu tego

procesu. Przechowywanie jest procesem utrzymywania informacji w pamięci. Czytając kolej-

ne strony tego rozdziału, przekonasz się o tym, że procesy zaangażowane w przechowywanie

danej informacji są aktywne nawet po wielu latach od chwili jej przyswojenia. Wydobywanie

jest procesem wydostawania informacji z pamięci. Przykładowo, czy zdarzyło ci się, że spo-

tkałeś znajomą osobę, lecz w pierwszej chwili nie mogłeś przypomnieć sobie jej imienia? Usi-

łując przypomnieć sobie imię znajomego, masz możliwość obserwowania przebiegu procesu

wydobywania. S. nigdy nie znajdował się w tego typu sytuacji, po części dlatego iż w jego wy-

padku procesy kodowania i przechowywania działały tak efektywnie, że praktycznie w każdej

chwili mógł odnaleźć poszukiwaną w pamięci informację.

Przechowywanie

proces utrzymywania informacji

w pamięci.

Wydobywanie

proces uzyskiwania dostępu do

informacji przechowywanej

w pamięci.

P RZECHOWYWANIE INFORMACJI :

ZNACZENIE CZASU I POJEMNOŚCI

S. posługiwał się przede wszystkim umysłowymi obrazami, jednak wykorzystywał także

język. W pewnym momencie życia zaczął pracować jako profesjonalny artysta sceniczny –

ludzie płacili za jego występy, podczas których mogli podziwiać możliwości jego niezwykłej

294

PRZECHOWYWANIE INFORMACJI: znaczenie czasu i pojemności

Rozdział 7

pamięci. Jeden z punktów scenicznego programu polegał na tym, że S. prosił publiczność

o podanie dowolnego ciągu albo zestawu słów, który następnie zapamiętywał. Osoby z pu-

bliczności, usiłując doprowadzić S. do popełnienia błędu, nierzadko wymyślały słowa lub

zwroty pozbawione znaczenia. S. odkrył, że najlepszym sposobem na zapamiętanie takiego

materiału werbalnego jest „rozbicie nic nieznaczących słów lub zwrotów na części składo-

we i nadanie sensu pojedynczym sylabom poprzez przypisanie im jakichś skojarzeń” (Lu-

ria, 1987, s. 43). Skojarzenia te często opierały się na językowej wiedzy, dotyczącej zarówno

znaczenia słów, jak i ich brzmienia. Nie ulega wątpliwości, że S. wykorzystywał wiele róż-

nych rodzajów pamięci – podobnie postępuje każdy z nas. Owe różne rodzaje pamięci roz-

ważone zostaną w dalszej części tego podrozdziału.

Jest bardzo mało prawdopodobne, że świadomie zdajesz sobie sprawę ze swojego adre-

su zamieszkania, dopóki ktoś cię o niego nie zapyta. Jednak w chwili, w której pytanie zo-

stało zadane, odpowiednia informacja natychmiast staje się dostępna. Różnica dzieląca in-

formacje, których przechowywania jesteś lub nie jesteś świadomy, jest jednym z przejawów

działania różnych „magazynów pamięci”. Magazyn pamięci jest zespołem neuronów słu-

żących utrzymywaniu informacji na przestrzeni czasu.

Chociaż zdarza się nam mawiać, że nasze dłonie „zachowują się tak, jakby pamiętały”,

jak wrzucać piłkę do kosza, a palce „zachowują się tak, jakby pamiętały” sposób grania na

gitarze, to wszystkie zapamiętane informacje są przechowywane w mózgu. Można wyróż-

nić trzy rodzaje magazynów pamięci, różniące się czasem przechowywania informacji oraz

ilością informacji, które są w stanie pomieścić (Shiffrin, 1999). Owe trzy systemy pamięci

są nazywane magazynami pamięci sensorycznej, krótkotrwałej i długotrwałej. Podstawowe

różnice zachodzące między wymienionymi rodzajami pamięci, zgodnie z informacjami za-

wartymi w ryc. 7.1, po raz pierwszy zostały szczegółowo opisane przez Atkinsona i Shiffri-

na (1968, 1971) oraz Waugha i Normana (1965).

Magazyn pamięci

zespół neuronów służących

utrzymywaniu informacji na

przestrzeni czasu.

pamięć

sensoryczna

pamięć

krótkotrwała

pamięć

długotrwała

Ryc. 7.1

Trójfazowy model pamięci

powtarzanie

Model trójfazowy wprowadzili Atkinson i Shiffrin (1968, 1971) oraz Waugh i Norman (1965). Model ten nie tylko wskazuje na istnienie

trzech różnych magazynów pamięci, lecz także charakteryzuje dokonujący się między nimi przepływ informacji. Późniejsze badania ujaw-

niły, że informacje mogą być przekazywane do pamięci długotrwałej z pominięciem pamięci krótkotrwałej, a ich wielokrotne powtarzanie

pomaga w zapamiętywaniu tylko wówczas, gdy myślenie człowieka jest na nich skoncentrowane (ustalenia te pozostają w sprzeczności

z pierwotnymi twierdzeniami dotyczącymi pamięci). Mimo to prezentowany model stanowił punkt wyjścia do dalszych badań i formuło-

wania kolejnych teorii pamięci.

Pamięć sensoryczna: zachowanie wrażeń

Czy zauważyłeś, że kiedy spoglądasz na scenerię przesuwającą się za oknem jadącego samo-

chodu, to chociaż obserwujesz dosłownie kilometry mijanego krajobrazu, jeżeli nie podej-

miesz wysiłku, aby cokolwiek zapamiętać, obrazy są zachowywane jedynie przez moment

potrzebny do tego, by przemknęły ci przed oczami, i okazują się ulotne? Pamięć senso-

ryczna (PS) przechowuje przez bardzo ograniczony okres – zazwyczaj krótszy niż 1 sekun-

da – wielką ilość danych percepcyjnych. Działanie pamięci sensorycznej jest automatyczne

i nie wymaga żadnego wysiłku (dzięki procesom „dół–góra”; zob. rozdz. 4); pamięć senso-

ryczna zaczyna pracować wraz z uaktywnieniem się obszarów mózgu odpowiedzialnych za

percepcję bodźców oddziałujących przez kilka krótkich chwil.

Pamięć sensoryczna (PS)

„Najniższy” poziom pamięci,

przechowujący przez bardzo

ograniczony czas, zwykle krótszy

niż 1 sekunda, wielką ilość da-

nych percepcyjnych.

295

Rozdział 7

PAMIĘĆ: życie dniem wczorajszym

Pamięć ikoniczna utrzymuje informa-

cje wzrokowe jedynie przez krótką

chwilę.

George Sperling (1960) przeprowadził eksperyment – obecnie uważa-

ny za klasyczny; prezentowany na ryc. 7.2 – dotyczący chwilowego zacho-

wywania informacji wzrokowych w pamięci sensorycznej (wzrokowa for-

ma pamięci sensorycznej jest nazywana pamięcią ikoniczną). Kiedy

badanym pokazywano przez bardzo krótką chwilę zestaw wielu liter lub

cyfr, potrafili później odtworzyć tylko niewielką część z nich. Badani utrzy-

mywali przy tym, że na jedną czy dwie sekundy zapamiętywali wszystkie

pozycje, jednak związane z nimi wrażenie wzrokowe blakło zbyt szybko, by

w procesie przypominania dało się „odczytać” cały ich zbiór. Sperlingowi

udało się wykazać, że osoby badane miały rację. Przez krótki moment eks-

ponował on zestawy pozycji – składające się z liczby pozycji większej niż ta,

którą badani byli w stanie odtworzyć – a następnie emitował sygnał dźwię-

kowy wskazujący rząd liter lub cyfr, które należało powtórzyć. Uczestnicy

eksperymentu odtwarzali wskazany rząd nieomal bezbłędnie. Ponieważ

sygnał dźwiękowy pojawiał się p o zakończeniu ekspozycji zapamiętywa-

nego materiału, badani musieli utrzymywać w pamięci wspomnienie

wszystkich rzędów – w przeciwnym razie nie potrafiliby odtwarzać wskaza-

nych rzędów tak dobrze. Dane pochodzące z badań Sperlinga przekonują

o tym, że pamięć ikoniczna przechowuje wielkie ilości informacji, które

szybko ulegają zatarciu. Poczucie ulotnego wrażenia pozostawiają po sobie

także bodźce dźwiękowe, których działanie się skończyło. Dopóki dźwięk głosu osoby, która

przestała mówić, znajduje się w słuchowej PS, wciąż możesz go słyszeć (Cherry, 1953; słucho-

wa forma pamięci sensorycznej jest określana mianem pamięci echoicznej).

Uczestnikom badania pokazywano zestawy liter, usze-

regowane w trzech rzędach. Kiedy litery eksponowano

przez bardzo krótką chwilę (krótszą niż 0,25 sekundy),

badani potrafili odtworzyć około 4 lub 5 liter, chociaż

pamiętali, że widzieli ich więcej.

W następnej części badania zaraz p o krótkotrwałej

ekspozycji rzędów liter badani słyszeli dźwięk: wysoki,

średni albo niski. Jeżeli wyemitowany dźwięk był

wysoki, zadaniem osób badanych było odtworzenie

górnego rzędu liter, jeżeli dźwięk był średni – rzędu

środkowego, a jeżeli dźwięk był niski – rzędu dolnego.

Uczestnicy badania odtwarzali odpowiedni rząd nie-

omal bezbłędnie, co świadczy o tym, że na krótką

chwilę zachowali w pamięci więcej liter, niż potrafili po-

wtórzyć na głos.

Ryc. 7.2

Badanie Sperlinga

Pamięć krótkotrwała (STM)

magazyn pamięci przechowu-

jący stosunkowo niewielką ilość

informacji (zwykle od 5 do 9 po-

zycji) przez kilkanaście sekund

(raczej nie dłużej niż przez 30 se-

kund); ludzie są świadomi tylko

tych informacji, które w danej

chwili znajdują się w ich STM.

Pamięć krótkotrwała: zawartość świadomości

Podczas gdy pamięć sensoryczna przechowuje informacje przez najkrótszy czas, pamięć

krótkotrwała ( STM – short-term memory ) przechowuje je przez kilkanaście sekund; jeżeli

człowiek nazwie jakiś bodziec i będzie w kółko powtarzał tę nazwę, to odpowiednia infor-

macja zostanie zachowana w STM (zazwyczaj nie dłużej niż przez 30 sekund). W przeci-

wieństwie do PS, przechowującej wielkie ilości danych, STM przechowuje jedynie niewiel-

kie ilości pojedynczych informacji. Jesteśmy świadomi tylko tych informacji, które w danej

296

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: