Socjologia religii
[6X09] Socjologia religii wyłoniła się w tym samym czasie, co sama socjologia, za sprawą Durkheima i Webera (stworzyli soc-katedry w 1895). Potem, jako subdyscyplina socjologiczna, od reszty socjologii odróżniała się koncentracją na religii.
W Wielkiej Brytanii, do czasu IIWŚ, badania społeczne były prowadzone pod egidą antropologii społecznej (à Malinowski). Dzisiaj odchodzi się od ostrej linii rozróżnienia socjologii od antropologii czy kulturoznawstwa – dzielą one ten sam przedmiot.
W Polsce, w 1920 r. w Poznaniu, pierwsza katedrę socjologii religii założył Florian Znaniecki.
SR wiąże się z socjologią nowoczesności – kluczowy punkt styczności stanowi tu paradygmat sekularyzacji. Jako dziedzina socjologiczna przeprowadza wiele badań o charakterze ilościowym. Podtrzymuje nastawienie zwane ateizmem poznawczym. W odpowiedzi na pytanie „czym jest religia?” odchodzi od jej utożsamienia z instytucjami religii, a skupia wysiłki na penetracji sfery życia codziennego, prywatnego, rewirów niewidzialnej religii. Dzisiejsza awersja SR do takiego utożsamienia wynika stąd, że zachodnia gałąź socjologii religii musiała się borykać z zakusami instytucji religijnych lub/i państwowych, narzucających kierunek badań – poziomu sekularyzacji. Temu też socjologia religii przez długi czas (do l. 60-tych) okazywała się socjologią parafii, zliczającą wiernych, wydania Komunii; utożsamiającą praktyki religijne z religijnością.
Gunther Kehrer, we Wprowadzeniu do socjologii religii pisze, że przedmiotem tytułowej dziedziny są obserwowalne zjawiska ludzkie, które odnoszą się do zjawiska religii i mają charakter społeczny. Pojęcie religii okazuje się zbyt abstrakcyjnym, jest rozumiane intuicyjnie przez chrześcijan czy postchrześcijan, jednak nie jest już tak spontaniczne rozumiane w innych kulturach.
Kluczowym staje się rozróżnienie dwóch perspektyw:
(Oba rdzenie pochodzą z dziedziny językoznawstwa; etic ≠ ethic)
Max Weber postulował socjologię rozumiejącą, która działa przez jednostki; ogromnie zróżnicowane zachowania ludzkie niekoniecznie muszą być zrozumiałe z zewnątrz… -mówił.
[13IX2009] DEFINICJE RELIGII
DEFINIENDUM – to, co do zdefiniowania
DEFINIENS – logiczny ekwiwalent
DEFINICJE:
węższe i szerokie; inkluzywne i ekskluzywne; proste i złożone; fideistyczne…
definicje realne/przedmiotowe
definicje kontekstowe – odnoszą się do zwyczajowego rozumienia, wyliczają przymioty zjawiska
Religia – instytucja konstruowana przez uwzorowane kulturowo interakcje z jednymi lub wieloma istotami nadprzyrodzonymi, których istnienie stanowi postulat danej kultury. (M. Spiro) [definicja substancjalna, naukowa)
Religia (1) jest cementującym solidarność społeczną systemem wierzeń i praktyk, (2a) odnoszącym się do rzeczy świętych (2b czyli rzeczy wyodrębnionych i zakazanych) (3) łączącym we wspólnocie moralnej, zwanej kościołem, wszystkich ludzi, którzy je uznają. (E. Durkheim) [(1) funkcjonalne (2) nominalne ((2a) funkcjonalne, (2b) fideistyczne), (3) naukowość à całość: definicja szeroka)
Dla Durkheima Kościół to kategoria analizy.
Definicje fenomenologiczne nie są definicjami naukowymi – fenomenolodzy zakładają byt sui generis, który istnieje i przejawia się w różny sposób. Definicje fenomenologiczne są fideistyczne – fenomenolodzy wierzą, że wszystkie inne definicje są redukcjonistyczne, bo nie opierają się na sednie, czyli np. Świętości, czy Mocy.
Definicje funkcjonalne. Funkcje:
eksplikacyjna – sensotwórcza
antropologiczna – jeśli koncentruje się na jednostce
regulatywna – wobec kultury, społeczeństwa… np., koncepcja, że człowiek jest zły, a religia chroni go przed piekłem wspierając moralność
integracyjna – kit, lepiszcze społeczne, coś, co spaja społeczeństwo
krytyczna
Durkheim, ojciec założyciel socjologii, protagonista badań niematerialnych faktów społecznych (wywierających „przemożny wpływ” na jednostkę). Fakty aksjonormatywne – wytwarzane, podzielane, narzucające się wszystkim członkom społeczeństwa – są przedmiotem badań socjologii religii. Religia, wg Durkheima, zawsze jest zjawiskiem zbiorowym. Jest swego rodzaju epifenomenem społeczeństwa, konsekwencją życia społecznego, podporządkowaniem sfery indywidualnej jakiejś zbiorowości (à kategoria antropologiczna HOMO DUPLEX – natura i kultura).
DEFINCJE RELIGII ODZWIERCIEDLONE W DEFINICJI RYTUAŁU.
obrzędy religijne dokonują inicjacji do życia społecznego.
Kult religijny jest pierwotną szkołą. Dyscypliny:
Kultywowanie tradycji grupowych
przypominanie
reaktywowanie podstawowych norm i wierzeń
ożywianie poczucia społeczności
FUNKCJA EUFORYCZNA RYTUAŁU
Durkheim twierdzi, że religia będzie zawsze, a jedyne, co może się stać, to przemiana jej formy.
Kult jednostki…
…Odejście od powszechnej wiary religijnej (Analiza nowoczesnego indywidualizmu)…
…człowiek sam dla siebie stał się bogiem…
Religia traci swoją moc integracyjną, w związku z przekształceniami społeczeństwa zachodniego…
[20X2009]
Gabriel le Bras – w 1970 pierwszy przedstawiciel ruchu socjograficznego w socjologii religii.
Zwrócono uwagę na dwie sprzeczne opinię o Francji: jako kraju katolickiego i jako kraju misyjnego, w którym chrześcijaństwo przestało istnieć. Podjęto próbę sprawdzenia tych tez, poprzez badanie praktyk religijnych. Brano pod uwagę jedynie religijność zinstytucjonalizowaną – co było łatwiejsze, ale też niestety nie wyczerpujące. Socjologia parafialna.
Kategoria ŻYWOTNOŚĆI RELIGIJNEJ (jednostek) – miara siły, poziomu natężenia religijności – o jej rozmiarze pewne praktyki świadczą mocniej (à wskaźniki żywotnośći) – np. chrzest, przystępowanie do komunii poprzez nowożeńców, czy też przyjmowanie przez chorych namaszczenia.
ŻYWOTNOŚĆ PARAFII – mierzona była w oparciu o liczbę, płeć, fluktuację danych parafian, ilość powołań kapłańskich oraz płodność para małżeńskich.
Podstawowymi praktykami branymi pod uwagę były chrzest, komunia i bierzmowanie.
W odniesieniu do badanych katolików posługiwano się kategoriami: gorliwi/pobożni (często w kościele, co niedzielę do komunii); praktykujący ( - wszystkie podstawowe praktyki cykliczne); konformiści sezonowi (wykonują wyłącznei jednorazowe praktyki); powstrzymujący się od praktyk (w tym przypadku nie opiniowano o ich wewnętrznym życiu religijnym!).
Badania były prowadzone od 1931 r., z przerwą na wojnę…
W efekcie – stwierdzono zachodzenie zmian w religijności Francji. Od XIX w. wzrosło tempo zmniejszania się populacji, a po wojnach znów wzrosło. Odnotowano ewolucję od (wspomnianej kategorii) praktykującego do konformizmu przy przenoszeniu się ze wsi do miasta (à malejąca kontrola – zob. Durkheim).
Czy socjolog religii bada religię? A może jej zewnętrzne przejawy – religijność, przejawiającą się w kontekstach kulturowych i historycznych, np. masowa religijność ludowa, czy polski Kościół, jako azyl od panującej ideologii?
Religijność byłaby więc przez socjologię brana pod uwagę jako zewnętrzne działania i praktyki, ale także nie podlegające badaniu i obserwacji akty wewnętrzne – gdzie socjolog zdany jest na dobrą wolę i współpracę badanego. Byłaby ujmowana z perspektywy jednostki lub zbiorowości. Te perspektywy mogą być ze sobą sprzeczne, a już na pewno nie muszą być zbieżne.
SKALE BRANE DO BADANIA RELIGIJNOŚCI:
Skala Charlesa Glocka i Rodneya Starka (1965) – religia jest tu brana pod uwagę jako zinstytucjonalizowany system wierzeń, symboli i praktyk ogniskujący się na problemach ostatecznego znaczenia (ta definicja wiązała się z próbą stworzenia uniwersalnej kulturowo koncepcji religii). Skala Glocka i Starka miał dotyczyć pięciu obszarów manifestowania się religijności (dowolnie realizowanych) jako tzw. WYMIARÓW/DYMENSJI religijności (à wielowymiarowa koncepcja religijności):
doświadczeniowy wymiar – emocje interpretowane jako nawiązanie kontektu z transcendencją (osobową bądź nie)
ideologiczny wymiar – akceptacja wierzeń obowiązujących dla wyznawców
rytualny wymiar – praktyki religijne
intelektualny wymiar – znajomość wymaganych wierzeń, prawd, pism, zasad itd.
konsekwencyjny wymiar – świeckie skutki przekonań religijnych, wpływ religii na życie (np. realizowanie podawanych jako akceptowane nauk). Jest to WYMIAR KONTROLNY.
Ks. prof. Władysław Piwowarski badał katolicyzm polski skalą Glocka i Starka – przedmiotem badań może być tylko religia zinstytucjonalizowana. Nawet kryteria do prywatnego podziału religia/niereligia jest kształtowany przez instytucje; należy uwzględnić kontekst społeczno-kulturowy by wprowadzić ograniczenie pojęcia religii stosownie do środowiska. Podstawą do odróżnienia zjawisk religijnych powinno być odniesienie do zjawisk pozaempirycznych à religijność, jako podzielanie i powielanie wzorów instytucji (…) podporządkowanie rzeczywistości empirycznej temu, co pozaempiryczne.
Religijność daje się badać poprzez operacjonalizację dymensji przy użyciu parametrów i wskaźników (miara natężenia, występowania i niewystepowania itd.).
Badania Ireny Borowik – koncentracja na badaniu form instytucjonalnych to ograniczenie… Polska religijność jest kościelna, parafialna, ale też ulega przemianom.
Mirosława Grobowna(?) – skale pracują na badania, ale nie koniecznie religijności (np. Piwowarczyk bada konformizm)
Postulat: nie dzielić na parametry, a badać wiarę w oparciu o kategorie samej wiary (grzech, świętość itd.) i wydarzenia, w których wiara może się przejawiać.
Grzegorz Babiński – koncepcja Pawliczyka (?) – za religię trzeba uznać to, co dany człowiek uznaje za religię. Religijność to po prostu sposób życia. Problemem jest tu definicja, to, na które sfery ma wpływ religijność, jakie techniki i jakie metody…
[27X09] Badali religijność ludową Florian Znaniecki i Stefan Czarnowski…
Znaniecki założył pierwszą katedrę socjologii w Poznaniu (1940); stworzył własną oryginalną koncepcję socjologii; zajmował się też, między innymi, religią. W 1922 opublikował Wstęp do socjologii jako dziedziny naukowej. W prowadzonych badaniach religijności współpracował z W. Thomasem (W. James, W. Mead). W ich pracy Chłop polski w Polsce i Ameryce zawarte zostały jego analizy listów chłopów-emigrantów. W 1918-1920 powstał rozdział wyżej wymienionej książki, „Podstawy religijne i magiczne”, gdzie porusza kwestie antropologii religii – badając religijność chłopów polskich stwierdził, że celem są w tym środowisku parafie, kościół jako ośrodek kultu i ksiądz jako przywódca. Jako opis etnograficzny praca ta w ogóle się nie zestarzała. Sama religia została tu ujęta jako zjawisko kulturowe – nie oceniano wierzeń i nie zajmowano się religią jako taką (która miała być przedmiotem religiologii). Nie dyskutowano statusu ontycznego religii. Znaniecki, co trzeba podkreślić, nie był pozytywistą, a raczej przedstawicielem tzw. socjologii rozumiejącej. Wprowadził termin „współczynnik humanistyczny”; badacz winien uwzględniać perspektywę podmiotu badanego (dziś – tzw. perspektywę emiczną) i rozumieć symboliczne wyrazy doświadczeń religijnych.
Czarnowski, z kolei, był zagorzałym durkheimistą. Jego prace funkcjonowały w obiegu międzynarodowym (np. ta o św. Patryku jako patronie Irlandii). Zajmował się, m. In., badaniem świadomości ludowej i jakości religii na tym polu – jako powiązanej z określoną warstwą społeczną – „kultury religijnej” (à „Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego). Ujmował w tym kontekście polski katolicyzm jako efekt inkulturacji religii typu wyższego do względnie prymitywnego polskiego środowiska wiejskiego. Kulturę religijną definiował, jako sposób, w jaki dana warstwa przystosowała dogmaty do własnego sposobu życia; czyli jako efekt wzajemnej adaptacji. Ludowe praktyki odnosił do czynników takich jak ekologia, geografia, historia, kultura umysłowa i obyczajowa. Proponował środowiskowy model religijności. Czarnowski zauważył, że w Polsce katolicyzm stanowi kryterium narodowościowe; kładziony jest nacisk na wspólnotowy wymiar kultu (charakter masowy polskiego katolicyzmu jest do dziś mocno widoczny). Po IIWŚ ¾ Polaków pracowało w rolnictwie; podtrzymywany był związek religii z życiem codziennym, silnie zaznaczał się sensualizm i rytualizm, poszukiwanie namacalnych świadectw i przejawów świętości; tradycjonalizm, powiązanie form kultu ze statusem i miejscem w strukturze społecznej.
W porównaniu z Czarnowskim, koncepcje Znanieckiego nie są już tak aktualne. Najważniejsze u Znanieckiego wydaje się być rozróżnienie, jakiego dokonał wśród systemów wierzeń, na cztery typy:
gdzie kosmos jest zintegrowanym, żywym organizmem, którego ludzie są częścią;
gdzie następuje personalizacja stosunków panujących w przyrodzie – mistyczna solidarność mająca na celu podtrzymanie życia;
…
… mistycyzm
Polski katolicyzm uznaje za efekt adaptacji magicznej tradycji ludowej - dla kultury ludowej za charakterystyczny uważa ów drugi typ wierzeń, poziom naturalistyczno-religijnego systemu, z silnym przekonaniem o wszechożywieniu przyrody i z mistyczną solidarnością. W Polsce nastąpiło rozproszenie kultu do szeregu centrów lokalnych, a z tym wiąże się podwójny standard traktowania nakazów moralnych. Polski katolicyzm do dziś zachował swój egalitarny charakter. Szlachecka kultura religijna miała zabarwienie bardziej uniwersalistyczne; również bardzo żywotne były [1] topos Polski-przedmurza chrześcijaństwa, chroniącej Zachód przed Barbarią oraz [2] idea Polski-Chrystusa narodów. Od dawien dawna pielęgnuje się tu rytualności życiowe z podkreśleniem cyklu rytuałów chrzest-komunia-bierzmowanie-ślub.
Wszyscy trzej [tzn. że była mowa na wykładzie o kimś poza Znanieckim i Czarnowskim; chyba że chodzi o Thomasa], że polski katolicyzm to klasa sama w sobie… to sprawa dyskusyjna, ze względu na poziom skomplikowania.
Teza o SOCJALIZMIE-JAKO-LODÓWCE… Polskie zrywy… A kościoły po nocach budowali…
[3XI09] KONCEPCJA LUDU I NARODU WYPRACOWANA PRZEZ TRELTSCHA I WEBERA
Kościół ludu to nie to samo, co religijność ludowa. Terminu „lud”, użyto tutaj w odniesieniu do Kościoła katolickiego, który wyraża się głównie w cechach organizacyjnych[?!], nie chodzi tu więc o warstwę, a raczej o spojrzenie z perspektywy organizacyjnej.
Dla typu idealnego Kościoła ludu, jako charakterystyczne można wskazać:
uniwersalny charakter Kościoła, usiłującego włączyć w obszar swego działania wszystkich ludzi; uczynienie monopolu
przeakcentowanie religijności rytualnej – stymulowanie uczestnictwa we wszystkich rytuałach;
celowe oddziaływanie na inne instytucje społeczne; Kościół będzie się starał zachęcić do siebie inne instytucje, aby osiągnąć zamierzony cel – społeczną kontrolę nad stosowaniem norm prawno-etycznych;
koncentracja na urzędzie kościelnym – Kościół postrzegający swoją rolę przez pryzmat swojej władzy; podział na kler i laikat
sformalizowanie zasad religijnych (wiary) i moralnych – co wolno, a czego nie wolno;
centralizm kościoła, tendencja do autorytaryzmu i biurokratyzmu (koncepcja Piwowarskiego)
Tak opisanemu typ idealnemu Kościoła ludu został przeciwstawiony w latach ‘60 Kościół wyboru – wszystkie z opisanych cech posiada, ale odwrócone. Inaczej określano go Kościołem Diaspory, albo Kościołem Wyspiarskim.
Tematyką Kościoła wyboru w Polsce zajmowali się m.in., prof. Piwowarski i prof. Borowik. Ich[?] zdaniem w Polsce nadal można mówić o Kościele narodu; utożsamionym z klerem, i który nie przeszedł reform po Vaticanum II – żadne nakazy nie zostały zluzowane, nie nastąpiła zmiana języka (jak na Zachodzie)… Nie przyjęła się próba dowartościowania świata doczesnego (à aggiornamento). Innymi słowy, w Polsce Kościół nie ewoluował z Kościoła Ludu do Kościoła wyboru – za czasów komunizmu część reform nie została przyswojona i wprowadzona w życie. Zachodzi identyfikacja Polaka z katolikiem, ludu z Kościołem. Mówiąc o specyfice polskiego Kościoła należy oczywiście uwzględniać sytuację historyczną – lud = naród). Kościół zachowuje swój konserwatywny charakter; prof. Urban mówi o polskim Kościele pańszczyźnianym. Ksiądz jest przywódcą grupy, ale musi uzyskać legitymację – zjawisko niezaakceptowania księdza jest typowe dla religijności ludowej.
Wg Piwowarskiego polski Kościół ludu charakteryzują:
masowość – prowadzi się duszpasterstwo masowe, a przeciętnego katolika traktuje się jako przedstawiciela grupy;
urzędowość (działająca na niekorzyść poczucia wspólnoty)
ekspansywność – demonstrowanie siły społecznej przy każdej okazji, rozwój masowych rytuałów z dodawaniem akcentów narodowych
funkcja monopolizacyjna przeciwwaga dla władz
funkcja integracyjna – rozwinęła się, gdy brakowało innych możłiwości
funkcja opiekuńcza
Inną koncepcję zaproponował Robert N. Bellah, w pracy Civil religion – tytuł został przełożony na język polski błędnie jako „Cywilna religia”, a powinno być „Religia obywatelska”. Pojęcie to pochodzi od Rousseau, który pisał o religii obywatelskiej będącej wynikiem odrzucenia przez rewolucję francuską religii historycznych (gł. katolicyzmu); nazywana również „religią rozumu” miała być dla nich przeciwwagą, czymś w rodzaju katechizmu obywatela. Jej rytualistyka odnosiła się do świętości umowy społecznej i miała osiągać wzbudzenie emocjonalnego zaangażowania. Nie miała zaś posiadać żadnej organizacji. W gruncie rzeczy, religia obywatelska posiadała charakter uniwersalistyczny, jako element integrujący społeczeństwo/a; poszukiwano dla ...
linuxinvaders