PRAWO KARNE – Wykład VII z dnia 21.12.2003.

Rozdział II KK – Formy popełnienia przestępstwa

Dzielą się one na:

-          formy stadialne

-          formy zjawiskowe

Form stadialnych popełnienia przestępstwa jest cztery.

Form zjawiskowych popełnienia przestępstwa jest siedem..

Formy stadialne, to:

1.      dokonanie

2.      usiłowanie

3.      usiłowanie nieudolne

4.      przygotowanie

ad. 1.

Dokonanie jest najprostsze.

Dokonanie jest to forma stosunku polegająca na tym, że ktoś swoim zachowaniem realizuje wszystkie ustawowe znamiona jakiegoś przestępstwa.

Np. dokonanie kradzieży zachodzi z chwilą, gdy ktoś w celu przywłaszczenia zabiera cudzą rzecz ruchomą.

Ad. 2.

Usiłowanie

Lepiej w definicji używać nazwy: Usiłowanie zwykłe – art.13 §1.

Usiłowanie zachodzi wtedy, gdy ktoś swoim zachowaniem zmierza bezpośrednio do dokonania, które jednak nie następuje, przy czym zachowanie to zostało podjęte w zamiarze popełnienia czynu zabronionego.

Na tę definicję składają się 4 elementy, które muszą być spełnione jednocześnie:

-          zamiar popełnienia czynu zabronionego w stronie podmiotowej, a w stronie przedmiotowej zachowanie, które zmierza ku dokonaniu. Warunek: żeby to zmierzanie było bezpośrednio i aby dokonanie nie nastąpiło.

Przykład 

Jeśli dokonanie kradzieży, tak jak w art. 278 §1, ktoś zabiera w celu przywłaszczenia cudze mienie ruchome, to usiłowanie zachodzi wtedy, gdy ktoś w zamiarze cudzej rzeczy ruchomej zachowaniem swoim zmierza do zabrania cudzego mienia ruchomego, ale do takiego zabrania nie dochodzi.

To samo będzie na tle zabójstwa. Dokonane zabójstwo jest wtedy, gdy jeden osobnik w zamiarze zabicia drugiego osobnika, zabija go. Usiłowanie zachodzi wtedy, gdy jeden osobnik w zamiarze zabicia drugiego osobnika zachowaniem swoim zmierza, żeby go zabić, ale dokonanie nie następuje.

Wyjaśnienie poszczególnych składników definicji „usiłowanie”:

-          zamiar popełnienia czynu zabronionego

Ustawa tego nie różnicuje, to z tego wynika, że usiłowanie może zostać popełnione w zamiarze bezpośrednim, a także w zamiarze ewentualnym.

Jest to rozwiązanie bardzo dziwne z aksjologicznego punktu widzenia. Normalnie w języku polskim usiłowaniem nazywa się działanie podjęte w zamiarze bezpośrednim.

W obecnym stanie prawnym usiłowanie może zostać podjęte w obu postaciach zamiaru. Zachowanie, które bezpośrednio zmierza ku dokonaniu.

Co to znaczy „bezpośrednio”?

To znaczy, że ma zachodzić bliskość czasowa i sytuacyjna między działaniem a możliwym, hipotetycznym dokonaniem.

Zasady odpowiedzialności za dokonanie, usiłowanie zwykłe, dokonanie nieudolne i przygotowanie nie są takie same.

W części szczególnej ustawy karnej są zdefiniowane dokonania.

W części ogólnej, art. 13§1 i §2 nakazuje, żeby zawsze wtedy, gdy przy przestępstwach umyślnych tam, gdzie jest możliwe dokonanie i ono jest przestępstwem. Tak samo przestępstwem będzie usiłowanie zwykłe i usiłowanie nieudolne.

Inna reguła obowiązuje przy przygotowaniach.

Zasadniczo przygotowanie do przestępstwa nie jest przestępstwem !!! (ZAPAMIĘTAĆ)

Wyjątkowo przygotowanie do przestępstwa jest przestępstwem, jeżeli przy jakimś typie przestępstwa w części szczególnej jest to wyraźnie zaznaczone. Ustawodawca bardzo rzadko wprowadza do ustawy klauzulę karalności przygotowania.

Klauzula karalności przygotowania nie jest stosowana przy najpowszechniej występujących w praktyce życiowej typach przestępstw.

Nie jest przestępstwem przygotowanie do zabójstwa, nie jest przestępstwem przygotowanie do kradzieży ani przygotowanie do kradzieży z włamaniem.

Przykład

Jeżeli w zamiarze zabicia cioci, kupujemy siekierę i potem ją ostrzymy, to na razie nie popełniliśmy żadnego przestępstwa, ponieważ przy klauzuli nie ma karalności.

Jeżeli w zamiarze popełnienia w przyszłości kradzieży z włamaniem kupiliśmy piłę do metalu, żeby odpiłować kłódkę od piwnicy sąsiada, to zachowanie takie jest przygotowaniem do kradzieży z włamaniem, ale nie jest przestępstwem.

W jakich przypadkach przykładowo ustawa wprowadza klauzulę karalności przygotowania?

Dla przykładu

Ona dość obficie występuje na tle przepisów rozdziału XVI – Przestępstwa przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości, oraz przestępstwa wojenne. Ta klauzula jest w art. 117 §2, art. 118 §3, albo w rozdziale XVII – Przestępstwa przeciwko RP w art. 127 §2, art. 128§2.

W następnych rozdziałach kodeksu przepisy, które zawierają klauzulę karalności przygotowania są jeszcze rzadsze.  

Przy nieumyślnych typach przestępstw jest możliwe tylko popełnienie w formie dokonania i żadnej innej.

Przy umyślnych typach przestępstw one zawsze mogą być popełnione w formie dokonania, usiłowania zwykłego i usiłowania nieudolnego, natomiast z zasady nie mogą być popełnione w formie przygotowania, a wyjątkowo jak ustawodawca chce, to zaznacza wyraźnie, że przygotowanie do przestępstwa danego typu jest przestępstwem.

Usiłowanie zwykłe (WKUĆ DEFINICJĘ)

To da się w 4 punktach wymienić:

1.      zamiar popełnienia czynu zabronionego

2.      zachowanie zmierzające ku dokonaniu

3.      zachowanie zmierzające bezpośrednio

4.      dokonanie nie następuje

usiłowanie nieudolne (trudniejsze do zdefiniowania)

Usiłowanie nieudolne nie jest zdefiniowane w ustawie karnej.

W ustawie karnej jest zdefiniowane przestępne usiłowanie nieudolne.

Termin usiłowanie nieudolne oznacza:

Takie zachowanie, które obiektywnie nie zmierzało do dokonania przestępstwa, a tylko sprawcy wydawało się, że ono zmierza.

Usiłowanie nieudolne może być popełnione wtedy, gdy sprawca znajduje się w błędzie, co do faktu mającym postać urojenia.

Przykładem usiłowania nieudolnego będzie np. usiłowania zabójstwa, tzn. zachowanie, które z perspektywy sprawcy jest usiłowaniem zabójstwa, a obiektywnie nim nie jest.

Polegające na tym, że Jasio w zamiarze zabicia Stasia wsypuje mu do herbaty cukier z fiolki, w której wg niego miała być strychnina. Obiektywnie zachowanie polegające na poczęstowaniu kogoś słodzoną herbatą nie jest zachowaniem, które zmierza do dokonania zabójstwa, natomiast Jasiowi wydawało się, że takie zachowanie jest.

Obiektywnie usiłowanie nieudolne nie jest usiłowaniem w sensie usiłowania zwykłego, ponieważ jest zachowaniem, które ma doprowadzić do przestępstwa danego typu. Natomiast sprawca znajdujący się w błędzie w postaci urojenia sądzi, że dokonanie jest możliwe i jego zachowanie do dokonania zmierza.

W dwóch przypadkach ustawa wprowadziła karalność usiłowania nieudolnego.

W innych przypadkach usiłowanie nie jest przestępstwem.

W jakich przypadkach usiłowanie nieudolne jest przestępstwem?

Usiłowanie nieudolne jest przestępstwem wtedy, gdy dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu czynności wykonawczej oraz w przypadkach, w których dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak środka nadającego się do dokonania przestępstwa. (środka w sensie przedmiotu, narzędzia)

Przypadek 1.

Będzie wtedy, gdy jakiś osobnik, który sądzi, że jego zachowanie jest usiłowaniem przestępstwa takiego typu, do którego ustawowych znamion należy np. znamię przedmiotu czynności wykonawczej „człowiek”, wykonuje czynność, której obiektem wcale nie jest człowiek, tylko coś innego.

Jasio w zamiarze zabicia Stasia, wbija nóż w plecy manekina krawieckiego. Zachowanie tego rodzaju obiektywnie nie jest usiłowaniem zwykłym, ponieważ nie jest zachowaniem, które bezpośrednio zmierza do zabicia człowieka.

To samo będzie dotyczyło przypadku takiego:

Jasio w zamiarze zabicia Stasia skrada się z siekierą do jego domu i widzi Stasia w fotelu przed telewizorem, bierze zamach, wali go w głową, spadają zwłoki z rąbniętą głową. Tylko wtedy okazuje się, że Stasio umarł godzinę wcześniej na zawał.

Jasio nie popełnił dokonanego zabójstwa, nie popełnił także usiłowania zwykłego, ponieważ jego zachowanie nie zmierzało bezpośrednio do zabicia człowieka, natomiast jemu wydawało się, że jego zachowanie zmierza bezpośrednio do zabicia człowieka.

To będą dwa przykłady na przestępne usiłowanie nieudolne, które jest nieudolne ze względu na to, że obiektywnie nie występował w danej sytuacji przedmiot czynności wykonawczej, zwany „człowiek”, tylko przedmiot inny, a tylko sprawcy wydawało się, że to był człowiek.

Jeszcze inny przykład na usiłowanie nieudolne przestępne można przytoczyć ze „Stawki większej, niż życie” w odcinku „Kuzynka Edyta”. Bruner strzelał do pustego łóżka, w którym miała spać Edyta, a że było zimno, przeniosła się spać do koleżanki.

Usiłowanie nieudolne ze względu na brak środka.

Tu są dwie możliwości.

Pierwszy przypadek.

Może wystąpić na tle typów przestępstw, które będą typami formalnymi, a rzadziej materialnymi, do których ustawowych znamion należy znamię środka, czyli przykładowo takie usiłowanie nieudolne może wystąpić na tle przepisu z art. 280 §2.

Wyobraźmy sobie Jasia, który ma w domu dwie identycznie wyglądające spluwy, jedną prawdziwą, a drugą atrapę. Jasio idzie na rozbój i przez pomyłkę zabiera atrapę.

Jasio dopuszcza się nieudolnego usiłowania przestępstwa z art. 280 §2, czyli nieudolnego usiłowania rozboju w trybie kwalifikowanym, a nie rozboju w trybie podstawowym, chociaż obiektywnie on nie używa broni palnej, ani innego podobnie niebezpiecznego narzędzia, ponieważ używa atrapy.

Drugi przypadek

Może wystąpić tylko na tle materialnych typów przestępstw i to będzie, gdy:

Ktoś swoim zachowaniem zamierza wywołać skutek X objęty znamionami ustawowymi. Ten ktoś jest przekonany, że za pomocą danego narzędzia ten skutek można wywołać. W rzeczywistości wywołanie tego skutku za pomocą tego narzędzia nie jest możliwe.

Jasio w zamiarze zabicia Stasia wsypuje mu do herbaty cukier z przekonaniem, ze wsypuje mu strychninę.

Inny przykład

Jasio w zamiarze zabicia Stasia wsypuje mu do herbaty cukier w przekonaniu, że go otruje, bo Zdzisio mu powiedział, że cukrem otruje człowieka.

W obu wypadkach mamy do czynienia z użyciem środka, który nie nadaje się do dokonania przestępstwa – zabójstwa. Niezależnie od tego, czy Jasio myśli, że to strychnina, choć w rzeczywistości jest to cukier, czy też Jasio wie, że to jest cukier, a wierzy, że cukrem można otruć człowieka. W obu wypadkach posługuje się środkiem, którym nie da się dokonać zabójstwa, natomiast podjął taką próbę, bo myślał, że się da.

Znowu mamy do czynienia z błędem w postaci urojenia.

To jest wyczerpująca lista tych obu sytuacji, kiedy istnieje przestępne usiłowanie nieudolne.

Gdyby padło na egzaminie pytanie o usiłowanie nieudolne, to odpowiedź powinna brzmieć w ten sposób, że:

Usiłowanie nieudolne jest to takie zachowanie, które obiektywnie nie może doprowadzić do dokonania przestępstwa, ale sprawcy się zdaje, że może i sprawcy się zdaje, że ten czyn jest usiłowaniem zwykłym.

Nazwa usiłowanie nieudolne to nie jest to samo, co usiłowanie nieudane.

Każde usiłowanie z definicji jest nieudane, co wynika z art. 13 §1 – z końcowej części – „Dokonanie nie następuje”.

Natomiast usiłowanie nieudolne to takie, które od samego początku miało się nie udać, a tylko sprawca jakby ze złego poinformowania podjął próbę skazaną na niepowodzenie.

Jakie są przypadki nieprzestępnego usiłowania nieudolnego?

Każdy przypadek usiłowania nieudolnego, inny, niż wymieniony w art. 13 §2, jest przypadkiem, który nie stanowił usiłowania nieudolnego przestępnego, bo się nie mieści w §2, a nie stanowi też innej formy stadialnej, bo nie mieści się w żadnej definicji form stadialnych.

O jakie przypadki chodzi?

1.      usiłowanie nieudolne ze względu na brak szczególnej cechy podmiotu.

      Do ustawowych znamion pewnego typu przestępstwa należy szczególna cecha      

      podmiotu.

Przykład o treści:

Łysy, który wykonuje czynność X, podlega karze.

Jasio wykonuje czynność X, przy czym nie jest łysy, ale myśli, że jest.

W takim wypadku mielibyśmy do czynienia z usiłowaniem nieudolnym w sensie teoretycznym, ale taki, który nie stanowi przestępstwa w rozumieniu ustawy, dlatego, że nie odpowiada żadnym z wymienionych w ustawie form stadialnych; bo nie jest to dokonanie, ani usiłowanie zwykłe, ani usiłowanie nieudolne, ani przygotowanie.

Przykład bardziej konkretny

Spójrzmy na treść art. 339 §1 „żołnierz, który w celu trwałego uchylenia się od służby wojskowej opuszczając jednostkę... podlega karze”.

Wyobraźmy sobie sytuację:

Jasia wczoraj wypuścili z wojska i przenieśli do rezerwy. Jasio wrócił do domu pijany i w nocy opuścił mieszkanie, myśląc, iż opuszcza swoją jednostkę w celu trwałego uchylenia się od służby wojskowej.

Problem polega na tym, że Jasio obiektywnie nie jest już żołnierzem. Natomiast wierzy, że jest żołnierzem w dalszym ciągu. Jasio popełnia nieprzestępne usiłowanie nieudolne dezercji. Nie jest to usiłowanie nieudolne mieszczące się w art. 13 § 2, ani dokonanie, ani usiłowanie, ani przygotowanie. Nie jest to czyn będący przestępstwem.

Następne przypadki nieprzestępnego usiłowania nieudolnego:

Przypadki nieprzestępnego usiłowania nieudolnego ze względu na brak:

-          okoliczności miejsca, czasu lub sytuacji, które są objęte znamionami danego przestępstwa

Przykład nieprzestępnego usiłowania ze względu na brak formy miejsca – art. 290 § 1.

Jasio, w celu przywłaszczenia, udaje się w miejsce, które mylnie bierze za las sąsiada, podczas, gdy w rzeczywistości jest to park miejski i wyrąbuje tam drzewo.

Nie będzie mógł zostać skazany za dokonanie z art. 290, ani za usiłowanie zwykłe nie mieszczące się w art. 13 §2, ani za przygotowanie.

On „popełnił przestępstwo w formie nieprzestępnego usiłowania nieudolnego ze względu na brak miejsca. On sobie uroił, że jest w lesie, ale nie był.

Inny przykład

Art. 255 §1, 2, 3.

„Kto publicznie nawołuje do popełnienia występku lub przestępstwa skarbowego”

„Kto publicznie nawołuje do popełnienia zbrodni”

„Kto publicznie pochwala popełnienie przestępstwa”

Wyobraźmy sobie osobnika, który z jakichś powodów wykonuje jedną z czynności opisanych w którymś z tych przepisów.

Ten człowiek popełniłby nieprzestępne usiłowanie przestępstwa z art. 255 §1, 2, lub 3.

Mamy w ustawie typ podstawowy kradzieży:

„Kto w celu przywłaszczenia zabiera cudze mienie ruchome”

i kilka typów kwalifikowanych: (4 typy kradzieży)

-          kradzież z włamaniem

-          rozbój w trybie podstawowym

-          rozbój z użyciem broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego narzędzia (art. 280§2)

-          kradzież rozbójnicza

Jaka jest racjo legis art. 13 §2?

Powody, dla których ustawodawca kryminalizuje pewne typy zachowań popełnione w formie dokonania są oczywiste.

Powody, dla których ustawodawca kryminalizuje zachowania polegające na usiłowaniu zwykłym też są oczywiste.

Dlaczego ustawa uznaje usiłowanie nieudolne za przestępstwo?

Te dwa przypadki przestępnego usiłowania nieudolnego stanowią bardzo poważny wyłom w pewnych fundamentalnych zasadach odpowiedzialności karnej stosowanych ówcześnie:

1.      w usiłowaniu nieudolnym jest złamana zasada odpowiedzialności za czyn

2.      jest złamana zasada, aby powiązać odpowiedzialność karną ze społeczną jakiegoś zachowania.

Dlaczego to jest złamanie odpowiedzialności za czyn?

Dlatego, że obiektywnie Bruner zniszczył łóżko, a zostaje skazany za zabójstwo popełnione w formie usiłowania nieudolnego. Obiektywnie Jasio zrobił dziurę w manekinie krawieckim, ale zostaje skazany za zabójstwo. Zostaje skazany za czyn, który sobie wyobrażał.

Stąd wynika, że mamy do czynienia z jedynym zresztą wyjątkiem od zasady odpowiedzialności za czyn, kiedy faktycznie człowiek nie zostaje skazany za to, co zrobił, tylko za zupełnie co innego.

Przy usiłowaniu zwykłym – skazany za to, co obiektywnie zrobił.

Odpowiedzialność za dokonanie i za usiłowanie zwykłe jest realnie oparta o to, co człowiek zrobił.

Odpowiedzialność za usiłowanie nieudolne jest oparta o to, co człowiek myślał.

Nie ma powiązania, ani odpowiedzialności karnej, ani powiązania wymiaru kary z rozmiarami społecznej szkodliwości.

Usiłowanie nieudolne nie jest społecznie szkodliwe.

Dokonanie jest społecznie szkodliwe, gdyż wyrządza uszczerbek dla dobra chronionego prawem.

Usiłowanie zwykłe jest społecznie szkodliwe, bo nie wyrządza uszczerbku dla dobra chronionego prawem, ale realne niebezpieczeństwo, że do takiego uszczerbku dojdzie.

Przy usiłowaniu nieudolnym nie tylko nie dochodzi do uszczerbku dla dobra chronionego prawem, ale wręcz do tego uszczerbku nie miało prawa dojść.

Dlaczego usiłowanie nieudolne znalazło się w ustawie?

To jest jedyny przypadek oparcia odpowiedzialności nie o społeczną szkodliwość czynu, tylko oparcia odpowiedzialności o domniemania na temat, że sprawca jest groźny dla otoczenia. Skoro Jasio wczoraj wbił nóż manekinowi, to jutro może to zrobić człowiekowi.

Trzy do tej pory omówione formy stadialne są przestępstwami z zasady.

Dla nich ustawa przewiduje jednakowe zagrożenie karą, jeśli chodzi o granicę górną i dolną.

Skoro za dokonanie zabójstwa ustawa przewiduje zagrożenie od 8 do 15 lat, to za usiłowanie zabójstwa także formalne granice zagrożenia będą takie same. Za usiłowanie nieudolne są takie same.

Sądowy wymiar kary za usiłowanie i usiłowanie nieudolne uwzględnia fakt, że przestępstwo nie było popełnione w formie dokonania. Granice zagrożenia za te 3 formy stadialne są identyczne, ale fakt, że przestępstwo zostało popełnione w formie usiłowania zwykłego, albo nieudolnego uwzględnia się w toku sądowego wymiaru kary jako okoliczność łagodzącą.

Gdyby były 2 stany faktyczne:

Dwóch kolesiów w podobnych okolicznościach dopuściło się przestępstwa z tego samego przepisu, działając z tej samej motywacji, a jedyna różnica to, że na tle kazusu A:

-          sprawca dokonał przestępstwa,

a na tle kazusu B:

-          odpowiada za usiłowanie,

to nie wolno byłoby orzec w obu sprawach identycznej kary. Wynika to z ogólnych dyrektyw wymiaru kary.

Art. 53 § 2 – wyliczone tu są elementy stanu faktycznego, które sąd ma uwzględniać w toku sądowego wymiaru kary, m. in. motywacja, zachowanie, rozmiar i rodzaj ujemnych następstw przestępstwa.

Przy dokonaniu zabójstwa ofiara nie żyje, przy usiłowaniu żyje, ale mogło mu się cos stać. Okolicznością łagodzącą będzie to, że Jasio rzucał siekierą w Stasia i nie trafił.

...