SKRYPT Z PRAWA KARNEGO (MATERIALNEGO)
- Część ogólna -
Prawo karne. Prawo karne materialne. Prawem karnym materialnym określamy zespół norm prawnych określających typy przestępstw (p. definicja przestępstwa), ustalających zasady odpowiedzialności za popełnienie przestępstwa oraz kary i inne środki (karne, zabezpieczające) stosowane wobec sprawców przestępstw.
Obok prawa karnego materialnego egzystują i inne jego gałęzie, które nas na razie nie interesują:
Prawo karne procesowe. Prawo karne procesowe oznacza zespół norm regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa, określających naczelne zasady i warunki dopuszczalności postępowania karnego, obowiązki i uprawnienia organów procesowych, stron i innych uczestników postępowania, stadia postępowania, rodzaje wydawanych rozstrzygnięć i środki ich prawnej kontroli.
Prawo karne wykonawcze. Prawo karne wykonawcze to zespół norm regulujących wykonywanie kar, środków karnych i zabezpieczających, oraz innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych. Jego częścią jest prawo penitencjarne (regulujące wykonywanie kary pozbawienia wolności).
Wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego: 1) prawo karne skarbowe (sprawy dot. naruszenia finansowych interesów SP/ organów JST; normuje orzekanie kar i środków karnych za przestępstwa i wykroczenia skarbowe [celne, dewizowe, podatkowe, i w zakresie gier i zakładów], oraz postępowanie w tych sprawach. Spisane w k.k.s. z 10.9.1999); 2) prawo karne wojskowe: podmiotowo ograniczone do żołnierzy, przedmiotowo: do kwestii dyscypliny, gotowości obronnej sił zbrojnych, przestrzegania praw człowieka w WP. Regulacje w części wojskowej k.k.; 3) prawo dot. nieletnich (tj. do 17 lat w czasie popełnienia czynu) – z reguły nie ponoszą odpowiedzialności karnej, ale k.k. przewiduje wyjątki za przestępstwa z art. 10 §2 k.k.
Pozakodeksowe prawo karne: m.in. ustawa o wychowywaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (26.10.82), ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (16.4.93), ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii (24.4.97), ustawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi (21.8.97), ustawa o IPN (18.12.98), ustawa o Krajowym Rejestrze Karnym (24.5.00), ustawa o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł (16.11.00) oraz cała masa innych aktów.
Szczególne cechy prawa karnego. Cechy, które odróżniają prawo karne od innych gałęzi prawa to: uniwersalność i subsydiarność. Uniwersalność. Prawo karne normuje wszystkie możliwe sfery stosunków społecznych (nie zaś pewne ściśle określone). Wkracza wszędzie tam, gdzie dochodzi do czynów społecznie szkodliwych, tzn. tam, gdzie ktoś dopuszcza się zamachu na stosunki społeczne i chronione prawnie dobra podmiotów tych stosunków. Subsydiarność. Kodeks karny penalizuje najpoważniejsze naruszenia stosunków prawnych kształtowanych przez normy należące do różnych gałęzi prawa. Wynika z tego, że prawo karne pełni funkcje subsydiarną w stosunku do uregulowań zawartych w przepisach innych gałęzi prawa. Prawo karne wkracza w zarezerwowane dla nich dziedziny, kiedy właściwe im środki nie są wystarczające; proponuje przy tym inne, ostrzejsze. Przy okazji zawiera też własne normy sankcjonowane. Chroni dobra prawne, niezależnie, czy ich ochrona wynika z innych przepisów, czy z prawa karnego.
Szczególne funkcje prawa karnego: a) ochronna (chroni stosunki społ. i dobra ich podmiotów przed zamachami – wkracza nawet tam, gdzie zaistniała próba naruszenia dobra mimo fizycznej niemożności jego naruszenia), b) afirmacyjno-motywacyjna (wskazuje postawy afirmowane, a sankcjami motywuje do przestrzegania norm), c) gwarancyjna (gwarancje poszanowania praw ofiary, społeczeństwa i przestępcy; z zasadami nulla poena, nullum crimen, lex retro non agit), d) prewencyjno-wychowawcza (prewencja ogólna i indywidualna – oddziaływanie zapobiegawcze), e) sprawiedliwościowa (zaspokajanie społecznego poczucia sprawiedliwości– w końcu prawo karne to narzędzie wymiaru sprawiedliwości; „każdemu wg negatywnej wartości jego czynu), f) kompensacyjna (umożliwianie sprawcy przestępstwa staranie się naprawić wyrządzoną pokrzywdzonemu szkodę).
Główne kierunki w nowożytnej nauce prawa karnego.
Kierunek postępowo-humanitarny. Początki nowożytnego prawa karnego wiążą się z Oświeceniem i ówczesną krytyką prawa feudalnego (kryminogennego, bo okrutnego; niesprawiedliwego, bo uwzględniającego różnice stanowe; dopuszczającego samowolę sądów, bo niedokładnego w definiowaniu przestępstw i kar; anachronicznego, bo wciąż jeszcze karzącego paranie się zielarstwem i praktykami okultystycznymi). Oświeceniowi myśliciele (Monteskiusz, Wolter, Diderot, Rousseau, Holbach, Beccaria itd.) nawoływali do gruntownej reformy państwa i prawa, przeprowadzonej w duchu racjonalizmu i z uwzględnieniem koncepcji praw naturalnych człowieka. Beccaria. Najważniejszym przedstawicielem kierunku był Cesare Beccaria, autor rozprawy O przestępstwach i karach. Beccaria był zwolennikiem: równości wszystkich obywateli wobec prawa; zaprzestania stosowania kar cielesnych oraz kary śmierci (pogląd niezwykle w jego czasach radykalny!); proporcjonalności kary do ciężaru przestępstwa (postulat sprawiedliwości) i wywołanej przez nie szkody społecznej (niezależnie od zamiarów sprawcy); nieuchronności kar zamiast ich surowości (bo skuteczniejsza w walce z przestępczością); bezwzględnego przestrzegania zasad nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege (coby zapobiec samowoli sędziów); niekaralności zamiaru. Pod wpływem tez Beccarii zanlazły się pierwsze oświeceniowe kodeksy karne: francuski rewolucyjny z r. 1971 i czerpiący z niego inspirację napoleoński Code Penal (1810); kodeks toskański (Leopoldina, 1786) oraz austriacki (Józefina, 1787) i w końcu polska konstytucja z 17.05.1791 o sądach sejmowych.
Szkoła klasyczna. W pierwszej połowie XIX wieku powstała szkoła klasyczna, kierunek charakteryzujący się formalno-dogmatycznym ujęciem prawa karnego. Czołowi przedstawiciele szkoły: A. Feuerbach (twórca teorii o przymusie psychologicznym kary), J. Bentham, bracia O. i P. Rossi, F. Carrara, E. Krzymuski. Czołowe tezy szkoły: : każdy czyn człowieka jest wyrazem jego wolnej woli [indeterminizm], a więc człowiek świadomie czyni zło; odpowiedzialność powinna być oparta na subiektywnej winie, powinna być proporcjonalna do stopnia tej winy i ciężkości czynu; kara jest sprawiedliwą odpłatą za popełniony czyn; kara powinna zniechęcać do popełniania przestępstw (Bentham - prewencja szczególna, Feuerbach - prewencja ogólna, dotycząca ogółu, formułująca psychologiczny przymus niepopełniania przestępstw); przepisy powinny jasno i precyzyjnie stanowić, które czyny są zabronione i jakim karom podlegają ich sprawcy. Krytyka: szkoła klasyczna traktowała przestępstwo i przestępcę bardzo abstrakcyjnie, nie wnikając za bardzo w przyczyny przestępczości jako zjawiska społecznego.
Szkoła antropologiczna. W drugiej połowie XIX w. nauka prawa karnego znalazła się pod wpływem filozofii pozytywnej, sformułowanej przez A. Comte’a, J.S. Milla, H. Spencera. Filozofia pozytywna odrzucała wszelkie rozważania nad naturą wszechrzeczy i postulowała empiryczne badanie tego, co dostrzegalne i poznawalne. Ideałem pozytywistów były nauki przyrodnicze i służący im aparat badawczy.
Wpływ myśli pozytywnej na naukę prawa karnego zaowocował narodzinami radykalnie pozytywnej szkoły antropologicznej. Jej czołowy przedstawiciel, C. Lombroso (autor pracy p.t. Człowiek zbrodniarz) przeniósł na grunt wiedzy o prawie karnym tezy zaczerpnięte z nauk biologicznych. W oparciu o masowe badania antropometryczne (gł. analiza kształtu i rozmiarów czaszki), Lombroso sformułował tezę o istnieniu urodzonego przestępcy (delinquente nato), który zachował atawistyczne cechy człowieka pierwotnego, w tym brak uczuć moralnych. Z tego względu urodzony przestępca jest biologicznie predestynowany do łamania prawa (ekstremalny determinizm). Lombroso nawoływał do zerwania z klasycznymi zasadami odpowiedzialności karnej, opartymi na winie i karze. Skoro bowiem to natura i fizycznosć sklania przestępców do popełniania przestępstw, rozsądniejsze będzie stoswanie środków zabezpieczenia społecznego, tzn. izolowanie w specjalnych ośrodkach, kastrację, w skrajnych przypadkach także pozbawianie życia.
Uczeń Lombrosy, Garolafo stworzył teorie przestępstwa naturalnego (delitto naturale), występującego w każdym miejscu i czasie, a polegającego na sprzeniewierzeniu się przyrodzonym uczuciom litości i uczciwości. Inny uczeń, Ferri upatrywał przyczyn przestępczości w działaniu trzech czynników: antropologicznego (dziedziczenie skłonności przestępczych, Ferri nie wierzył w atawizmy); fizycznego (np. wpływ klimatu, Ferri dowodził, że wysokie temperatury sprzyjają nasileniu przestępczości gwałtownej); środowiskowego (wpływ warunków życia, Ferri sądził, ze przestępców produkuje ubóstwo i marne funkcjonowanie oświaty oraz innych instytucji publicznych). Ferri, choć wierny założeniom antropologów, jest posądzany o antycypowanie tez właściwych późniejszej szkole socjologicznej.
Szkoła socjologiczna. Przedstawiciele szkoły socjologicznej koncentrowali się na społecznych źródłach przestępczości, nie rezygnując z badań czynników jednostkowych. Wprowadzili rozwiniętą typologię przestępców (przestępcy okazjonalni, przestępcy z namiętności, recydywiści, chroniczni recydywiści, przestępcy wykazujący wstręt do pracy, przestępcy zawodowi etc.). Uznając, że na różnych przestępców z różna siłą wpływają różne czynniki i że różni przestępcy maja różną możliwość świadomego samostanowienia, socjologowie opracowali koncepcję tzw. kodeksów dwutorowych, operujących karami i środkami zabezpieczającymi (dla przestępców niepoprawnych i recydywistów).
Program szkoły socjologicznej był czymś w rodzaju kompromisu między eksponowaniem gwarancyjnych funkcji prawa a skutecznym zwalczaniem przestępczości, gł. recydywy i przestępczości zawodowej. Zdaniem F. Liszta, głównego przedstawiciela szkoły socjologicznej, kara powinna być dostosowana do osobowości sprawcy i tego, w jaki stopniu zagraża on innym. Powinna przez to wywierać na sprawcy odpowiedni wpływ prewencyjny (prewencja szczególna, indywidualna) Jednocześnie kara powinna być sprawiedliwa.
Oprócz wymienionego F. Liszta, do znanych przedstawicieli kierunku socjologicznego należy wymienić także A. Prinsa oraz van Hamela, którzy razem z Lisztem oraz innymi teoretykami prawa karnego założyli Międzynarodowe Stowarzyszenie Prawa Karnego i stworzyli specjalistyczne czasopismo Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenshaft. Wywarli w ten sposób znaczny wpływ na ustawodawstwo karne w wielu krajach europejskich (kodeksy karne Polski i Szwajcarii, nowelizacja kodeksu niemieckiego). Wśród rodzimych zwolenników socjologizmu, należy wymienić J. Makarewicza (głównego twórcę polskiego Kodeksu Karnego z r.1932) oraz B. Wróblewskiego (penologa i specjalistę w dziedzinie polityki kryminalnej).
Kierunek dogmatyczno-normatywny. Kierunek dogmatyczno-normatywny rozwijał się równolegle ze szkołą socjologiczną i przeciwstawiał się radykalnym tezom szkoły antropologicznej. K. Binding, twórca kierunku, sformułował jego podstawy w swojej teorii norm, którą rozwinął E. Beling, twórca nauki poświęconej ustawowym znamionom przestępstwa. Kierunek dogmatyczno-normatywny był zorientowany na badanie systemu norm prawa karnego, metod dokonywania ich wykładni oraz kształtowania ustawowych znamion przestępstwa, bezprawności i okoliczności uchylających je.
Ruch obrony społecznej i filozofia resocjalizacji. Ruch obrony społecznej powstał po II wojnie światowej i podzielił się na dwa główne odłamy. Radykalny (z F. Gramatico na czele) postulował zerwanie z tradycyjnymi zasadami odpowiedzialności karnej. Jego zwolennicy uważali, że społeczeństwo ma prawo bronić się przed jednostkami zdegenerowanymi, nie czekając aż dopuszczą się one czynów zabronionych. Każdy, kto manifestuje antyspołeczne nastawienie jest potencjalnym przestępca i winien zostać poddany resocjalizacji. Tezy radykalnych obrońców społecznych, jako absurdalnie skrajne, nie znalazły zbyt wielu zwolenników.
Nurt umiarkowany, zwany nową obrona społeczną i związany z osoba M.Ancela, postuluje reformę prawa karnego z zachowaniem wszelkich zasad legitymizmu (nullum crimen, sine lege etc.), dąży do ograniczenia zakresu penalizacji i zwiększenia zakresu oddziaływania na sprawców przy wykorzystaniu programów resocjalizacji. Dla umiarkowanych obrońców społecznych liczy się skuteczność resocjalizacji, a tę można osiągnąć dostosowując jej charakter do osobowości sprawcy. Wobec powyższego ruch obrony społecznej kwestionował abstrakcję proporcjonalności winy i kary na rzecz realnej skuteczności.
Niezależnie od tez głoszonych przez ruch nowej obrony społecznej, idea resocjalizacji zaczęła zdobywać w latach 50. i 60. XX w. duża popularność w nauce prawa karnego i praktyce więziennej.
Idea resocjalizacji była związana z tezą głoszącą, że celem kary nie jest odwet na przestępcy ani jego cierpienie, ale przywrócenie go do życia w społeczeństwie. Nie była to myśl nowa (znalazła się m.in. w Deklaracji Zasad Amerykańskiego Stowarzyszenia Więziennego z 1870 r.), ale dopiero po II wojnie światowej potraktowano ją z należyta powagą.
Spowodowało to zasadnicze zmiany w systemach prawa karnego. Podstawą orzekania stała się diagnoza osobowości sprawcy i warunków jego egzystencji, a celem kary prewencja indywidualna i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę. Programy resocjalizacji miały być tworzone w oparciu wskazania wiedzy kryminologicznej, psychologii i pedagogiki. Idea resocjalizacji znalazła najpełniejsze zastosowanie w USA, gdzie sędziowie uzyskali szeroki zakres swobody w orzekaniu kar, w tym także możliwość wydawania wyroków nieoznaczonych co do czasu trwania resocjalizacji.
Idea resocjalizacji nie sprawdziła się w praktyce. Działania resocjalizacyjne podejmowane na skazanych w warunkach więziennej izolacji powodowały ich faktyczna desocjalizację, przyniosły wzrost recydywy więziennej. Programom resocjalizacyjnym zarzucano, ze ich stosowanie narusza zasady równości i sprawiedliwości (bardzo różne wymiary kar za podobne czyny, ze względu na różnice osobowości skazanych) oraz prawa człowieka (przymusowa ingerencja w osobowości, której integralność stanowi niezbywalne prawo; odtąd skazany może się poddać programowi resocjalizacji dobrowolnie).
Neoklasycyzm (nowy realizm). Efektowny koniec kariery ideologii resocjalizacji doprowadził do triumfalnego wskrzeszenia indeterministycznej myśli klasycznej i zasad tzw. sprawiedliwego karania, opartego wyłącznie na subiektywnej winie skazanego i ukierunkowanego na przywrócenie naruszonego porządku prawnego oraz naprawienie wyrządzonej szkody. Myśl neoklasyczna przyczyniła się do złagodzenia represji karnych w zachodnioeuropejskich systemach prawa karnego. W Stanach Zjednoczonych postulaty neoklasyków doprowadziły do zaostrzenia represji karnych przez ograniczenie stosowania probacji i warunkowych zwolnień oraz wprowadzenia tzw. sztywnych sankcji za najcięższe przestępstwa. Bardzo mocno zakwestionowano wartość programów resocjalizacyjnych, co zresztą wywołało krytykę teoretyków prawa i kryminologów. W ramach myśli neoklasycznej pojawiają się nurty dążące do złagodzenia represyjności i humanizacji prawa karnego m.in. przez ograniczenie zakresu penalizacji (non intervention) albo zastępowanie kar środkami prowadzącymi do rozwiązywania konfliktów społecznych (conflict solution, Schlichtung). Żadne z nich jednak nie doczekały się uznania za samodzielny kierunek w nauce prawa. I dobrze, bo mogę wreszcie porzucić temat szkół i wziąć się za ustawę karną.
II. USTAWA KARNA
Źródła prawa karnego: ustawy, konwencje międzynarodowe ratyfikowane z ustawą akceptującą – inne akty już nie (choć dawniej to i owszem). Nie jest oficjalnym źródłem orzecznictwo TK, trybunał ten nie może bowiem wydawać norm, a co najwyżej pozbawiać mocy te już istniejące. Nie jest źródłem ani pozostałe orzecznictwo, ani stanowisko doktryny, ani prawo zwyczajowe. Inaczej jest w systemie common law.
Struktura przepisów prawa karnego: inaczej zbudowane są te z części ogólnej (wyznaczające ogólne zasady odpowiedzialności, definicje legalne, reguły operacyjne itp.), inaczej te z części szczególnej (poszczególne typy przestępstw; przepisy dwuczłonowe: dyspozycja [zespół znamion czynu] i sankcja [kara/kary grożące za zachowanie się, które wyczerpuje znamiona dyspozycji. Rodzaje dyspozycji: a) nazwowe (nazwę przestępstwa określa zwrotami ocennymi, dając pole do różnorodnej interpretacji), b) opisowe (opisuje zachowanie się i jego znamiona; wyraźnie zakreśla sferę penalizacji) – mają charakter prosty [tylko 1 zespół znamion] albo złożony [więcej zespołów, np. art. 145 §1], c) nazwowo-opisowe (mieszane, np. „kto kradnie z włamaniem”); d) kazuistyczne (szczegółowy opis w celu wyczerpania wszystkich wariantów czynu, np. art. 156 §1), e) syntetyczne (znakomita większość), f) kauczukowe (u nas takich nie ma, np. „kto powoduje jakiekolwiek przestępstwo, którego skutkiem jest śmierć...”) g) alternatywne (występują min. 2 zespoły znamion – tworzy się więc różne odmiany przestępstwa, np. art. 270); h) zupełne (wyczerpująco ujmuje zespół znamion czynu), i) niezupełne (ma charakter zależny [uzależnia ustalenie istoty czynu od zastosowania innych przepisów tego samego aktu, dopełniających dyspozycję, np. art. 191 §1 wymaga sięgnięcia do art. 115 §12] albo blankietowy [nie opisuje zabronionego czynu, zawiera tylko ogólną ramę, którą wypełniają przepisy innych aktów, np. art. 152 §1). B) Rodzaje sankcji: a) bezwzględnie oznaczona (sztywna – określa rodzaj i wysokość kary, bo sędzia to tylko usta ustawy; dziś rzadkie, u nas w dekrecie sierpniowym z 1944 kara śmierci), b) bezwzględnie nieoznaczona (pozostawiają sędziemu dobór rodzaju i wysokości kary – to już historia, gł. feudalnego prawa karnego), c) względnie nieoznaczona (operuje wymiarem kary „co najmniej albo „od-do” – sędzia zostawiał możliwość resocjalizacji; w kilku stanach ISA takie coś było), d) względnie oznaczona (standard; ustawodawstwo określa rodzaje kar i granicę ich wymiaru – sąd wskazuje spośród widełek konkretny wymiar); e) prosta (przewiduje 1 rodzaj kary za dane przestępstwo), f) złożona (więcej rodzajów – u nas przeważnie alternatywnie, ale czasami też kumulacyjnie – np. art. 5 §2 p.w.k.k.).
Wykładnia przepisów: A) autentyczna: sama ustawa karna określa znaczenie pojęć przez nią używanych (vide art. 115 k.k.) – taka wykładnia jest powszechnie obowiązująca, nie dopuszcza do nadawania użytym zwrotom innych znaczeń (nb. powszechnie wiąże też wykładnia TK w sprawie [nie]zgodności przepisów z konstytucją), B) legalna (np. Rady Państwa; też powszechnie wiążąca – u nas już nieobecna), C) sądowa (zwł. w SN odpowiedzi na zapytania prawne [wiążą dany sąd w konkretnej sprawie], zasady prawne [uchwały pełnego składu/ połączonych izb/ pełnego składu izby/ składu 7 sędziów – wiążą wszystkie składy SN]), D) doktrynalna (nie wiąże nikogo, ale wpływ autorytetu na orzecznictwo jest widoczny). Metody wykładni: a) językowa (semantyczna – musi się liczyć z praktyką językową), b) logiczna (z zastosowaniem wnioskowań, zwł. a maiori ad minus i vice versa; a contrario), c) celowościowa (teleologiczna, ustalamy znaczenie poprzez ustalenie celu, jaki chciał osiągnąć ustawodawca tym przepisem), d) systemowa (wyjaśnia jego przepis na podst. jego miejsca i funkcji w systemie prawa karnego, np. przy ustalaniu podobieństwa rodzajowego przestępstw), e) historyczna, f) prawnoporównawcza.
III. ZASADY OBOWIĄZYWANIA USTAWY KARNEJ
Obowiązywanie ustawy karnej co do czasu. Wejście w życie. Ustawa karna obowiązuje od chwili wejścia w życie. Datę wejścia w życie mogą określać przepisy samej ustawy, przy czym nie może być ona wcześniejsza niż data ogłoszenia. Mielibyśmy wówczas do czynienia z naruszeniem zasady lex retro non agit (trzeba stosować prawo, którego jeszcze nikt nie zna). Derogacja. Ustawa karna traci moc, gdy zostaje uchylona przez późniejszą ustawę karną (expressis verbis albo zgodnie z zasadą lex posterior derogat legi priori). Ustawy epizodyczne derogują się same (tzn. z góry określają datę końca obowiązywania). Zasada nieretroaktywności (lex retro non agit). Ustawa karna nie działa wstecz. Odpowiedzialność karną rodzą tylko te czyny, które były zabronione przez ustawę karną w czasie ich popełnienia. A contrario nie rodzą odpowiedzialności te, które stały się zabronione po ich popełnieniu. Zasada nieretroaktywności prawa karnego została zawarta w przepisach kodeksu karnego (art. 1 KK), w Konstytucji (art. 42; nieretroaktywność jako zasada konstytucyjna i podstawowa gwarancja pewności systemu prawa) oraz w Paktach Praw Politycznych (ratyfikowanych przez Najjaśniejszą Rzplitą, a więc należącą do naszego systemu prawa). Czas popełnienia przestępstwa. Czas popełnienia przestępstwa, to odcinek czasu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany (art. 6 §1 KK). Nie interesuje nas chwila, w której nastąpił skutek tego działania lub zaniechania (tzn. czas dokonania). W przypadku przestępstw wieloczynowych, za czas ich popełnienia przyjmuje się czas popełnienia ostatniego czynu; w przestępstwach ciągłych, czas ostatniego zamachu. Jeśli sprawca w trakcie popełniania przestępstwa ciągłego lub wieloczynowego osiągnął zdolność do odpowiedzialności karnej, odpowiada tylko za te czyny, które popełnił już po jej uzyskaniu. Podobnie ma się rzecz przestępstwami trwałymi (wywołanie i utrzymywanie stanu bezprawia). Sprawca odpowiada tylko za przestępstwa popełnione przez zaniechanie w czasie trwania obowiązku ich dokonania.
Ustalenie czasu popełnienia przestępstwa ma podstawowe znaczenie dla stwierdzenia: primo - czy dany czyn był zabroniony w chwili jego popełnienia (jeśli nie, to nie mamy do czynienia z przestępstwem); secundo - jaką ustawę karną zastosować względem sprawcy czynu; tertio - czy sprawca był w chwili jego popełnienia odpowiedzialny karnie (jeśli nie, to nie ma mowy o odpowiedzialności karnej). Zmiany ustawodawstwa i reguły intertemporalne. Kwestie zmiany ustawodawstwa regulują reguły prawa międzyczasowego, ujęte dla pewności w kodeksie karnym (art. 4 KK). Wygląda to tak: 1. Jeśli sprawca popełnił czyn dozwolony zanim stał się zabroniony à sprawca nie odpowiada; 2. Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, który przed wydaniem prawomocnego wyroku stał się dozwolony à postępowanie powinno być umorzone, a sprawca uniewinniony. 3. Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, gdy był on zagrożony inną sankcją niż jest à stosuje się nową sankcję, o ile jest ona względniejsza dla sprawcy (zasada niepogarszania sytuacji sprawcy; lex severior retro non agit) jeśli nie jest względniejsza – stosuje się ustawę obowiązującą poprzednio, ale niekoniecznie w czasie popełnienia przestępstwa (jeśli w międzyczasie był jakaś bardzo względna, to właśnie z niej korzystamy). Co jest względniejsze? Nie wiadomo (bo wszystko jest względne – przyp. A. Einstein) i myli się, kto sądzi ze zawsze chodzi o łagodniejsza karę wymienioną w sankcji. Oceniając, co jest względniejsze, winniśmy stosować się do trzech dyrektyw: a) należy zbadać, która kara jest względniejsza dla danego, konkretnego sprawcy, a nie która jest względniejsza w ogóle (np. dla kierowcy odebranie oprawa jazdy jest dużo gorsze niż areszt czy wysoka grzywna); b) należy wziąć pod uwagę nie tylko na rodzaj i wysokość kary, ale także możliwości jej zamiany na łagodniejszą, zawieszenia jej wykonania czy nadzwyczajnego złagodzenia; c) nie można dokonać kombinacji jednej i drugiej ustawy (decydujemy się na jedną). Jeśli ustawa zmieniła się po prawomocnym osądzeniu sprawcy, nie stosuje się rewizji wyroku (zasada powagi rzeczy osądzonej), chyba że: a) orzeczona, ale nie wykonana kara jest wyższa od górnej granicy zagrożenia w nowej ustawie (art. 4 § 2 KK) à karę zmniejsza się do górnej granicy zagrożenia przewidzianego w nowej ustawie; b) sprawcy wymierzono karę pozbawienia wolności za czyn, który nie jest zagrożony pozbawieniem wolnosci pzez nowa ustawę à wówczas wymierzoną karę zamienia się na karę grzywny lub ograniczenia wolności (1 miesiąc pozbawienia wolności = 60 stawek dziennych grzywny lub 2 miesiące ograniczenia wolności); c) jeśli doszło do dekryminalizacji (czyn nie jest już zabroniony od groźbą kary) à wówczas skazanie ulega zatarciu de iure, kara jest darowana, karty karne usuwa się z rejestru skazanych, ale nie ma restytucji za karę już odbytą.
Obowiązywanie ustawy karnej co do miejsca i osób. Zasady stosowania prawa karnego co do miejsca i osób określa prawo krajowe i reguły międzynarodowej współpracy w dziedzinie ścigania. Miejsce popełnienia. Ustalenie miejsca popełnienia przestępstwa ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia: primo - czy zastosować polską czy obcą ustawę karną; secundo - przed jakim sądem ma odpowiadać sprawca (obcym/ polskim; sprawa właściwości miejscowej). Zgodnie z art. 6 §2 KK, przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu: a) gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był prawnie zobowiązany; b) gdzie nastąpił skutek przestępny; c) gdzie skutek miał zdaniem sprawcy nastąpić. W związku z tym przestępstwo może być popełnione w kilku miejscach i mamy wówczas do czynienia z konkurencją właściwości miejscowej różnych sądów. Sprawę rozpoznaje sąd, przed którym wszczęto postępowanie przygotowawcze (zasada wyprzedzania; ale w praktyce już na etapie prokuratury sprawa wędruje w tę i nazad, tak, że wygląda to na zasadę wciskania innym); jeśli zaś chodzi o konkurencję jurysdykcji polskiej i zagranicznej – sprawę reguluje prawo karne międzynarodowe, w szczególności umowy dwustronne miedzy zainteresowanymi państwami. Zasada terytorialności. W przypadku przestępstw popełnionych: a) na terytorium RP; b) na polskim statku wodnym lub powietrznym; stosuje się polską ustawę karną (zgodnie z wyrażoną w art. 5 KK zasadą terytorialności), chyba, że stosowna umowa międzynarodowa stanowi inaczej (wyjątek od zasady terytorialności, też z art. 5 KK). Immunitety. Nie stosuje się polskiej ustawy karnej wobec osób, którym przysługuje immunitet. Immunitety są różne. O immunitetach przysługujących obywatelom RP z racji rozmaitych funkcji była mowa na kursie prawa konstytucyjnego, więc zajmiemy się immunitetami przysługującymi cudzoziemcom - tzn. immunitetem dyplomatycznym i konsularnym. Osoby, którym przysługują takie immunitety, a które popełniły przestępstwo na terenie RP (lub na polskim statku) wydala się z kraju, nadaje się im status persona non grata i żąda się pociągnięcia ich do odpowiedzialności w ich krajach ojczystych. Owe kraje mogą się jednakowoż zrzec immunitetu dla swego dyplomaty i wtedy nieszczęśnik trafi przed polski sąd i zostanie skazany na podstawie polskiej ustawy karnej. Terytorium RP. Zgodnie z przepisami ustawy o ochronie granicy państwowej i ustawy o obszarach morskich i administracji morskiej, terytorium RP obejmuje obszar wydzielony granicami państwowymi, słup powietrzny nad tym obszarem (do końca atmosfery, czyli jakieś 90 km), głąb ziemi pod tym obszarem oraz wody morskie (12 mil od linii brzegowej lub granicy wód wewnętrznych). Polskie statki wodne i powietrzne. O tym, czy statek wodny lub powietrzny jest polski decyduje tzw. zasada flagi (bandery). Statkiem wodnym w rozumieniu ustawy jest stała platforma umieszczona na szelfie kontynentalnym (art. 115 §15 KK). Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą. Polską ustawę karną stosuje się do przestępstw popełnionych za granicą:
a) w stosunku do obywatela polskiego, jeśli naruszy prawo polskie za granicą (jak wróci do kraju to czeka go tam niespodzianka ze strony prokuratora i sądu) – pod warunkiem, że jednocześnie złamał prawo obowiązujące w miejscu pobytu (warunek podwójnej karalności; kodeks mówi o naruszeniu ustawy karnej, czego nie należy brać za bardzo dosłownie, przecież są kraje z systemami prawa precedensowego, gdzie ustaw karnych nie ma). Odbycie kary za granicą zalicza się na poczet kary w Polsce. Warunek podwójnej karalności nie dotyczy funkcjonariuszy państwowy dokonujących za granicą przestępstwa w związku z wykonywaniem swych funkcji (bo np. prawo Burkina Faso nie przewidu...
gosicka