PRAWO RODZINNE - ZARYS WYKŁADU
Autor: Marcin Stachowicz, na podstawie podręcznika T.Sokołowskiego „Prawo rodzinne. Zarys wykładu”
* cytowane artykuły (np. art.58) bez podania ich źródła prawnego to przepisy pochodzące z k.r.o.
I. PODSTAWOWE INFORMACJE
1. Pojęcie
Dział prawa cywilnego regulujący stosunki prawne wynikające z więzi małżeńskich oraz więzi rodzicielskich.
Składa się ono z części regulujących:
- zawarcie małżeństwa
- prawa i obowiązki małżonków
- rozwód i separację
- pochodzenie dziecka
- władzę rodzicielską
- przysposobienie dziecka
- obowiązki alimentacyjne w rodzinie.
2. Charakter i odmienność prawa rodzinnego na tle całego systemu prawa cywilnego
O odmienności prawa rodzinnego decydują przede wszystkim:
- normy o charakterze bezwzględnie obowiązującym ( choć wewnątrz tych ram osoby postępują względem siebie zgodnie ze swoimi przekonaniami)
- odmienna metoda regulacji, co przejawia się w istnieniu szczególnej rodzinnoprawnej sankcji, a nie normalnej oraz brak równorzędności we wszystkich stosunkach rodzinnoprawnych ( podporządkowanie dzieci rodzicom)
- istnienie elementu administracyjnoprawnego ( rodzice muszą chronić dobro dziecka co podlega kontroli państwa)
- prawo rodzinne nie posiada odrębnej części ogólnej
- charakterystyczne dla niego są liczne klauzule generalne, w szczególności dobra dziecka i dobra rodziny
Natomiast stosunki pomiędzy małżonkami przypominają stosunki cywilnoprawne oparte na równorzędności stron.
3. Klauzula generalna dobra dziecka w prawie rodzinnym
To optymalna konfiguracja elementów dotyczącego dziecka stanu rzeczy, czyli interesu dziecka. Ochrona dobra dziecka to najważniejsza zasada prawa rodzinnego.
Typowe elementy dobra dziecka to:
- zdrowie psychiczne, fizyczne i moralne
- stabilność środowiska materialnego, emocjonalnego i psychicznego
Z zasady dobra dziecka wynikają pewne zakazy dotyczące nienaruszania jego dotychczasowej sytuacji, o ile to środowisko dziecka nie ma wyraźnych cech negatywnych.
Należą do nich:
- zakaz destabilizacji jego sytuacji, jeżeli nie wykazuje ona złego wpływu na dziecko
- zakaz zmiany kierunku wychowania dziecka
4. Prawa rodzinne
To prawa podmiotowe wynikające w więzi rodzinnych.
Charakter praw rodzinnych ( typowych):
- mają niemajątkowy charakter
- ich celem jest ochrona interesu prawnego członków rodziny ( mogą się jej domagać od innych członków rodziny- dzieci od rodziców, bądź od państwa)
Prawa rodzinne mogą jednak również mieć charakter majątkowy. Szczególną grupę praw rodzinnych tworzą prawa służące ochronie dóbr osobistych, np. stanu cywilnego.
5. Prawa i obowiązki w rodzinie – podziały
Według kryterium podmiotów:
- występujące miedzy małżonkami
- występujące między rodzicami i dziećmi ( np. władza rodzicielska, obowiązek posłuszeństwa dziecka, nazwisko dziecka)
- występujące miedzy dalszymi krewnymi ( np. alimentacja, kontakty między krewnymi)
Według kryterium podlegania egzekucji:
- podlegające egzekucji przy pomocy przymusu państwowego ( np. obowiązki alimentacyjne, piecza nad dzieckiem)
- nie podlegające egzekucji w sensie cywilnoprawnym, które można podzielić dalej na:
· Obowiązki, których niewykonanie nie powoduje ujemnych skutków prawnych ( np. wzajemna pomoc, wierność)
· Obowiązki, których niewykonanie powoduje niekorzystna reakcję systemu prawnego, jednak nie pod postacią przymusu ( np. nienależyte sprawowanie pieczy nad dzieckiem- nie można do tego przymusić osoby, ale będzie można ograniczyć jego władzę rodzicielską); taka sankcja ( rodzinnoprawna) ma na celu minimalizację niekorzystnych dla drugiej strony następstw zachowania osoby
6. Źródła prawa rodzinnego
Konstytucja ( zasadnicze założenia dotyczące małżeństwa i rodziny):
- art.18: RP chroni małżeństwo ( jako związek mężczyzny i kobiety), rodzinę, macierzyństwo i rodzicielstwo
- art. 33.1: równouprawnienie kobiety i mężczyzny w życiu rodzinnym
- art. 47: prawo do ochrony życia rodzinnego
- art. 48.1: rodzice wychowują dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, co jednak powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka oraz jego wolność sumienia, wyznania i jego przekonania
-art. 48.2: ograniczenie ( pozbawienia) praw rodzicielskich tylko w przypadkach określonych w ustawie i na mocy prawomocnego orzeczenia sądowego
- art. 53.3: rodzice mają prawo do wychowania moralnego i religijnego dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami
- art. 71: państwo w swojej polityce uwzględnia dobro rodziny i pomaga rodzinom znajdującym się w szczególnie trudnej sytuacji oraz matce przed i po urodzeniu dziecka
- art. 72: RP chroni prawa dziecka uwzględniając przy tym jego zdanie; ustawa określa kompetencje Rzecznika Praw Dziecka.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy:
- jego poprzednikami po1945 r. były:
· Dekrety dotyczące prawa rodzinnego z lat 1945-46 ( prawo małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, prawo rodzinne, prawo opiekuńcze)
· Kodeks rodzinny z 27.06.1950 r. ( lakoniczny, oparty na wzorcach radzieckich, podobny został uchwalony w Czechosłowacji; jego zasługami jest równouprawnienie dzieci pozamałżeńskich z małżeńskimi oraz równouprawnienie kobiety i mężczyzny w rodzinie)
- KRO uchwalono 25 lutego 1964 r., zaczął obowiązywać 01.01.1965 r.
- nawiązuje on w dużej mierze do rozwiązań z 1950 r. ( nadal aktualne orzecznictwo z lat 1950-1964)
Inne źródła ( tzw. prawo o rodzinie):
- nie muszą mieć jedynie charakteru cywilnoprawnego, mogą to być np. akty administracyjne
- należą do nich:
· Ustawa- Prawo o aktach stanu cywilnego z 1986 r.
· Ustawa o zmianie imion i nazwisk z 1956 r.
· Kodeks postępowania cywilnego
· Ustawa- Prawo międzynarodowe prywatne z 1965 r.
· Kodeks cywilny z 1964 r. ( Księga pierwsza- Część ogólna)
Źródła europejskie i międzynarodowe:
- do podstawowych źródeł ( o charakterze ogólnym) tego typu zalicza się:
· Powszechną Deklarację Praw Człowieka z 10.12.1948
· Europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolnościach z 4.11.1950
· Akty założycielskie Wspólnot Europejskich
· Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości
- do źródeł bezpośrednio poruszających kwestie prawa rodzinnego zaliczamy:
· Po pierwsze akty o ogólnym charakterze, czyli:
1. Konwencja ONZ o prawach dziecka z 1989 r.
2. Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci z 1996 r.
3. Konwencja dotycząca statusu uchodźcy z 1951 r.
· Po drugie akty o szczególnym już charakterze, czyli:
1. Akty związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej ( w Europie funkcjonuje nazwa piecza nad dzieckiem), np. Konwencja o kontaktach z dzieckiem z 2003 r.
2. Akty związane z problematyką adopcyjną, np. Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci z 1967 r.
3. Akty związane z zagadnieniami alimentacyjnymi, np. Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 1973 r.
- do źródeł prawa rodzinnego proceduralnego zaliczamy:
· Rozporządzenie Rady z 2003 r. tzw. Bruksela IIa (ma zastosowanie w jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej)
· Inne rozporządzenia Rady ( m.in. z 2001 o współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych)
· Konwencje: z 1954 r. o procedurze cywilnej oraz z 1980 r. o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych
- źródłem prawa nie są rezolucje i rekomendacje wydawane przez instytucje europejskie, ale mają one ważne znaczenie dla przyjmowania kierunków interpretacji rodzimego prawa rodzinnego
7. Sądowa ochrona rodziny i dziecka
- sprawy rodzinne są rozpatrywane bądź na drodze procesowej, bądź w postępowaniu nieprocesowym ( znacznie częściej); specjalnym rodzajem są sprawy nieletnich, któ®zy popełnili czyn karalny lub przejawiają oznaki demoralizacji ( połączone elementy prawa cywilnego i karnego)
- w 1977 r. wyodrębniono wydziały rodzinne i nieletnich, czyli stworzono nową kategorię organizacyjną zwaną popularnie sądami rodzinnymi; są to wyspecjalizowane wydziały w sądach rejonowych, które rozstrzygają następujące kwestie:
· Sprawy z zakresu prawa rodzinnego
· Sprawy nieletnich ( cywilne i karne)
· Sprawy związane z przymusowym leczeniem alkoholików
Poza kompetencją wydziałów rodzinnych znajdują się natomiast sprawy o rozwód, unieważnienie małżeństwa, unieważnienie uznania dziecka, rozwiązanie przysposobienia, które rozpatruje sąd okręgowy.
- pewną kategorie funkcjonalną ( nie organizacyjną) w wydziałach rodzinnych pełnią tzw. sądy opiekuńcze ( spośród szerzej rozumianych spraw rodzinnych te Skaldy sędziowskie rozpatrują sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej i opieki nad małoletnimi)
-organami pomocniczymi sądów rodzinnych są:
· Kuratorzy sądowi
· Kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą wykonujące pracę wychowawczą
· Rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne
· Powiatowe centra pomocy rodzinie
8. Placówki opiekuńcze
- w przypadku, kiedy pobyt dziecka w rodzinie pochodzenia nie jest możliwy lub zagraża jego dobru, wówczas umieszcza się je w środowisku zastępczym, które może stanowić osoba fizyczna lub instytucja – placówka opiekuńcza
- placówki opiekuńcze można podzielić na 2 grupy:
· Placówki opiekuńcze opieki całkowitej
· Placówki opiekuńcze opieki doraźnej
- Placówkami opiekuńczymi opieki całkowitej są:
· Placówki opiekuńczo-wychowawcze ( domy dziecka)- mogą być prowadzone przez państwo, organizacje społeczne lub związki wyznaniowe. Można je podzielić na domy dziecka dla dzieci do lat 3 i domy dla starszych dzieci
· Rodziny zastępcze- tworzą je spokrewnione lub nie spokrewnione z dzieckiem istniejące już rodziny, do których jest ono przyjęte, ale nie adoptowane. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej może być środkiem ograniczającym władze rodzicielską. Rodzinę zastępczą może tworzyć jedna osoba wychowująca dziecko ( niepełna rodzina zastępcza)
· Rodzinne domy dziecka- są nimi duże wielodzietne rodziny zastępcze
- Placówkami opiekuńczymi opieki doraźnej są:
· Placówki odciążające rodziców- np. żłobki, przedszkola ( rodzice zachowują tu nadal pełnię praw rodzicielskich)
· Placówki przejściowo pełniące pieczę nad dzieckiem- znajdują one zastosowaniu przy dysfunkcjach rodziny ( wynikających zarówno z zachowania rodziców lub dziecka). Decyzję o skierowaniu do nich podejmuje sąd opiekuńczy. Może być ona podjęta także wtedy, gdy zwrócą się o to rodzice bądź opiekunowie w przypadku oczekiwania na orzeczenie w sprawie nagannej postawy nieletniego lub w trakcie oczekiwania na adopcję.
9. Pojęcie rodziny
- Zgodnie z art.23 KRO to związek małżeński kobiety i mężczyzny, którego celem jest zrodzenie lub przysposobienie i wychowanie dzieci ( choć jeśli ich jeszcze nie mają to także są traktowani jak rodzina).
- Według niektórych rodziną jest dopiero tzw. rodzina mała, czyli składająca się z dwóch pokoleń ( rodzina duża- wielopokoleniowa składa się także z innych krewnych).
- Rodzina nie jest podmiotem prawa cywilnego, jest jednak podmiotem interesu chronionego prawem.
- do innych rodzajów rodziny zaliczamy:
· Rodziny niepełne- rodzina składająca się tylko z jednego rodzica lub krewnego wychowującego samotnie dziecko.
· Małżeństwa wyłącznie wyznaniowe- nie są małżeństwami na gruncie prawa rodzinnego.
· Konkubinaty- związki osób, które nie zawarły prawnie skutecznego małżeństwa będą uznawane za rodzinę w rozumieniu prawa rodzinnego jeśli wychowują w nich dzieci.
· Rodziny wychowawców- sytuacja, w której dziecko jest wychowywane przez nie spokrewnioną ze sobą osobę.
10. Pojęcie małżeństwa
- To trwały związek prawny kobiety i mężczyzny, którego głównymi cechami są:
· Monogamia- można pozostawać jedynie w jednym związku małżeńskim.
· Egalitaryzm- równouprawnienie kobiety i mężczyzny jako małżonków.
· Trwałość- w swoim założeniu małżeństwo jest dozgonnym związkiem kobiety i mężczyzny
· Rozwiązywalność- wyjątek od cechy dozgonności małżeństwa, określony w danych przypadkach ( dwie możliwości: rozwód lub separacja).
11. Pokrewieństwo
- Jest ono ustalane według liczby urodzeń w linii prostej ( można być krewnym wstępnym lub zstępnym) lub bocznej.
12. Powinowactwo
- To więź rodzinnoprawna między osobą a krewnymi jego małżonka. Stopień ustala się także według liczby urodzeń i odpowiada stopniowi pokrewieństwa małżonka.
II. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA ( art. 1-22 KRO)
1. Zdolność do zawarcia małżeństwa
- do wymagań bezwzględnych, które należy spełnić, aby zawrzeć małżeństwo należy zaliczyć:
· Stronami związku małżeńskiego musi być kobieta i mężczyzna ( art.1 KRO)
· Stronami nie może być rodzeństwo, osoby spokrewnione w linii prostej i pozostające w stosunku przysposobienia
· Stroną nie może być osoba pozostająca w związku małżeńskim
- do wymagań względnych, które może korygować swoimi decyzjami sąd należą:
· Wiek ( 18 lat; dla kobiety może zostać obniżony do 16 lat)
· Powinowactwo ( w linii prostej)
· Ubezwłasnowolnienie
· Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy
A – ŚWIECKA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA
2. Przesłanki zawarcia świeckiej formy małżeństwa
- Przesłanki te dzieli się na 3 grupy:
· Przesłanki zawarcia małżeństwa ( obligatoryjne)
· Przesłanki porządkowe
· Przeszkody małżeńskie
- Przesłanki obligatoryjne to ( art.1 § 1):
· Zgodne oświadczenie woli
· Jednoczesna obecność nupturientów
· Jednoczesna obecność kierownika urzędu stanu cywilnego ( istnieją 3 wyjątkowe sytuacje, w których małżeństwa nie zawiera się w urzędzie stanu cywilnego, są to:
1. Uzasadnione przyczyny, na podstawie których kierownik przyjmuje oświadczenie poza USC
2. Gdy małżeństwo, które zawiera Polak ( Polacy) za granicą, oświadczenie może przyjąć polski konsul
3. Zawarcie małżeństwa w innej formie, kiedy jest ono zawierane za granicą i odpowiada to formie państwa obcego.)
- Przesłanki porządkowe mają charakter organizacyjny i ich nie zachowanie nie wpływa na istnienie małżeństwa ( jest ich 10- str.33 w pdr.)
- Przeszkody małżeńskie dzieli się według 2 kryteriów:
· Możliwości zawarcia małżeństwa
1. Przeszkody, przy których małżeństwo nie może być zawarte:
- pokrewieństwo ( w linii prostej i bocznej do drugiego stopnia)
- bigamia
- przysposobienie ( ale możliwe jest rozwiązanie przysposobienia)
- ubezwłasnowolnienie ( możliwe jest uchylenie ubezwłasnowolnienia)
2. Przeszkody, przy których sąd może podjąć decyzję zezwalająca na zawarcie małżeństwa:
...
gosicka