Dylemat osobowości pogranicznej (borderline personality).pdf

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=52

Dylemat osobowoĻci pogranicznej (borderline personality)

Andrzej Jakubik

Rok:

Wydawnictwo:

Miejsce wydania:

Wprowadzenie

ZþoŇonĢ problematykħ diagnostyki zaburzeı osobowoĻci charakteryzujĢ nie tylko spory

definicyjne i klasyfikacyjne, ale takŇe coraz to nowe dylematy terminologiczne (por. Jakubik,

1996, 1997). Psychiatria wykazuje bowiem wyjĢtkowĢ skþonnoĻę do bezkrytycznego "mnoŇenia

bytw", szczeglnie w formie coraz to nowych kategorii diagnostycznych, jakby chciaþa w ten

sposb zaznaczyę swojĢ, czħsto kwestionowanĢ przez reprezentantw innych dziedzin nauki -

naukowoĻę.

ZapominajĢc o znanej od dawna metodologicznej zasadzie ekonomii myĻlenia (tzw. brzytwa

Ockhama), postulujĢcej odrzucenie wszelkich bytw, do ktrych uznania nie zmusza nas

doĻwiadczenie, wprowadza siħ na grunt psychopatologii klinicznej nieuprawnione, niejasne i

pozbawione wartoĻci heurystycznych pojħcia, koncentrujĢce na sobie dziaþalnoĻę badawczĢ wielu

osb, ktra - w koıcowym rezultacie - okazuje siħ pŅniej niepotrzebna i bezowocna.

Tego rodzaju tendencje obserwuje siħ przede wszystkim u przedstawicieli teorii dynamicznych,

zwþaszcza o orientacji psychoanalitycznej. Oprcz pewnych bezspornych walorw, jakie posiada

ten kierunek teoretyczny, psychoanalizie zarzuca siħ spekulatywny charakter dociekaı, maþĢ

wartoĻę opisowĢ, wyjaĻniajĢcĢ i predykcyjnĢ w odniesieniu do zachowania siħ czþowieka,

powaŇne sþaboĻci metodologiczne, brak potwierdzenia wiħkszoĻci hipotez, niezgodnoĻę czħsto

fundamentalnych zaþoŇeı z rzeczywistoĻciĢ, czyli sprzecznoĻę z dobrze juŇ znanymi, realnymi

faktami. Tymczasem, im bardziej gwaþtowna i dogþħbna staje siħ krytyka twierdzeı

psychoanalizy, tym czħĻciej pojawiajĢ siħ nowe koncepcje, przewaŇnie w formie hipotez ad hoc

lub ex post. Do nich bez wĢtpienia moŇna zaliczyę, uŇywajĢc jħzyka antypsychiatrii - mit

osobowoĻci pogranicznej (Jakubik, 1996). Podobne kontrowersje diagnostyczne budzĢ co

prawda takŇe pojħcia aleksytymii czy homilopatii (por. Jakubik, 1997), ale z punktu widzenia

diagnostyki zaburzeı osobowoĻci, szczeglnie istotne i praktycznie konieczne wydaje siħ

krytyczne spojrzenie na problematykħ osobowoĻci pogranicznej.

Rozwj pojħcia "osobowoĻci pogranicznej"

W ostatnich kilkunastu latach niezwykþĢ karierħ w psychiatrii i psychologii klinicznej zrobiþo

pojħcie "pogranicza" (ang. borderland), a ĻciĻlej biorĢc, "osobowoĻci pogranicznej"

(borderline personality), nazywanej czasem - w niezbyt udanym tþumaczeniu na jħzyk polski -

"osobowoĻciĢ z pogranicza". Pierwszym autorem, ktry wprowadziþ do psychopatologii termin

"pograniczny" (borderline) byþ psychoanalityk Stern (1938), opisujĢcy tzw. pogranicznĢ grupħ

psychonerwic. Szybko staþ siħ on odpowiednikiem takich wczesnych kategorii diagnostycznych,

jak schizofrenia ukryta (Rorschach, 1921), schizofrenia ambulatoryjna (Zilboorg, 1941) czy

osobowoĻę "jak gdyby" (as-if personality), opisana przez Deutsch (1942) u osb wykazujĢcych

powierzchowne przystosowanie spoþeczne, przy jednoczeĻnie gþħboko zaburzonych relacjach

interpersonalnych.

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=52

interpersonalnych.

Od tego czasu, jak sþusznie zauwaŇyþ Knight (1953), okreĻlenie to przypisywano chorym, u

ktrych nie moŇna byþo z caþĢ pewnoĻciĢ rozpoznaę psychozy (schizofrenii, choroby afektywnej)

lub nerwicy, mimo, iŇ obserwowano u nich rŇne objawy psychopatologiczne. W takich wþaĻnie

przypadkach rozpoznawano osobowoĻę pogranicznĢ albo tzw. stan pograniczny, zespþ

pograniczny lub zaburzenia pograniczne, a w publikowanych pracach na ten temat najczħĻciej

uŇywano Ňargonowego wyraŇenia "pacjenci z pogranicza" lub "pacjenci pograniczni" (Gunderson

i in., 1981). PŅniej nadmiernie poszerzono zakres tego pojħcia, stosujĢc go w miejsce takich

np. rozpoznaı, jak schizofrenia ubogoobjawowa, schizofrenia subkliniczna, schizofrenia

prodromalna, charakter schizofreniczny, schizofrenia rzekomopsychopatyczna, charakter

psychotyczny, schizofrenia poronna lub schizofrenia szczĢtkowa. Raczej rzadko pisano o tzw.

schizofrenii pogranicznej.

Nawet jedyna podwczas powaŇna "konkurentka terminologiczna", jakĢ staþa siħ wprowadzona

przez Hocha i Polatina (1949) diagnoza schizofrenii rzekomonerwicowej, zostaþa wyparta przez

zdobywajĢce coraz wiħksze uznanie pojħcie pogranicza. Do osobowoĻci pogranicznej zaliczono

stopniowo schizofreniħ utajonĢ, prepsychotycznĢ, zwiastunowĢ, atypowĢ, niepsychotycznĢ oraz,

poczĢwszy od klasyfikacji DSM-III (1980) aŇ do ICD-10 (1994) - osobowoĻę schizotypowĢ,

chociaŇ niektrzy badacze prbowali rozdzielię pograniczne zaburzenia osobowoĻci od

schizotypowych zaburzeı osobowoĻci (Spitzer i in., 1979), znacznie silniej, ich zdaniem,

zwiĢzanych ze schizofreniĢ (Kendler i in., 1981). TakŇe Smulewicz (1977), rozwaŇajĢc wzajemne

zwiĢzki psychoz endogennych i stanw pogranicznych, uznaþ analizowanĢ przez siebie

"schizofreniħ wolno postħpujĢcĢ za mieszczĢcĢ siħ w zakresach definicyjnych zarwno

osobowoĻci pogranicznej, jak i stanu pogranicznego, przy czym jedynie ten drugi termin uwaŇa

za adekwatny i uŇyteczny w praktyce klinicznej.

Diagnostyka zaburzeı psychicznych u dzieci i mþodzieŇy teŇ od samego poczĢtku zostaþa

"wzbogacona" tym niejasnym i wieloznacznym okreĻleniem (por. Namysþowska i

Witkowska-Ulatowska, 1992). Rozpoznaniem osobowoĻci pogranicznej objħto rwnieŇ zespoþy

psychopatologiczne z dominujĢcĢ, najczħĻciej wtrnĢ symptomatologiĢ depresyjnĢ (por. Akiskal,

1981; Cary, 1972; Chessick, 1972; Gruenewald, 1970; Soloff, 1994). Kernberg (1967),

wskazujĢc na depresyjno-masochistyczne cechy charakteru u tego rodzaju chorych, sĢdziþ, Ňe

dopiero depersosonalizacja ego jest istotnym wskaŅnikiem osobowoĻci pogranicznej. Jedynie

klasyfikacja DSM-III (1980) wþĢcza nasilony komponent afektywny do kryteriw

diagnostycznych osobowoĻci pogranicznej.

Kontrowersje

PopularnoĻci okreĻlenia "pograniczny" towarzyszy brak powszechnej zgody odnoĻnie do jego

zastosowania w diagnostyce zaburzeı psychicznych. WþaĻciwie nie wiadomo, czy odnosi siħ ono

do stanu klinicznego, osobowoĻci, struktury charakteru, wzorcw zachowania siħ, schizofrenii,

depresji endogennej (inaczej: depresji nawracajĢcej) lub teŇ innych zespoþw

psychopatologicznych. Gwaþtowny wzrost liczby pacjentw z rozpoznaniem stanu pogranicza

albo osobowoĻci pogranicznej, co m. in. znajduje takŇe swj wyraz w bogatej literaturze

przedmiotu, budzi niepokj wĻrd psychiatrw i psychologw w wielu krajach, tym bardziej, Ňe u

ok. 25-50% chorych po pewnym czasie wystħpujĢ ostre objawy psychotyczne o obrazie

klinicznym schizofrenii bĢdŅ depresji endogennej (por. Gunderson i Singer, 1975; Hoch i Cattell,

1962; Kernberg, 1968; Pfeiffer, 1974). Nie zdaþy egzaminu takŇe poszukiwania uwarunkowaı

genetycznych pogranicznych zaburzeı osobowoĻci (por. Gunderson i in., 1980; Kendler i in.,

1981; Kety, 1971; Siever i Gunderson, 1979; Torgersen, 1984), podjħtych z powodu powaŇnych

trudnoĻci czysto symptomatologicznego oddzielenia osobowoĻci pogranicznej od psychoz

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=52

trudnoĻci czysto symptomatologicznego oddzielenia osobowoĻci pogranicznej od psychoz

endogennych (McGlashan, 1983a, 1983b), a nawet innych postaci zaburzeı osobowoĻci (Pope i

in., 1983). Caþkowitym nieporozumieniem jest natomiast wiĢzanie osobowoĻci pogranicznej z

osobowoĻciĢ nieprawidþowĢ (Walentynowicz, 1990), mnogĢ (Clary i in., 1984) czy ekscentrycznĢ

(Weeks, 1990).

IstotĢ sporu sĢ problemy definicyjne i kryteria diagnostyczne (por. Barrash i in., 1983;

Czernikiewicz, 1986; Dahl, 1985; DĢbkowski, 1981; Gunderson i Singer, 1975; Grinker i in.,

1968; Hartocollis, 1977; Kroll i in., 1981; Mack, 1975; Millon, 1981; Nelson i in., 1985; Perry i

Klerman,1978; Sandell, 1989; Stone, 1980; Tyrer, 1988; Walentynowicz, 1990), ktrych

arbitralnie i doĻę dowolnie poszukuje siħ w opisach rŇnych zespoþw psychopatologicznych,

zaburzeniach zachowania siħ, wynikach testw psychologicznych i koncepcjach

psychoanalitycznych. Nie rozwiĢzaþy takŇe tej kwestii prby opracowania narzħdzi pomiarowych

- np. Skali Samoopisu Relacji z Obiektem (BORSS) M. Bella (1981), Kwestionariusza Zespoþu

Pogranicznego (BSI) H. Contego (1980), Skalowanego Wywiadu dla Osb z Pogranicza (SIB) M.

Barona (1981) - nawet tych wystandaryzowanych i w miarħ rzetelnych, do ktrych zalicza siħ

przede wszystkim ustrukturalizowany Wywiad Diagnostyczny dla Pacjentw Pogranicznych (DIB)

J. G. Gundersona i in. (1981) oraz Skalħ OsobowoĻci Pogranicznej (BPD-Scale) J. Perry'ego

(1982), opartĢ zresztĢ w peþni na klasyfikacji DSM-III.

Kryteria diagnostyczne

Wedþug najnowszej klasyfikacji zaburzeı psychicznych, opracowanej przez ĺwiatowĢ

Organizacjħ Zdrowia (ICD-10, 1994), osobowoĻę pograniczna stanowi jeden z dwch typw

(obok tzw. typu impulsywnego) osobowoĻci chwiejnej emocjonalnie - kategorii wprowadzonej w

miejsce osobowoĻci eksplozywnej, opisywanej poprzednio w DSM-II i ICD-9 - ktra

charakteryzuje siħ tendencjĢ do dziaþaı gwaþtownych bez przewidywania ich konsekwencji,

zmiennoĻciĢ nastroju, niezdolnoĻcia do kontrolowania zachowaı emocjonalnych i impulsywnych,

þatwym popadaniem w konflikty z otoczeniem. W typie pogranicznym dodatkowo wystepuje

"zaburzenie obrazu samego siebie, swoich celw i preferencji, staþe uczucie pustki wewnħtrznej,

skþonnoĻę do wchodzenia w intensywne i nietrwaþe zwiĢzki z innymi oraz do dziaþaı

samouszkadzajĢcych, w tym do grŅb prb samobjczych" (ICD-10, 1994, s. 50).

Zgodnie z propozycjĢ autorw Amerykaıskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w ramach

DSM-IV (1993) pograniczne zaburzenia osobowoĻci obejmujĢ gþwnie niestabilnoĻę w zakresie

relacji interpersonalnych, obrazu wþasnej osoby, afektu i kontroli zachowa impulsywnych. Do

rozpoznania tej postaci zaburzeı osobowoĻci konieczne jest stwierdzenie co najmniej 5 z 9

nastħpujĢcych kryteriw:

zapamiħtaþe wysiþki unikniħcia realnego lub wyobraŇonego zagroŇenia samobjstwem;

silne, ale nietrwaþe i biegunowo przeciwstawne (od nadmiernej idealizacji do caþkowitej

dewaluacji) zwiĢzki z innymi ludŅmi;

zaburzenia toŇsamoĻci, wyraŇajĢce sie przede wszystkim znieksztaþceniem i

niestabilnoĻciĢ obrazu samego siebie lub poczucia wþasnego "ja";

impulsywne zachowania autodestrukcyjne przejawiajĢce sie przynajmniej w dwch

rŇnych formach (np. trwonienia pieniħdzy, wyczerpujĢcego Ňycia seksualnego, drobnych

kradzieŇy, nieostroŇnej jazdy samochodem, naduŇywania substancji odurzajĢcych,

obŇarstwa);

powtarzajĢce siħ samouszkodzenia lub groŅby i prby samobjcze;

niezrwnowaŇenie emocjonalne, np. zmiany nastroju, epizody dysforii, irytacji lub lħku,

zwykle ustħpujĢce po kilku godzinach, rzadko utrzymujĢce siħ dþuŇej;

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=52

zwykle ustħpujĢce po kilku godzinach, rzadko utrzymujĢce siħ dþuŇej;

staþe poczucie pustki wewnħtrznej;

nieadekwatne, nie kontrolowane wybuchy gniewu;

przejĻciowe, zwiĢzane ze stresem objawy dysocjacyjne lub nastawienia urojeniowe.

Bardzo powaŇne zastrzeŇenia merytoryczne i metodologiczne dotyczĢce obu klasyfikacji

zaburzeı psychicznych (por. Jakubik, 1995, 1996, 1997) stanowiĢ jednoczeĻnie podstawowy

element zakwestionowania naukowej prawomocnoĻci istnienia pojħcia pogranicznych zaburzeı

osobowoĻci.

Spitzer i in. (1979) pograniczne zaburzenia osobowoĻci okreĻla jako tzw. osobowoĻę niestabilnĢ,

dla ktrej cechami charakterystycznymi sĢ zaburzenia toŇsamoĻci, niestabilne zwiĢzki

interpersonalne, impulsywnoĻę, zbyt intensywny styl Ňycia (hazard, seks, rozrzutnoĻę,

obŇarstwo, naduŇywanie alkoholu lub narkotykw), samouszkodzenia, agresja, szeroko

rozumiana autodestrukcja, biegunowa zmiennoĻę nastrojw, uczucie pustki lub nudy, unikanie

za wszelkĢ cenħ samotnoĻci i izolacji.

PodsumowujĢc przeglĢd obszernej literatury przedmiotu, Gunderson i Singer (1975) dochodzĢ

do wniosku, Ňe najczħĻciej opisywanymi cechami osobowoĻci pogranicznej sĢ zaburzenia afektu

(gwaþtowne wybuchy gniewu lub depresja), zachowania impulsywne najczħĻciej o

autodestrukcyjnym charakterze, pozornie dobre przystosowanie spoþeczne, krtkie i

przemijajĢce okresy objaww psychotycznych oraz powierzchowne, zaleŇnoĻciowe zwiĢzki z

otoczeniem, nierzadko nacechowane zachowaniami manipulacyjnymi i deprecjonowaniem

wartoĻci innych ludzi. W testach psychologicznych osoby te uzyskujĢ wyniki wskazujĢce na

myĻlenie dziwaczne, dereistyczne i nielogiczne. Badania przeprowadzone na populacjach

amerykaıskich i angielskich pacjentw wskazujĢ, Ňe osobowoĻę pograniczna wystħpuje cztery

razy czħĻciej u kobiet niŇ u mħŇczyzn, a wiek chorych nie przekracza 40 lat (por. Castaneda i

Franco, 1985; Kroll i in., 1982; Sheehy i in., 1980; Spitzer i in., 1979).

Masiak (1992) w charakterystyce osobowoĻci pogranicznej zwraca uwagħ na znaczny stopieı

oglnej dysharmonii psychicznej, przejawiajĢcy siħ gþwnie trudnymi do przewidzenia

zaburzeniami zachowania. Osoby takie reagujĢ þatwo gniewem i wrogoĻciĢ, majĢ "pretensje do

caþego Ļwiata" o wszystkie swoje kþopoty i trudnoĻci, dominuje u nich poczucie niezadowolenia,

znudzenia, pustki i osamotnienia. W ich biografii czħsto odnotowuje siħ zachowania agresywne

na przemian z zaleŇnoĻciowymi, prby samobjcze, samouszkodzenia, ekscesy seksualne,

odurzanie siħ, kradzieŇe. Ponadto obserwuje siħ czasem wystħpowanie krtkich epizodw

psychotycznych o rŇnym nasileniu.

Wprowadzenie przez psychoanalizħ do psychiatrii klinicznej pojħcia osobowoĻci pogranicznej

staþo siħ jednĢ z zasadniczych przyczyn jego niezwykþej popularnoĻci w gronie przedstawicieli

orientacji psychoanalitycznej (por. Burbiel i in., 1994a, 1994b; Rochde-Dachser, 1979;

Kernberg, 1967, 1968; Masterson, 1976; Urban, 1995; Volkan, 1976; Wolberg, 1982). Ich

poglĢdy opierajĢ siħ przede wszystkim na koncepcji narcyzmu patologicznego Kernberga (1975,

1984), ktry zakþadajĢc istnienie dynamicznego kontinuum zdrowie-zaburzenia psychiczne,

umieĻciþ osobowoĻę pogranicznĢ miħdzy strukturami nerwicowĢ a psychotycznĢ. Natomiast w

szczegþowym, piħciostopniowym podziale narcyzmu patologicznego, osobowoĻę pograniczna

zajmuje miejsce poĻrednie (poziom czwarty) pomiħdzy osobowoĻciĢ narcystycznĢ (opisanĢ w

trzech stadiach rozwojowych) a osobowoĻciĢ psychotycznĢ. Autor stosuje wiħc strukturalne, a

nie objawowe kryterium diagnostyczne. Jego zdaniem, rysem charakterystycznym osobowoĻci

pogranicznej jest stabilny, utrwalony poziom patologicznej organizacji jej struktury, nie

oscylujĢcy miħdzy nerwicĢ a psychozĢ. Zakres pojħcia "pograniczna" jest szeroki i obejmuje

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=52

oscylujĢcy miħdzy nerwicĢ a psychozĢ. Zakres pojħcia "pograniczna" jest szeroki i obejmuje

bardzo rŇne typy osobowoĻci, np. typ schizoidalny lub bierny.

W procesie organizacji ego w pierwszych fazach rozwojowych relacji z obiektem przewaŇa

mechanizm obronny rozszczepienia, w ktrego miejsce pojawiajĢ siħ pŅniej mechanizmy

obronne w formie stþumienia, zaprzeczenia, projekcyjnej identyfikacji i omnipotencji. OsobowoĻę

pograniczna jest wynikiem zaburzeı przebiegu fazy separacji-indywiduacji. Klinicznie stwierdza

siħ typowy zespþ objawowy, swoiste mechanizmy obronne ego, niski albo zmienny poziom

internalizacji zwiĢzkw z obiektem, patologiczny narcyzm i brak kontroli sfery popħdowej (por.

Battegay, 1992). W opinii wielu psychoanalitykw, terapia osobowoĻci pogranicznej wymaga

odrħbnego podejĻcia i swoistych technik, a wwczas jej efektywnoĻę jest bardzo wysoka (por.

Burbiel i in., 1994a; Gunderson, 1987; Kretsch i in., 1984; Urban, 1995). Szczeglnie istotna

jest rwnorzħdnoĻę relacji chory-terapeuta (Miller, 1994). O osiĢgniħciu pozytywnych rezultatw

dialektycznej terapii behawioralnej" informujĢ Linehan i in. (1994).

Narzħdziem pomiarowym opartym czħĻciowo na modelu Kernbergowskim jest Test Struktury

Ego (ISTA) G. Ammona (por. Burbiel i in., 1994b; Urban, 1995). W przeciwieıstwie jednak do

Kernberga, Ammon (1976, 1979b) nie rozpatruje osobowoĻci pogranicznej na pþaszczyŅnie

psychologii ego i teorii zwiĢzkw z obiektem. Dla niego istotĢ osobowoĻci pogranicznej sĢ

zaburzenia toŇsamoĻci, ktre powoduje "destrukcyjno-ubytkowa" dynamika wczesnodzieciħcego

okresu rozwoju jednostki. Rezultatem tego patologicznego procesu sĢ gþwnie nieszczelnoĻę

granic "ja" (niemoŇnoĻę wyodrħbnienia "ja" od "nie-ja", "ja" od "innego-ja"), narcyzm, agresja,

wzmoŇony popħd seksualny, lħk i nieprawidþowe relacje miħdzyosobowe.

Wnioski

Do dnia dzisiejszego, niestety, nadal nie mamy sprecyzowanej definicji terminu "pograniczny",

nie wiemy, czy osobowoĻę pogranicznĢ naleŇy rozumieę jako kliniczny zespþ objawowy,

patologiħ osobowoĻci, coĻ poĻredniego miħdzy nerwicĢ a psychozĢ, czy teŇ - jak sugeruje Millon

(1981) - stopieı gþħbokoĻci zaburzeı psychicznych. OkreĻlenia "osobowoĻę pograniczna" lub

"pograniczne zaburzenia osobowoĻci" majĢ zbyt wiele znaczeı, a poza tym niektre jej kryteria

diagnostyczne wystħpujĢ w innych postaciach zaburzeı osobowoĻci, np. osobowoĻci

nieprawidþowej (dyssocjalnej, tj. dawnej klasycznej psychopatii), eksplozywnej, histerycznej,

chwiejnej emocjonalnie, niedojrzaþej, nieadekwatnej, schizoidalnej itp. Z tych powodw

rozpoznanie to nie przyjħþo siħ wĻrd psychiatrw europejskich, poza WielkĢ BrytaniĢ i

nielicznymi oĻrodkami psychoanalitycznymi w Niemczech, natomiast jest szeroko

rozpowszechnione w Stanach Zjednoczonych, co znajduje swoje odzwierciedlenie m. in. w

kolejnych wersjach klasyfikacji DSM.

Ocenia siħ, Ňe odsetek jednostek z osobowoĻciĢ pogranicznĢ w oglnej populacji amerykaıskiej

wynosi ok. 6,4%, w tym mħŇczyzn jest czterokrotnie wiħcej, zaĻ w brytyjskiej - 14,9% (por.

Casey,1988).

W obu krajach bardzo duŇo pisze siħ o psychoterapii osobowoĻci pogranicznej, ale niezbyt

optymistycznie ocenia siħ jej efekty, moŇe z wyjĢtkiem tak zwanej terapii "prokaletycznej"

Taylora (1969), czyli po polsku - "zadaniowej" (gr. prokaletic = wyzwanie, zadanie). Podobny

brak skutecznoĻci leczniczej charakteryzuje psychofarmakoterapiħ (por. Ayd, 1990;

Walentynowicz, 1990; Zanarini i in., 1988).

Wydaje siħ, Ňe w Ļwietle wspþczesnej wiedzy psychopatologicznej pojħcie osobowoĻci

pogranicznej nie ma racji bytu na polu psychiatrii i psychologii klinicznej, a jedynie wnosi

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: