ANTONINA OSTROWSKA JOANNA SIKORSKA ZBIGNIEW SUFIN SYTUACJA LUDZI NIEPE�NOSPRAWNYCH W POLSCE Antonina Ostrowska Joanna Sikorska Zbigniew Sufin SYTUACJA LUDZI NIEPE�NOSPRAWNYCH W POLSCE (raport z bada�) Warszawa 1994 SPIS TRE�CI Projekt ok�adki Ewa Strumitto-Chamiec Copyright � by Antonina Ostrowska, Joanna Sikorska, Zbigniew Sufin and Wydawnictwo IFiS PAN, 1994 WPROWADZENIE Wst�p.......................................... 9 1. Skala i dynamika niepe�nej sprawno�ci Niepe�nosprawni w strukturze spo�ecze�stwa polskiego .... 15 1.1 Skala i dynamika niepe�nosprawno�ci w Polsce...... 20 1.2 Socjodemograficzne korelaty niepe�nosprawno�ci .... 20 1.2.1 Niepe�nosprawni wed�ug miejsca zamieszkania i p�ci 20 1.2.2 Struktura wieku niepe�nosprawnych.......... 22 1.2.3 Poziom wykszta�cenia niepe�nosprawnych...... 23 ISBN 83-86166-55-X Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN 00-330 Warszawa, ul. Nowy �wiat 72, tel. 26-52-31 w. 97 Wydanie I. Obj. 10 ark. wyd., 11 ark. druk. CHARAKTERYSTYKA NIEPE�NEJ SPRAWNO�CI 2. Okre�lenie i pomiar niepe�nej sprawno�ci w realizowanym badaniu...................................... 27 3. Wyst�powanie i charakter ogranicze� funkcjonalnych..... 30 3.1 Ograniczenia sprawno�ci fizycznej............... 30 3.2 Ograniczenia w percepcji i komunikowaniu si�...... 32 3.2.1 Ograniczenia sensoryczne................ 33 3.2.2 Ograniczenia zdolno�ci rozumienia i porozumiewania si�................... 34 3.3 Dolegliwo�ci psychosomatyczne................ 35 4. Okres nabycia niepe�nej sprawno�ci i zmiany w czasie ..... 37 5. Przyczyny niepe�nej sprawno�ci..................... 39 6. Wyst�powanie ogranicze� a mo�no�� pe�nienia r�l spo�ecznych 43 7. Spo�eczna lokalizacja niepe�nej sprawno�ci............. 46 7.1 Zr�nicowanie ogranicze� a cechy demograficzno- spo�eczne................................ 46 7.2 Zr�nicowanie ogranicze� a grupy inwalidztwa..... 48 PODSTAWOWE PROBLEMY I POTRZEBY �YCIOWE OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH POMOC, OPIEKA, USPRAWNIANIE............................ 51 8. Rehabilitacja lecznicza............................ 54 9. Profesjonalna i nieprofesjonalna pomoc w czynno�ciach codziennych................................... 60 10. Opieka lekarska............................... 62 11. Do�wiadczane bariery architektoniczne............... 65 AKTYWNO�� ZAWODOWA................................. 68 12. Poprzednie do�wiadczenia zawodowe................ 69 13. Rehabilitacja zawodowa i ch�� podj�cia pracy zarobkowej . 71 13.1 Przebyta a po��dana rehabilitacja zawodowa..... 71 13.2 Gotowo�� podj�cia pracy zarobkowej........... 73 13.3 Niewykorzystany potencja� zawodowy.......... 74 14. Wykonywana obecnie praca zarobkowa.............. 77 14.1 Struktura zatrudnienia badanych.............. 78 14.2 Ocena r�nych aspekt�w wykonywanej pracy..... 79 14.3 Praca zarobkowa niepe�nosprawnych jako �r�d�o dochod�w w gospodarstwie domowym.......... 80 14.4 Przyczyny rezygnowania z pracy przez osoby niepe�nosprawne.......................... 84 MATERIALNE WARUNKI �YCIA............................. 86 15. Gospodarstwa domowe: materialne warunki �ycia....... 86 15.1 Struktura gospodarstw domowych wed�ug liczby os�b ir typu rodziny........................... 89 15.2 �r�d�a utrzymania i poziom dochod�w......... 90 15.3 Sytuacja mieszkaniowa i wyposa�enie gospodarstw domowych w dobra trwa�ego u�ytku........... 93 16. Funkcjonowanie gospodarstw domowych z niepe�no- sprawnymi ................................... 96 17. Samoocena sytuacji materialnej: potrzeby, zagro�enia, oczekiwania.................................. 99 �YCIE CODZIENNE...................................... 103 18. Czynno�ci dnia codziennego...................... 103 18.1 Czas sp�dzany w domu.................... 104 18.2 Zakres obowi�zk�w domowych.............. 106 18.3 Wzory aktywno�ci domowej i zawodowej....... 108 19. Czas wolny.................................. HO 19.1 Konsumpcja kulturalna.................... HO 19.2 �ycie towarzyskie........................ 112 20. Uczestnictwo w �yciu spo�ecznym.................. 113 20.1 Relacje z innymi osobami.................. 113 20.2 Udzia� w �yciu publicznym................. 115 21. Zadowolenie z �ycia............................ H7 PODSUMOWANIE WYNIK�W............................ � � I20 ANEKS................................. I30 I Aneks Metodologiczny........................... 130 - Organizacja badania. Dob�r i wielko�� pr�by....... 130 - Niepe�nosprawni jako specjalna kategoria w badaniach socjologicznych (Pawe� Sztabi�ski)............... 132 II Konstrukcja wybranych wska�nik�w................. 148 III Materia�y uzupe�niaj�ce......................... 151 IV Tabele...................................... I58 WPROWADZENIE WST�P G��wnym problemem badawczym przedstawionego raportu jest sytuacja �yciowa i funkcjonowanie ludzi niepe�nosprawnych w Polsce. Zar�wno obserwacje potoczne, jak i wyniki prowadzonych dotychczas fragmentarycznych bada� wskazuj�, �e ludzie ci �yj� w du�ej mierze poza g��wnym nurtem �ycia spo�ecznego, niejednokrotnie zepchni�ci na jego margines, a ich podstawowe potrzeby �yciowe nie s� nale�ycie zaspokajane. Jest to problem o du�ej donios�o�ci spo�ecznej zar�wno ze wzgl�du na dynamik� wzrostu niepe�nosprawno�ci w naszym kraju, jak i konieczno�� poszukiwania nowych rozwi�za� systemowych. Jednak brak aktualnej wiedzy1 o rozmiarach tych zjawisk, o stopniu upo�ledze- nia os�b niepe�nosprawnych w r�nych sferach �ycia nie pozwala na obiektywn� diagnoz� sytuacji oraz oszacowanie rozmiar�w i rodzaj�w potrzebnej pomocy. W�a�ciw� diagnoz� utrudnia tak�e szereg stereo- typ�w dotycz�cych zar�wno mo�liwo�ci, jak i ogranicze� ludzi nie- pe�nosprawnych, rysuj�cych w �wiadomo�ci spo�ecznej nie zawsze prawdziwy obraz ich �ycia. Coraz cz�ciej zdajemy sobie spraw� z tego, �e istniej�ce bariery - materialne i spo�eczne - w znacznym stopniu ograniczaj� mo�liwo�ci integracji os�b niepe�nosprawnych ze spo�ecze�stwem, skazuj� je niejednokrotnie na �ycie w izolacji, a tak�e brak mo�liwo�ci realizacji nawet elementarnych potrzeb �yciowych. Nie wiemy jednak, jaka jest rola poszczeg�lnych czynnik�w w tworzeniu tych barier, jaka jest si�a ich oddzia�ywania na ludzi niepe�nosprawnych, jakie s� mechanizmy zmagania si� z trudnymi sytuacjami �yciowymi. Brak obiektywnej wiedzy i mo�liwo�ci adekwatnego oszacowania potrzeb ludzi niepe�nosprawnych stwarza niew�tpliwie trudno�� dla ukszta�towania w�a�ciwych, niezb�dnych dla polityki spo�ecznej, mode- 1 Dane o niepe�nosprawnych w Polsce zebrane by�y w spisach powszechnych w 1978 i 1988 roku i przedstawione s� w analitycznym opracowaniu: Inwalidzi w Polsce w latach 1978-1988, GUS, Warszawa 1991. lowych rozwi�za�. Nale�y podkre�li� tak�e fakt, �e rozwi�zywanie problem�w �yciowych ludzi niepe�nosprawnych nie powinno by� dokonywane bez uwzgl�dnienia ich opinii na ten temat. Niniejszy raport z badania ankietowego pt. �Problemy �yciowe os�b niepe�nosprawnych" prezentuje analiz� wielu aspekt�w sytuacji �ycio- wej ludzi niepe�nosprawnych. G��wnym zadaniem, jakie stawiali sobie autorzy badania, by�o zgromadzenie mo�liwie ca�o�ciowej wiedzy na temat reali�w �ycia tych ludzi w Polsce na podstawie informacji uzyskanych od nich samych. Warunki �yciowe, spos�b �ycia, funk- cjonowanie spo�eczne ludzi niepe�nosprawnych i do�wiadczane bariery badali�my w odniesieniu do nast�puj�cych sfer: - sytuacja materialna, warunki bytowe, wyposa�enie, zasobno�� gos- podarstw domowych; - problemy pracy, zatrudnienia. Dost�pno�� pracy, warunki pracy; - sytuacja mieszkaniowa (og�lnie oraz z punktu widzenia specyficz- nych potrzeb os�b niepe�nosprawnych); - stan zdrowia, sprawno�� funkcjonalna, pomoce techniczne, oprzyrz�- dowanie w przypadku kalectwa fizycznego, odbyta rehabilitacja, dost�pno�� pomocy medycznej i spo�ecznej; - relacje spo�eczne (z najbli�sz� rodzin�, spo�eczno�ci� lokaln�, in- stytucjami spo�ecznymi, mo�liwo�ci funkcjonowania w r�nych ro- lach spo�ecznych); - �ycie codzienne, �ycie osobiste, czas wolny; - cele, d��enia, aspiracje. Szans� i przeszkody w ich realizacji; - pr�by radzenia sobie z problemami i trudno�ciami �yciowymi. W prezentowanym raporcie sytuacj� �yciow� ludzi niepe�nospraw- nych przedstawiamy zar�wno w kontek�cie ich indywidualnych mo�- liwo�ci i ogranicze�, jak i potencja�u wspomagaj�cego reprezentowa- nego przez gospodarstwa domowe, w kt�rych �yj�. Wprawdzie mo�liwo�ci spo�ecznego funkcjonowania os�b niepe�no- sprawnych s� wyznaczone w znacznej mierze samym rodzajem i nasile- niem choroby czy inwalidztwa, a tak�e parametrami charakteryzuj�cy- mi ich pozycj� spo�eczn�, to jednak wiele aspekt�w ich sytuacji �yciowej jest w du�ym stopniu moderowana przez najbli�sze otoczenie, w kt�rym toczy si� ich codzienne �ycie. Niezale�nie od sposobu, zakresu i efektyw- no�ci funkcjonowania systemu instytucji lokalnych czy og�lnospo�ecz- nych - rodzinne gospodarstwa domowe tworz� pot�ny prywatny potencja� wspomagaj�cy ludzi niepe�nosprawnych. Znaczenie tego potencja�u ro�nie w sytuacji, gdy pa�stwo wycofuje si� z funkcji opieku�czych, obni�a si� wydolno�� system�w rehabilitacji 10 i zatrudnienia, trwa reforma s�u�by zdrowia i systemu �wiadcze� eme rytalno-rentowych. W tym wi�kszym stopniu od demograficznegi i spo�eczno-zawodowego sk�adu gospodarstwa domowego, od umiej�t no�ci oraz ch�ci opiekowania si� i niesienia pomocy przez domownik�A zale�� r�ne wymiary sytuacji niepe�nosprawnych, ich warunki mat� rialne, zdrowotne, rehabilitacja, kontakty z innymi lud�mi. Oszacowa nie skali tych problem�w jest bowiem niezb�dnym elementem w�a�ciw* diagnozy donios�ego spo�ecznie zj...
rl98ps