Molière (Molier) - Mizantrop.pdf - Molière (Molier) - Biblioteki_Cyfrowe

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

MOLIÈRE

Mizantrop

  ę 

ł.  -żń

ę

Pierwiastki osobiste w Mizantropi . — Młodość Moliera. — Powrót do Paryża. —

Pierwsze utarczki.

Mizantrop jest obok arta ¹ najwyższym szczytem twórczości Moliera²; zarazem

sztuką, którą — zwłaszcza w ostatnim stuleciu — ze wszystkich sztuk Molierowskich

najwięcej się zajmowano, która zroǳiła najwięcej sprzecznych sądów. Jest poniekąd w te-

atrze Moliera tym, czym at w teatrze Szekspira. Bo też ze wszystkich ǳieł Moliera

jest to najbarǳiej złożone, a „dwa wieki komentarzy i wykładów zaciemniły je jeszcze”,

jak trafnie powiada Juliusz Lemaître. Mając w pamięci te słowa jako zbawienną prze-

strogę, pragnę wziąć za podstawę tego studium przede wszystkim to, co napisał Molier,

a nie to, co osnuła dokoła niego obca fantazja; przede wszystkim uważnie przemyślany

tekst sztuki.

Ale o ile z pewnością nadużyto interpretacji Mizantropa jako rzekomej autobiogra-

ﬁcznej spowieǳi poety, o ile zbyt daleko posunięto się w objaśnianiu tego utworu jego

życiem i na odwrót, o tyle znów byłoby błędem odrywanie go od podłoża, na którym

wyrósł. Potęga oitizai jest wybitną cechą geniuszu Moliera; z chwilą gdy ujmował

pióro w rękę, on sam, przeżycia jego, choćby najboleśniejsze, stawały się dlań jedynie

materiałem twórczym na równi z resztą otaczającego go świata: tylko atria , pa-

miętajmy o tym; ale zrozumiałą jest chęć poznania tego materiału.

Molier, zanim stał się świecznikiem literatury, był długie lata straceńcem teatru. Nie-

pohamowana namiętność do sceny w połączeniu — jak zwykle bywa — z namiętnością

do jednej z jej adeptek wykoleiła tego syna szanownej mieszczańskiej roǳiny, starannie

kształconego wychowanka jezuickiego kolegium w Clermont. W dwuǳiestym pierw-

szym roku życia, Jan Poquelin ( Moir jest późniejszym pseudonimem) opuszcza, mimo

perswazji ojca, dom roǳinny i zakłada do spółki ze swą ukochaną (dwuǳiestopięciolet-

nią „dyrektorową” Magdaleną Béjart) podrzędny teatrzyk w Paryżu. Teatrzyk bankrutuje;

Molier zapoznaje się przelotnie z więzieniem; zaciąga długi; wyciska, na kilka zawodów,

coś z ojca; wreszcie cała trupa puszcza się, aby szukać szczęścia na prowincji. Molier oka-

zuje się dla tej cygańskiej bandy nieoszacowanym nabytkiem. Młody, czynny, obrotny,

wymowny, staje się rychło duszą przedsięwzięcia. Sam grywa, najchętniej w tragedii, ale

także i w szerokich farsach, które naprędce tłumaczy, przykrawa lub pisze na użytek swej

trupy.

¹ art — Świętoszek; w oryg. tekście . tak brzmi nazwisko głównego bohatera.

² Moir — Jan Baptysta Poquelin, uroǳił się w Paryżu w r. ; w  zakłada w Paryżu teatr, tzw.

tr tr , który bankrutuje. Od r.  do  wędruje z trupą po prowincji. Przybywszy do Paryża,

zyskuje poparcie króla, towarzyszące mu aż do końca życia, i prowaǳi teatr, w którym jest zarazem dyrektorem,

reżyserem, aktorem i głównym dostawcą sztuk. Umiera na scenie, grając oro z ronia , w r. . Głów-

ne ǳieła: oizn intnii , zoa on , itoz , on an , Mizantrop , arz io oi , trion ,

rzorz anin , pi , Mizzanin zai , zon iaoo , or z ronia .

Zrazu to życie koczujące, swobodne musiało mieć swój urok; ale trwa ono kilkanaście

lat! Wiemy, czym jest ǳiś jeszcze egzystencja wędrownego aktora: czym musiała być

w XVII wieku! Głód, chłód i wzgarda, zwłaszcza jednak nadęta buta i tępość tych, którym

dostarcza się zabawy, musiały się mocno dać Molierowi we znaki, skoro w późniejszych

utworach ściga prowincję tak nieubłaganą nienawiścią. Wśród tego roǳi się w Molierze

autor dramatyczny. Obok wielu sztuk niższego i tradycyjnego typu, z których dwie tylko

się zachowały ( ata arz , azro ooa ), powstają wśród tej tułaczki dwie

duże komedie wierszem ( otrzni , a ion ), a także drobne arcyǳieło Moliera,

oizn intnii . Molier ma wówczas lat trzyǳieści pięć; niestosunek pomięǳy

dotychczasową sferą ǳiałania a dojrzewającym w nim z wolna przyszłym twórcą staje się

zbyt dotkliwy; jakoż Molier z upragnieniem chwyta sposobność dostania się raz jeszcze

do Paryża.

Wreszcie ǳięki poparciu księcia Conti, a także księcia d'Aǌou (brata królewskiego),

chwila ta nadchoǳi; Molier daje się poznać w Paryżu () i to w najpomyślniejszych

warunkach: gra przed młodym królem. Gra ioa , tragedię starego Corneille'a; po

czym ma szczęście ubawić dostojne zgromaǳenie jedną z tych zawiesistych fars, którymi

raczył prowincję. Król, zadowolony, daje nowej trupie salę i coraz barǳiej zaszczyca ją

swą protekcją. W r.  pojawiają się na scenie oizn intnii . Sztuka odnosi

tryumf, ale staje się zawiązkiem walki — jakże płodnej i błogosławionej dla literatury!

— która zagoryczy Molierowi najlepsze lata życia. Farsa ta była jaskrawą satyrą na ów-

czesne salony i koterie literackie, a satyra, jak zawsze u Moliera, była tak trafna i ostra

zarazem, iż rozpętała burzę wśród zaczepionych. Od pierwszej chwili Molier ma prze-

ciw sobie kobiety, literaturę i salon, te trzy potęgi Paryża; za sobą króla i oświeceńszą

część dworu oraz „parter”: tę szeroką, bezimienną publiczność, przyklaskującą głosowi

zdrowego rozsądku, który się podniósł wśród chóru zmanierowanych szczebiotów.

Coraz barǳiej czując się pewnym łaski królewskiej, Molier ośmiela się w swoich saty-

rycznych wycieczkach; niebawem w skreślonych naprędce interludiach do baletu atri

zbiera wzorki z samego otoczenia króla, ze dworu! Tuż potem rok po roku wystawia

jeszcze dwie komedie: zoa i oaz z ronia , wciąż z równym powoǳeniem.

Niepokój ogarnia koterie i koteryjki literackie; patentowane wielkości czują instynktem

w tym przybyszu, w tym włóczęǳe z prowincji lwi pazur; czują, iż światek mierno-

ty, zadowolenia z siebie i wzajemnej adoracji może być łatwo zmącony. I to nie tylko

w zakresie literatury. Aktorzy tzw. aa rnio , dotąd nadworni, a zepchnięci

przez Moliera ze swego stanowiska, też patrzą wrogo na tego prowincjała, który ośmiela

się wyszyǳać ich nadęty sposób deklamowania wierszy i głosi hasła prostoty i prawdy.

Burza wybucha z okazji nowej komedii Moliera zoa on , której powoǳenie przewyż-

szyło jeszcze dotychczasowe sukcesy. Mimo zachwytu publiczności, pedanci wiǳą w tej

sztuce wzgardę dla słynnych prawideł Arystotelesa, świętoszki podnoszą krzyk o igranie

z rzeczami religii, wykwintnisie gorszą się swobodą wyrażeń… Pada ciężkie słowo, ten

kamień, który świat rzuca z reguły prawie pod stopy każdego genialnego pisarza: nio

rano ! Sypią się broszury, pamﬂety, parodie atakujące Moliera na wszystkich polach,

a zwłaszcza trącające w najdrażliwszą — jak to wskażemy później — strunę: jego życie

roǳinne.

Okres walki: itoz , on an . — Kapitulacja. — Gorycze dworskiego chle-

ba. — Zapowiedź Mizantropa

Aż dotąd satyra Moliera obracała się w kręgu dość niewinnych śmiesznostek lite-

rackich czy towarzyskich, o ile nie brała za temat wiekuistych niedoli miłosnych i mał-

żeńskich. Gwałtowna kampania, jaką podjęto przeciw niemu, a zwłaszcza metody, jakich

użyto, zwróciły jego uwagę na poważniejsze zło społeczne, które z czasem, w drugiej poło-

wie panowania Ludwika XIV (w epoce pani de Maintenon), miało zaciążyć nad Francją,

a którego zarodki rozpoznał genialnym spojrzeniem: świętoszkostwo, obłudę religĳną

i obyczajową. Z kampanii o zo on ³ uroǳił się art . Niepodobna tutaj szczegó-

łowo opisywać ǳiejów walki, której przedmiotem stała się ta sztuka; nie dość, iż wbrew

³ apania o Szkołę żon — Bezpośredni polemiczny charakter posiadają dwa jednoaktowe utwory Moliera

napisane w tym czasie: rta zo on oraz proizaa ra .

 Mizantrop



życzeniom króla usunięto ją ze sceny i pięć lat upłynęło, zanim ostatecznie i tryumfalnie

wróciła; nie było zniewagi, którą by nie obrzucono Moliera; fanatycy żądali dlań kary

ognia, stosu. Puszczono w świat ohydną, zbrodniczą książkę i przypisano Molierowi jej

autorstwo. Proboszcz św. Bartłomieja przedstawia go w petycji do króla jako „czarta ob-

leczonego w ciało i przebranego za człowieka; największego libertyna i rozpustnika, jaki

kiedykolwiek istniał, zasługującego za ten świętokraǳki i bezbożny zamach na najcięższą

i publiczną karę, na ogień nawet, nim dosięgnie go ogień wieczny”. A w owym czasie

groźby takie nie były platoniczne; strach pomyśleć, co by się mogło stać, gdyby król zde-

cydował się opuścić Moliera w tej próbie… Szczęściem król, któremu dewoci starali się

zamącić miłostki z panną de la Vallière, wytrwał podczas całej tej burzy wiernie po stronie

Moliera.

W odpowieǳi Molier wystawia on ana , krwawą satyrę na ówczesny typ młodego

panka, w której — jakkolwiek mimochodem — wymierza jeszcze dotkliwsze, o ile to

możliwe, smagnięcia biczem świętoszkom i obłuǳie; wreszcie daje upust goryczy i obu-

rzeniu w paru ustępach Mizantropa . on ana po piętnastu przedstawieniach musiano

cofnąć z aﬁsza; księgarz, który nabył prawo druku, nie odważył się wydać tej sztuki;

ukazała się aż po śmierci pisarza. — Trzeba sobie zdać sprawę, czym był w oczach tego

społeczeństwa teatr, a zwłaszcza komedia, aby ogarnąć śmiałość tego, co podjął Molier,

poruszając — i to w ten sposób! — na scenie podobne tematy. Wiǳimy tedy, iż ten

arcymistrz śmiechu i błazeństwa był w pierwszej połowie swej drogi zarazem nieubłaga-

nym i śmiałym szermierzem o swój ideał życia; szermierzem zręcznym i giętkim nieraz

w taktyce, zaciętym i nieustępliwym w treści. Kto wie, dokąd Molier byłby zaszedł jesz-

cze na tej droǳe; ale siły jego stargały się w walce. Daje za wygraną; odtąd bęǳie bawił

współczesnych, biorąc za cel satyry mniej niebezpiecznych wrogów: próżność czy skąp-

stwo mieszczucha lub nieuctwo lekarzy. Mizantrop zamyka okres bojowy w twórczości

Moliera.

A wśród tego życie osobiste Moliera? Zaszczycony łaską i protekcją króla, noszący

(po ojcu) urzędowy tytuł „tapicera i pokojowca J. K. M.” (tym jedynie tytułem określa

Moliera akt zgonu), stykał się poniekąd z najwyższym towarzystwem dworskim, trakto-

wany na wpół po przyjacielsku, zapraszany, goszczony. Ale można przypuszczać, że ten

wieloletni cygan, co jak ptak swobodny przebiegał gościńce Francji na czele oddanej sobie

zgrai, nieraz musiał się dławić tym pańskim chlebem.

Zapewne, że ten tylko, co ǳiś dworu blisko,

Może zdobyć zaszczyty, rangę, stanowisko;

Lecz kto umie się wyrzec tej szczęśliwej doli,

Oszczęǳa sobie nieraz dość niemądrej roli.

Nie potrzebuje możnym wciąż palić kaǳideł,

Ni wychwalać przed nikim nikczemnych wierszydeł,

Zwĳać się w komplementach dla lada jejmości

I szczebiotem ﬁrcyków przyprawiać o mdłości.

( Mizantrop , III, )

Gdybyż choć przestawał z tym państwem jak równy z równymi! Ale cóż za pozycja

tego genialnego pisarza i „pokojowca królewskiego”! co za mieszanina spoufalenia i zależ-

ności… Zwłaszcza iż Molier, zręczny i taktowny jako człowiek, wówczas gdy nim owładnął

geniusz komedii, nie znał miary i względów. Jak samego siebie, jak swoje własne bóle,

wstyd, chorobę i śmierć nawet, tak samo rzucał na pastwę temu demonowi wszystko.

Na wpół świadomie, na wpół niechcący, zadawał straszliwie bolesne rany. „Szyderstwo

Moliera było tak silne — pisał jeden ze współczesnych tuż po śmierci poety — iż ǳia-

łało niby uderzenie bicza; ten, którego ugoǳił, stawał się jak zapowietrzony, nie śmiano

się doń zbliżyć”. Ksiąǳ Cottin, pierwowzór Trissotina w zon iaooa , dostał

melancholii i umarł ze zgryzoty, stawszy się z dnia na ǳień z szanowanego człowieka

i poety pośmiewiskiem Paryża. A zważmy, iż Molier nie był zgoła paszkwilistą: kreślił

swoje obrazy możliwie najogólniej; tylko — malował z modelu! A malował tak szero-

ko, iż w ﬁgurach jego rozpoznawano nie jedną, ale ǳiesięć żywych osób. Nie wszyscy

zaczepieni przezeń znosili to cierpliwie. Książę de la Feuillade, domniemany „markiz”

 Mizantrop



z rti zo on , spotkawszy poetę w galeriach Wersalu, objął go jakoby z wylewem

serdeczności i przyciskając głowę jego do piersi, rozorał mu do krwi twarz ostrymi gu-

zami kaana. I cóż z tego, że później król połajał sprawcę tej bolesnej i upokarzającej

psoty!

O ile tedy wielka walka o ideały zostawiła w duszy Moliera osad goryczy, oburzenia

i wzgardy, tak znów coǳienne życie musiało się znaczyć częstymi atakami zniecierpli-

wienia, niesmaku. Możemy sobie wyobrazić, iż nieraz Molier burzy się wewnątrz prze-

ciw tym salonowym igraszkom i ceremoniom; iż gorąca, porywcza jego natura dławi się

w tym stroju drobnej towarzyskiej obłudy. Równocześnie zaś — obserwuje: ta niesłycha-

nie czuła matryca odbĳająca w nim „komedię luǳką” chłonie wszystko i bez przerwy.

Już w proizai ra mamy niejako zapowiedź komedii, której treścią bęǳie

salon:

… czy sąǳisz, że… wyczerpał cały stek luǳkich śmiesznostek?… Na

przykład tych, co to sobie w oczy świadczą największe czułości, zaledwie zaś

plecami odwrócą się do siebie, rozszarpują się żywcem najdowcipniej w świe-

cie! etc., etc.

Komedią tą bęǳie Mizantrop

III

Walka z koteriami i szukanie nowych dróg. — on aria . — Nieszczęśliwe mał-

żeństwo Moliera. — Przepracowanie. — Choroba. — Charakter Moliera. — Paszkwil

ana atora . — Echa w Mizantropi .

I w ówczesnym świecie pojęć literackich ten wielki odkrywca nowych dróg musiał

się czuć ciasno. Przeżywszy całą młodość, aż głęboko w męskie lata, poza Paryżem i jego

salonami, wyrosły jako pisarz z jędrnej i szerokiej, starej farsy ancuskiej, Molier ǳiwnie

niecierpliwy był na wszelkie literackie „wydwarzania” cieszące się takim odbytem w ów-

czesnym wykwintnym światku. Rozprawił się z nimi, zdawałoby się deﬁnitywnie, w

intniia : gǳie tam! wróci do tego samego w Mizantropi i wróci jeszcze gwałtowniej

w zon iaooa . A z drugiej strony, gnębi go niesprawiedliwe lekceważenie cią-

żące na twórczości komicznej w porównaniu do innych, dostojniejszych „roǳajów”. Już

w rt zo on pozwala sobie na taką wycieczkę, „bluźnierczą” poniekąd, wobec

starego Corneille'a:

…Co do mnie uważam, że łatwiej jest o wiele nadąć się podniosłymi

uczuciami, rzucać w pięknych wierszach rękawicę przeznaczeniu, oskarżać

losy i wykrzykiwać zniewagi bogom, niż wniknąć należycie w śmiesznostki

luǳi i przedstawić na scenie w miły sposób ułomności świata…

Brzmi to barǳo sztywnie i nieśmiało; bo też Molier nie wypowieǳiał wówczas jesz-

cze całego swego słowa. Szuka dopiero sam siebie. Instynktem czuje, iż granica mięǳy

komizmem a tragizmem jest sztuczna; ten pełny geniusz ogarnia wzrokiem życie w ca-

łej jego mieniącej się grze łez i śmiechu. Wśród tego szukania nowych dróg dla teatru

Molier popełnia jedną omyłkę; ale omyłkę barǳo owocną na przyszłość.

Raz w życiu dał się skusić pokusom „koturnu”: napisał „komedię heroiczną” pt. on

aria z aar zi azron i i sam zagrał w niej tytułową rolę. Sztuka, nudna

i oschła, sromotnie padła, kładąc kres fałszywym ambicjom autora, ale nie poszła na mar-

ne; z czasem pomysł, wzbogacony i przetworzony do niepoznaki, wcieli się w Mizantropa ,

do którego nawet przeniesie wręcz Molier kilkaǳiesiąt wierszy z on arii .

W tej cierpliwej analizie momentów, które przygotowały powstanie Mizantropa ,

przychoǳimy do jednego z najważniejszych: do małżeństwa Moliera. Ma ono tu podwój-

ne znaczenie: raz, iż ǳięki niemu Molier poznał osobiście wszystkie męki, upokorzenia

i szaleństwa przemożnej i nierozsądnej miłości; po wtóre, iż małżeństwo to stanowi-

ło w życiu poety ów słaby punkt, w który najboleśniej i najbarǳiej nieomylnie mogli

traﬁać jego wrogowie. Przystając za młodu do trupy aktorów, Molier przyjął i obyczaje

właściwe temu cygańskiemu obozowisku. Stosunki z Magdaleną Béjart — mimo iż mo-

że niezupełnie wyłącznie — wiążą go przez lat kilkanaście; z czasem na tle zawodowego

koleżeństwa przechoǳą w wierną obustronną przyjaźń. W trupie tej chowała się ǳiew-

czynka — „ǳiecko pułku” — Armanda Béjart, rzekomo siostra Magdaleny; otóż Molier,

 Mizantrop



Molière (Molier) - Mizantrop.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: