05 - Przerwany hejnał.pdf - Dzieje narodu i państwa polskiego(1) - feniks68

Tomasz Jasiński

Przerwany

hej nał

DZIEJE NARODU I PAŃSTWA POLSKIEGO

Dzieje narodu i państwa polskiego

tom I i II

Redaguje Kolegium:

Józef Biemacik

Jerzy Biesiada

Stanisław Grzybowski

Feliks Kiryk - przewodniczący

Lech Kmietowicz - sekretarz

Aleksander Kornijasz

Michał Rożek

Henryk Szydłowski - z-ca przewodniczącego

Opracowanie graficzne serii:

I Marian Sztuka I

Opracowanie graficzne:

Aleksander Kornijasz

Zdjęcia:

Stanisław Kusza, Janusz Podlecki, Andrzej Wierzbicki

Mapy:

Ludwik Fijal

Redakcja:

Roman Czarny

Tomasz Jasiński

Przerwany hejnał

Redakcja techniczna:

Elżbieta Boroń

TREŚĆ:

Ziemie polskie przed najazdem Mongołów

Dawni Mongołowie i ich podboje

Wojska walczących stron

Pierwszy najazd mongolski na Polskę w 1241 r.

Drugi najazd na Polskę (1259-1260)

Trzeci najazd Tatarów na Polskę

Skutki najazdów tatarskich008

Korekta:

Bożena Toporek

Zdjęcia ze zbiorów - S. Kuczyńskiego oraz opracowań: Moko shurai

ekotoba; J. Chambers, The Devil's Horseman; L Gumilov, Śladami cywi

lizacji Wielkiego Stepu; S. Kałużyński, Dawni Mongołowie; J. Szwagrzyk,

Portrety na monetach i brakteatach polskich; Biblioteki Jagiellońskiej

ISBN 83-03-02041-2

Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1988

Wydanie 1. Nakład 160 000 + 350 egz.

Objętość: ark. wyd. 12,82, ark. druk. 10,5

Skład: Fotoskład KAW — Warszawa

Druk i oprawa:

Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie

Nr zam. 4505/88, M-16/2761

Na okładce:

Czyngis-chan wkracza do bitwy (fot. Stanisław Kusza)

Odwrót wojowników mongolskich (fot. Stanisław Kusza)

Ziemie polskie przed najazdem Mongołów

Stosunki gospodarcze

Nie sposób opisać zmagań ludności polskiej z najazdami

Mongołów, zwanych również Tatarami, bez przedstawienia

krótkiej charakterystyki zarówno ówczesnego państwa polskie

go, jak i imperium mongolskiego.

Polska XIII w. była krajem przemian. Rozwój i przeobraże

nia na ziemiach polskich nie ominęły wówczas żadnej dziedzi

ny, począwszy od zmiany warunków życia ludności, a skoń

czywszy na przemianie samego społeczeństwa. Te pierwsze by

ły ściśle uzależnione od panujących warunków fizjograficznych

i gospodarczego rozwoju kraju. Ziemie polskie u progu XIII w.

pokryte były w znacznej części przez puszcze i lasy, co razem z

obfitością wód powodowało, iż klimat był łagodniejszy i bar

dziej wilgotny niż dzisiaj. Historycy różnie szacują zaludnienie

ziem polskich u progu XIII stulecia. Najprawdopodobniej licz

ba ludności Polski wynosiła wówczas nieco ponad półtora mi

liona. Mimo że głównym zajęciem mieszkańców było rolnic

two, to z powodu małej gęstości zaludnienia (5-6 osób na km 2 )

tylko niewielkie połacie kraju, zasobne w żyzne gleby i położo

ne w pobliżu rzek i jezior, eksploatowane były jako pola up

rawne. Ówczesny poziom techniki rolnej, a zwłaszcza posługi

wanie się prymitywnymi narzędziami, jak radło lub socha, nie

pozwalał na intensywną uprawę. Pola uprawiano przez kilka lat

aż do wyjałowienia, po czym porzucano je i przenoszono się na

inne miejsce. Często też dzielono pole na dwie części, z których

jedną uprawiano, a drugą pozostawiano odłogiem.

Pola jednego skupiska osadniczego wraz z zabudowaniami

i pobliskimi łąkami, lasami tworzyły podstawową jednostkę

osadniczą zwaną w Polsce północnej - opolem, a w południo

wej - osadą. W skład opola wchodziło kilka dziedzin, czyli

samodzielnych gospodarstw rodzinnych. Ponieważ w począt

kowym okresie ziemię we wspólnocie opolnej przydzielano

przez losowanie, to z tego powodu dziedzinę nazywano często

„źrebiem", czyli „losem". Gospodarująca na ziemi ludność sta

rała się być w swoich pracach jak najbardziej samowystarczalna.

Wieśniacy nie tylko sami uprawiali rolę, ale również we włas

nym zakresie budowali domostwa, wyrabiali narzędzia, tkali

materiały, czy szyli odzież. Domostwa, ze względu na niestabil

ny charakter gospodarki i częste przenoszenie się mieszkań

ców, nie miały skomplikowanej konstrukcji. Większość ówczes

nych chat to półziemianki zagłębione w ziemi od pół do półto

ra metra. Głównym ich elementem konstrukcyjnym były na

rożne słupy, które dźwigały zarówno słomianą strzechę, jak i

wykonane z plecionki ściany obrzucone gliną. Wśród zabudowy

wiejskiej przeważały chaty jednoizbowe o niewielkich rozmia

rach, zaopatrzone w palenisko lub prymitywny piec.

Od osadnictwa tego odróżniały się znacznie ówczesne

miasta, które powstały w pobliżu ważnych grodów państwo

wych lub w miejscu przecinania się szlaków handlowych. W

rozwoju miasta szczególna rola przypadła właśnie grodom. Sta

nowiły one nie tylko siedzibę władzy państwowej, centrum ad

ministracyjne lub miejsce schronienia dla okolicznej ludności,

ale także były ważnymi ośrodkami gospodarczymi, wokół któ

rych skupiała się produkcja rzemieślnicza i wymiana handlowa.

Już u progu powstania państwa polskiego wyrosły przy ważniej

szych grodach osady zwane podgrodziami. Na ich terenie zaczę

to wznosić pomieszczenia mieszkalne dla załogi grodu, du

chowieństwa, wojów, rzemieślników i służby. W podgrodziach

osiedlali się także chętnie możni. Obok grodu i podgrodzia

powstały z czasem osady targowe, składające się z domostw,

kilku karczem, jatek mięsnych, ław chlebowych czy szewskich, a

także kramów, kuźni i łaźni. Na przełomie XII i XIII w. przy

większych ośrodkach miejskich, leżących przy ważnych szla

kach handlowych, zaczęli osiedlać się także kupcy z sąsiednich

krajów. Zabudowa miejska była różnorodna - od wznoszonych

z ciosanego kamienia kościołów i palacjów książęcych, poprzez

okazałe drewniane domy o konstrukcji zrębowej, aż do zwy

kłych półziemianek. Na przykład większość zabudowy miejskiej

Sandomierza na wzgórzu św. Jakuba jeszcze w połowie XIII w.

tworzyły zagłębione w ziemię chaty o prymitywnej konstrukcji

słupowej. Również w grodzie sandomierskim pełno było pro

stych chat krytych słomą.

Znaczne przemiany w osadnictwie wiejskim i miejskim w

XIII w. wywołał ruch kolonizacyjny, który ogarnął Europę Za

chodnią już w XII stuleciu. Upowszechnienie się nowego narzę

dzia rolniczego, jakim był pług, zrewolucjonizowało zupełnie

stosunki na wsi. Pług umożliwił nie tylko zwiększenie areału,

ale także przyczynił się do wprowadzenia nowego sposobu up

rawy. Nadział ziemi, będący własnością jednej rodziny, o po

wierzchni 1 łana (16 -24 ha) dzielono na trzy części, z których

dwie uprawiano, a jedną pozostawiano odłogiem. Mimo bar

dziej intensywnego wykorzystania pól, nie zachodziła potrzeba

porzucania ziemi po kilku latach, gdyż wyjałowieniu zapobie

gano dzięki nowym narzędziom i odpowiedniej kolejności up

raw. Nowy system uprawy, zwany trójpolówką, prowadził do

stabilizacji osadnictwa. Powoli znikały półziemianki, a na ich

miejsce wznoszono chaty naziemne o konstrukcji zrębowej.

Nowy sposób eksploatacji roli, który przynieśli ze sobą do

Europy Środkowej niemieccy i flamandzcy chłopi, szukający tu

lepszych warunków życia, szybko upowszechnił się wśród

miejscowej ludności. Towarzyszyło temu często przyjmowanie

obcego prawa, które zapewniało ludności chłopskiej o wiele

bardziej dogodne warunki egzystencji. Ożywienie gospodarcze

nie ominęło także życia miejskiego. Przyniesione przez koloni

stów nowe zwyczaje prawne legły u podstaw powstania nowego

Przerwany hejnał

Środa Śląska, układ urbanistyczny utrwalony na początku XIII w.

dworu, ale całego państwa. Kontrolował on szczególnie docho

dy z tych dziedzin gospodarki, które jako tak zwane regalia lub

ducalia (czyli to, co królewskie lub książęce) były całkowicie

zarezerwowane dla panującego. Spośród regaliów największe

dochody przynosiło księciu bicie monety, a to dzięki systematy

cznemu obniżaniu zawartości kruszcu oraz przymusowej wy

mianie. Wraz z rozwojem handlu niemałą część przychodów

państwa stanowiły cła od towarów, pobierane w licznych komo

rach celnych rozsianych po całym kraju, a także opłaty od tran

sakcji zawieranych na targach. Poza wymienionymi dostojnika

mi, których funkcje miały charakter ogólnopaństwowy, książę

miał do dyspozycji wielu urzędników (np. stolnik, cześnik, ko

niuszy, łowczy, pokojowiec, komornik), którzy zarządzali po

szczególnymi dziedzinami życia dworskiego.

Organizacja terytorialna ówczesnego państwa polskiego

opierała się na systemie grodowym. Okręgi grodowe, na które

podzielone było całe państwo, stanowiły najmniejszą, ale i naj

ważniejszą jednostkę administracyjną. Na jej czele stał jeden z

komesów, nazywany później kasztelanem, który w imieniu

księcia sprawował najwyższą władzę administracyjną, sądowni

czą i wojskową. Do jego obowiązków należało pobieranie naj

różniejszych danin w zbożu i bydle oraz egzekwowanie wielu

powinności. Wśród tych ostatnich najuciążliwsze dla ludności

wiejskiej były stan i przewód. Pierwszy sprowadzał się do obo

wiązku udzielania gościny księciu lub częściej jego urzędni

kom, drugi natomiast - do transportowania książęcych ludzi i

dobytku. Komes grodowy nadzorował także ludność służebną,

która w zamian za otrzymaną ziemię oraz zwolnienie z ciężarów

prawa książęcego zobowiązana była do specjalnych posług. Po

działalności tej ludności pozostały do dnia dzisiejszego ślady w

postaci nazw miejscowych, jak Kuchary, Piekary, Garbary, Zdu

ny, Szczytniki, Kobylniki, Winiary, Złotniki itd., szczególnie li

czne w pobliżu dawnych grodów państwowych.

Daniny, dochody z ceł, opłaty targowe oraz wyroby lud

ności służebnej pieczołowicie gromadzone w grodzie pod kon

trolą kasztelana stanowiły podstawowe źródło dochodów pań-

typu miasta, zwanego lokacyjnym. Nowe ośrodki, cieszące się

znaczną samodzielnością i samorządem, będące rezultatem

planowej akcji kolonizacyjnej, stary się natychmiast głównymi

centrami produkcji rzemieślniczej i wymiany handlowej. Miasta

lokacyjne charakteryzowały się regularnością zabudowy, którą

tworzyły początkowo drewniane domostwa o konstrukcji zrę

bowej, przedzielone zrazu murem ogniowym, a następnie za

stąpione budynkami wykonanymi techniką sztachulcową lub

zbudowanymi z cegły. Właśnie te przemiany w życiu ludności

wiejskiej i miejskiej umożliwią w przyszłości, w niezwykle

szybkim tempie, wyrównanie strat poniesionych podczas najaz

dów tatarskich.

Ustrój

Polska nie stanowiła przed najazdem Mongołów jednolite

go państwa, lecz była podzielona na szereg księstw. Rozbicie to

było między innymi następstwem patrymonialnego charakteru

państwa, w myśl którego cały kraj był własnością księcia, a każdy

z jego synów miał prawo do części „ojcowizny" (łac. patrimo-

niurn). Najwyższa władza państwowa należała do księcia, który

sprawował ją za pośrednictwem urzędników oraz dworu. Po

nieważ utrzymanie dworu przerastało możliwości jednego re

gionu, a ponadto obowiązki państwowe wymagały często oso

bistego uczestnictwa księcia, podróżował on nieprzerwanie

wraz ze swoim dworem po całym księstwie. Spośród urzędni

ków państwowych do największego znaczenia doszli wojewoda

i kanclerz. Ten pierwszy łączył właściwie dwie funkcje - palaty-

na, czyli zwierzchnika dworu (łac. palatium) książęcego oraz

wojewody, którego obowiązkiem było zastępowanie księcia w

dowodzeniu wojskiem. Natomiast kanclerz wspomagał księcia

w kierowaniu państwem, a także służył jako doradca w polityce

zagranicznej. Ponieważ wystawiał on dokumenty w imieniu

księcia oraz utrzymywał korespondencję z kurią papieską, a tak

że dworami sąsiednich państw, funkcję tę powierzano wyłą

cznie osobom duchownym. Ważne obowiązki pełnił także

skarbnik, odpowiedzialny nie tylko za przychody i wydatki

Plan miasta lokacyjnego na przykładzie Środy Śląskiej, wg J. Pudełko

Ziemie polskie przed najazdem Mongołów

(ziemia krakowska, sieradzka, łęczycka oraz wschodnia Wiel

kopolska) tworzyły dzielnicę senioralną. Z dzielnicą tą, która

miała przypaść na okres dożywotni kolejnym potomkom Boles

ława Krzywoustego według zasady starszeństwa i pierwszeństwa

w rodzie, łączyła się władza zwierzchnia nad pozostałymi dziel

nicami juniorów oraz nad Pomorzem.

Jednak już w kilka lat po śmierci Bolesława Krzywoustego

doszło do walki o władzę między seniorem Władysławem a

pozostałymi juniorami. W 1146 r. Władysław, utraciwszy popar

cie ruskie wskutek zmiany władcy w Kijowie, musiał uchodzić

przed juniorami do Niemiec. Mimo uzyskania pomocy cesar

skiej nie udało mu się już nigdy powrócić do kraju. Władzę w

Krakowie objął Bolesław Kędzierzawy, który zatrzymał poza

dzielnicą senioralną i własnym Mazowszem także Śląsk. Z tego

Ulicówka - plan wsi lokacyjnej (XIII w.)

stwowych. Większość z nich pochłaniało utrzymanie adminis

tracji lokalnej, czyli kasztelana, jego dworu a także załogi grodu.

Dziewiątą lub dziesiątą część przychodów poszczególnych ok

ręgów grodowych obracano na uposażenie biskupstw lub klasz

torów. Pozostała część zarezerwowana była dla księcia, jego

dworu oraz przybocznej drużyny. System ten jednak na skutek

najróżniejszych czynników (niedowład aparatu administracyj

nego, wojny i niepokoje wewnętrzne, klęski żywiołowe) często

zawodził. Skłaniało to księcia do zwiększania własnych dóbr

oraz popierania osadnictwa na prawie niemieckim, które przy

nosiło stałe dochody. Jeżeli chodzi natomiast o osoby lub insty

tucje uposażone dotychczas w ramach systemu grodowego, to

książę zamiast dawnych danin przekazywał im część terytorium,

wyjmując go spod władzy skarbowej, a czasami też i sądowni

czej kasztelana. Od tego momentu ludność takiego terytorium

oddawała daniny nie urzędnikom książęcym, ale nowym dy

sponentom. Nie trzeba dodawać, że prowadziło to do dalszej

dezorganizacji dotychczasowego systemu zarządzania pań

stwem.

......

,u'.t «ViV,'"'V

t—^

»T •|>Mi |tmiiM iĄ

«V.

dom, zabudowania gospodarcza, ogród

\\W'\\ pastwiska

J-pola obsiana zbożem jarym

0-pola obsiane oziminą

fAWfllasit

U-ugory

Stosunki polityczne

Plan wsi lokacyjnej, której mieszkańcy uprawiają rolę w systemie trólpolowym

(XIII w.)

Patrymonialny charakter państwa prowadził do ciągłych

podziałów, które zapoczątkował już Mieszko I, wydzielając

swoim synom własne dzielnice. Początkowo podziały te, na

skutek tendencji centralistycznych, były usuwane najczęściej na

drodze działań zbrojnych. Prowadziło to często do długich, bra

tobójczych walk, w których walczący nie tylko sami niszczyli i

łupili dzielnice swoich przeciwników, ale sprowadzali na nie

najazdy wojsk z sąsiednich państw. Bolesław Krzywousty, chcąc

zapobiec na przyszłość takim wojnom, wydał w 1138 r. specjal

ny statut, który w sposób szczegółowy regulował problem suk

cesji. Dokument ten, zwany „testamentem Krzywoustego", za

twierdzony przez papieża i cesarza, utrzymywał w mocy zasadę

patrymonialną, według której każdy z synów Bolesława Krzy

woustego otrzymywał własną dzielnicę, ale ponadto wprowa

dzał zupełne novum, jakim była dzielnica senioralną i związane

z nią prerogatywy. Bolesław Krzywousty wyznaczył każdemu ze

swoich synów dziedziczną dzielnicę: Władysławowi - Śląsk, Bo

lesławowi Kędzierzawemu - Mazowsze, Mieszkowi - zachodnią

Wielkopolskę oraz zapewni! nieletniemu jeszcze Henrykowi

objęcie w przyszłości Sandomierszczyzny. Pozostałe terytoria

Plan wsi lokacyjnej powstałej wwyniku karczunku lasu (XIII w.)

05 - Przerwany hejnał.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: