„Rynek kapitałowy jest to ogół transakcji długoterminowym kapitałem przeznaczonym na cele inwestycyjne.”[1] Rynek kapitałowy jest rynkiem specyficznych papierów wartościowych, których okres wykupu jest dłuższy niż 1 rok, przeznaczonych głównie na finansowanie inwestycji. „Specyfika rynku kapitałowego jest związana z przedmiotem obrotu na nim, czyli długoterminowymi instrumentami finansowymi, zwłaszcza lokacyjnymi papierami wartościowymi, takimi jak akcje, obligacje i instrumenty pochodne budowane na ich podstawie.”[2]

Na rynek kapitałowy składają się:

- rynek papierów wartościowych

-          rynek hipoteczny (hipoteka na grunty, budynki)

-          rynek długoterminowych pożyczek bankowych.

Podstawowym zadaniem i przedmiotem działalności rynku kapitałowego jest przetwarzanie kapitałów pieniężnych o charakterze oszczędności na kapitał trwały produkcyjny i nieprodukcyjny. Celem rynku kapitałowego jest umożliwienie pozyskiwania środków finansowych na zapewniającą dochody działalność inwestycyjną. Podaż na rynku kapitałowym to zasoby finansowe:

-   pochodzące z oszczędności gospodarstw domowych,

-   pieniężne utworzone przez zyski przedsiębiorstw,

-   przymusowe tworzone przez państwo za pomocą systemu podatkowego oraz długu publicznego,

-   gromadzone przez banki i instytucje dokonujące długoterminowych lokat, tzw. instytucjonalnych inwestorów (towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, inwestycyjne i inne).

Popyt na rynku kapitałowym zgłaszają:

-          przedsiębiorstwa, gdy ich własne fundusze nie wystarczają na finansowanie rozwoju,

-          państwo i instytucje z nim związane,

-          organy samorządowe,

-          gospodarstwa domowe poszukujące długoterminowych pożyczek hipotecznych na budownictwo mieszkaniowe.

I. Uczestnicy i instytucje rynku kapitałowego:

1.      Inwestorzy:

1. 1. indywidualni - którzy samodzielnie podejmują decyzje dotyczące lokowania posiadanych środków i zarządzają portfelami papierów wartościowych,
   2. instytucjonalni – są to instytucje finansowe, które profesjonalnie lokują na rynku kapitałowym zarówno własne środki finansowe, jak również środki powierzone im przez inwestorów indywidualnych. Możemy wyróżnić następujących inwestorów instytucjonalnych:

·          banki (zarówno komercyjne jak i centralny),

·          fundusze emerytalne,

·          fundusze inwestycyjne (w tym powiernicze, poręczeniowe oraz fundusze venture vapital),

·          towarzystwa ubezpieczeniowe,

·          samodzielni kupcy – dealers, traders (maklerzy działający we własnym imieniu i na własny rachunek).

2. Emitenci- „podmioty gospodarcze o charakterze instytucjonalnym, jakie dzięki kreacji i umiejscowieniu na rynku papierów wartościowych zamierzają pozyskać środki finansowe niezbędne w ich działalności”[3].
3. Podmioty pośredniczące w obrocie papierami wartościowymi - instytucje pośredniczące w kojarzeniu stron poszukujących i oferujących kapitał oraz nadzorujące organizatorów rynku papierów wartościowych:

Ø      publiczne rynki regulowane (GPW i CeTO),

Ø      domy maklerskie,

Ø      animatorzy rynku,

Ø      doradcy inwestycyjni,

Ø      Komisja Papierów Wartościowych i Giełd,

Ø      Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych.

II. Klasyfikacja rynku kapitałowego

Rynek kapitałowy można podzielić na segmenty biorąc pod uwagę wiele kryteriów. Strukturę rynku kapitałowego ze względu na formy organizacji przedstawia poniższy schemat:

              „Rynek długoterminowych instrumentów finansowych dotyczy transakcji wykonywanych na zobowiązaniach niedokumentowych, których okres realizacji jest dłuższy niż 1 rok. Na rynku papierów wartościowych każde zobowiązanie przyjmuje postać szczególnego dokumentu.”[4]

              Rynek kapitałowy częstokroć w tradycyjnym rozumieniu utożsamiany jest z rynkiem papierów wartościowych. Papier wartościowy to dokument potwierdzający i gwarantujący prawa majątkowe, utrwalony w takim brzmieniu i w taki sposób, że może stanowić samodzielny przedmiot obrotu publicznego. Papiery wartościowe są pisemnymi dokumentami, stanowiącymi dowód lokaty majątkowej określając jednocześnie jej właściciela. Mogą potwierdzać wierzytelności (pożyczki publiczne, obligacje) lub współwłasność (akcje, udziały, certyfikaty).

„Rynek pozagiełdowy dotyczy transakcji kupna i sprzedaży papierów wartościowych zawieranych poza giełdą. Często określa się go rynkiem nieregulowanym, chociaż różny może być stopień i charakter jego formalizacji.

Cechami charakterystycznymi rynku pozagiełdowego są:

a.       możliwość tworzenia prawnych warunków jego funkcjonowania,

b.      przedmiotem obroty są papiery wartościowe dopuszczone do obrotu publicznego, ale nie notowane na giełdzie papierów wartościowych,

c.       prowadzenie transakcji przez domy maklerskie, chociaż ceny ustalają strony; domy maklerskie pełnią zatem funkcje pośrednictwa finansowego,

d.      koszty obsługi transakcji niższe niż na giełdzie papierów wartościowych.”[5]             

Obrót niepubliczny ma miejsce wtedy, gdy emisja skierowana jest do mniej niż 300 osób, akcje udostępniane są pracownikom na zasadach preferencyjnych lub proponowane jest nabycie akcji w jednoosobowych spółkach Skarby Państwa w ilości nie mniejszej niż 10% akcji dla jednego nabywcy. Emisja i obrót niepubliczny regulowane są przepisami Kodeksu Cywilnego, Handlowego oraz ustawy o obligacjach.

„Publicznym obrotem papierami wartościowymi, zwanym dalej "publicznym obrotem", jest proponowanie nabycia lub nabywanie emitowanych w serii papierów wartościowych, przy wykorzystaniu środków masowego przekazu albo w inny sposób, jeżeli propozycja skierowana jest do więcej niż 300 osób albo do nie oznaczonego adresata (...).”[6]

Zarówno w przypadku obrotu niepublicznego, jak i publicznego papiery wartościowe można nabywać na rynku pierwotnym i wtórnym.

O rynku pierwotnym mówimy wtedy, gdy nabycie papierów wartościowych proponuje nam ich emitent. Po raz pierwszy z rynkiem pierwotnym mamy do czynienia w momencie zakładania spółki akcyjnej. W akcie założycielskim założyciele i pierwsi akcjonariusze deklarują objęcie pewnej liczby akcji. W celu pozyskania dodatkowych środków na rozwój spółka może przeprowadzić kolejną emisję. Każdy podmiot uprawniony do emisji poszczególnych rodzajów papierów może emitować je wielokrotnie. Niezbędna jest tylko uchwała WZA oraz rejestracja emisji w sądzie rejestrowym. Na rynku pierwotnym może też wystąpić pierwsza publiczna oferta. Akcje, które znajdowały się wcześniej w obrocie prywatnym mogą być skierowane do szerokiego grona (ponad 300) inwestorów. Zgodnie z Prawem o publicznym obrocie emitent zobowiązany jest do wprowadzenia papierów wartościowych za pośrednictwem domu maklerskiego. Oferowane na rynku pierwotnym papiery mają stałą cenę emisyjną, która nie może ulec zmianie aż do końca okresu emisyjnego. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy inwestorzy zmuszeni są do przystąpienia do przetargu na akcje emitenta. W celu zapewnienia powodzenia emisji emitenci często poszukują tzw. gwaranta emisji, czyli subemitenta inwestycyjnego lub usługowego, który zobowiązuje się na podstawie umowy do nabycia na własny rachunek, w całości bądź w części, oferowanych papierów, na które nie złożono zapisów w terminie.

Z rynkiem wtórnym mamy do czynienia wtedy, gdy papier wartościowy po emisji i sprzedaży pierwszemu właścicielowi jest następnie sprzedawany na rynku przez osoby inne niż emitent, tzn., gdy obrót papierami odbywa się między inwestorami. Wtórny rynek charakteryzuje się tym, że nie dokonuje się tu zasilenie emitenta papierów wartościowych w kapitał. Rynek ten jest najważniejszym segmentem rynku papierów wartościowych, ponieważ właśnie na nim kształtuje się rzeczywista cena papieru, odzwierciedlająca jego wartość. Jest też naturalnym i logicznym uzupełnieniem rynku pierwotnego, gdyż daje szansę nabywcy akcji na odsprzedanie ich w najbardziej odpowiednim dla siebie momencie.

Obecnie w Polsce wtórny publiczny obrót papierami wartościowymi organizują dwa rynki regulowane (działające na podstawie Ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi): Warszawska Giełda Papierów Wartościowych, prowadząca obrót giełdowy i Centralna Tabela Ofert, prowadząca rynek pozagiełdowy. W związku z koniecznością dostosowania prawa Rzeczypospolitej Polskiej do prawa obowiązującego w krajach Unii Europejskiej zmieniona zostanie Ustawa, która po nowelizacji wprowadzi od 1 stycznia 2001 roku nowy podział rynków regulowanych, wydzielając: urzędowy rynek giełdowy, rynek nieurzędowy giełdowy oraz rynek nieurzędowy pozagiełdowy. Pierwszy z nich podlegał będzie rozporządzeniu Rady Ministrów. Dwa pozostałe będą się stosować do postanowień regulaminu obrotu obowiązującego na każdym z nich.

III.       Podstawowe instrumenty rynku kapitałowego

Na rynku kapitałowym transakcje odbywają się w formie zakupu i sprzedaży papierów wartościowych charakteryzujących się w zasadzie niższą płynnością, większymi dochodami, ale też większym ryzykiem posiadania niż w przypadku instrumentów rynku pieniężnego. W operacjach na rynku kapitałowym następuje zamiana kapitału na papiery wartościowe, kapitałowe - potwierdzające wartości kapitałowe w formie długoterminowych środków finansowych. Zgodnie z prawem o publicznym obrocie papierami wartościowymi obowiązującym w Polsce, papierami wartościowymi są:

-          akcje i obligacje,

-          inne papiery wartościowe wyemitowane na podstawie właściwych przepisów,

ale także:

-          zbywalne prawa majątkowe wynikające z papierów wartościowych, np. prawo poboru, prawo do dywidendy, prawo do otrzymania odsetek od obligacji,

-         inne zbywalne prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papierów wartościowych -tzw. prawa pochodne (derywaty) w tym m.in. opcje, warranty, kontrakty terminowe.

„Obligacja jest papierem wartościowym, w którym emitent potwierdza zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do zwrotu pożyczonej kwoty oraz zapłacenia odsetek w sposób i terminach określonych w obligacji.”[7]

Obligacje państwowe i municypalne uznaje się za papiery wartościowe pozbawione ryzyka. Obligacje zabezpieczone oraz krótkoterminowe niezabezpieczone stabilnych i dobrych przedsiębiorstw uznaje się za papiery o niskim poziomie ryzyka. Ocena ryzyka oraz poziom rynkowych stóp procentowych wpływa na cenę obligacji na rynku wtórnym.

Obligacje to papiery wartościowe przynoszące dochód w stosunku do kapitału wyłożonego na ich zakup. Są dokumentem zawierającym zobowiązanie dłużne emitenta w stosunku do każdego kolejnego posiadacza tego dokumentu. Zobowiązanie to może mieć charakter pieniężny (np. zapłata za wykup) lub niepieniężny (np. prawo do zamiany obligacji na akcje emitenta -obligacje zamienne). Ze względu na termin wykupu dzielą się na:

·          krótkoterminowe -okres wykupu do 5 lat,

·          średnioterminowe -5 -10 lat,

·          długoterminowe -powyżej 10 lat,

·          nie podlegające wykupowi -renta wieczysta.

Ze względu na gwarancje wypłaty odsetek i wykupu obligacje dzielą się na:

·          zabezpieczone - gwarancji takich udzielają banki lub państwo (zastaw, hipoteka, gwarancja NBP lub Skarbu Państwa),

·          niezabezpieczone - gwarancja emitenta.

Ze względu na sposób oprocentowania wyróżniamy obligacje:

·          stałym oprocentowaniu,

·          zmiennym oprocentowaniu,

·          indeksowane,

·          kuponie zerowym.

Ze względu na emitenta wyróżnia się obligacje:

·          państwowe,

·          municypalne (komunalne),

·          prywatne (spółek, korporacji, banków, itd.).

Akcje to „papiery wartościowe będące tytułem własności części kapitału akcyjnego spółek i uprawniające do uczestniczenia w podziale dywidendy, tj. części zysku przedsiębiorstwa przeznaczonego do wypłaty akcjonariuszom, a nie zatrzymanego w nim w celu finansowania nowych inwestycji (...), akcje uznaje się za rodzaj aktywów obciążonych ryzykiem, a zatem niezbyt płynny. W krańcowym przypadku przedsiębiorstwo może nawet zbankrutować, co pozbawi jego akcje jakiejkolwiek wartości.” [8] „Kiedy ceny akcji spadają, akcjonariusze mogą ponieść straty kapitałowe, które przewyższą należne im wypłaty dywidend. Inwestycje w inne rodzaje aktywów finansowych są znacznie mniej ryzykowne, ale też ich dochodowość jest zazwyczaj znacznie niższa niż przeciętny zysk z aktywów o wysokim stopniu ryzyka.”[9]

Akcje wystawiane mogą być imiennie bądź na okaziciela. Są niepodzielne.

Jednostki uczestnictwa w otwartych funduszach inwestycyjnych są przykładem instrumentów rynku kapitałowego nie będących według prawa papierami wartościowymi. Spółki zarządzające funduszem emitują nowe jednostki uczestnictwa i sprzedają je kolejnym chętnym, jednocześnie odkupując (umarzając) wyemitowane wcześniej jednostki od uczestników chcących się ich pozbyć. W tym przypadku rynek wtórny nie istnieje gdyż uczestnik nie może zbywać jednostek osobom trzecim. Jednostki mogą być dziedziczone lub stanowić przedmiot zastawu. „Przychody z inwestycji obarczone są znacznym stopniem niepewności.”[10] Ryzyko inwestora zwłaszcza nie posiadającego wiedzy o rynku kapitałowym jest w przypadku inwestowania w jednostki uczestnictwa mniejsze niż w przypadku samodzielnego decydowania o inwestowaniu w instrumenty rynku kapitałowego. Ze względu na fakt, iż jednostka uczestnictwa w otwartym funduszu inwestycyjnym nie jest papierem wartościowym, nie może być przedmiotem obrotu na giełdzie.

Certyfikaty inwestycyjne emitowane przez zamknięte lub mieszane fundusze inwestycyjne. Są papierami wartościowymi na okaziciela, dlatego mogą być notowane na giełdzie. Tak jak inne papiery wartościowe notowane na giełdzie podlegają codziennej wycenie rynkowej na sesjach giełdowych. Zamknięte fundusze inwestycyjne mogą inwestować m.in. w transakcje terminowe, prawa pochodne, waluty, a nawet udziały spółek z o.o., a więc lokaty niedostępne z mocy prawa dla funduszy otwartych. Możliwość inwestowania w instrumenty pochodne stwarza funduszom znacznie większe możliwości tworzenia zróżnicowanych strategii inwestycyjnych. Instrumenty pochodne (derywaty) to instrumenty rynku kapitałowego, których wartość zależy od ceny innego instrumentu zwanego bazowym lub pierwotnym. Instrumenty pochodne są formą "ubezpieczenia" od ryzyka związanego ze zmianami cen instrumentów bazowych. Derywaty można podzielić na:

Instrumenty o symetrycznym ryzyku - w których obie strony transakcji podejmują ryzyko w takim samym stopniu. Przykładem instrumentu o symetrycznym ryzyku jest kontrakt terminowy będący umową, w której jedna ze stron (wystawca kontraktu) zobowiązuje się do sprzedaży przedmiotu transakcji w określonym czasie w przyszłości, w ustalonej ilości i po uzgodnionej cenie terminowej. Druga strona (nabywca kontraktu) zobowiązuje się natomiast do przyjęcia przedmiotu transakcji. Przedmiotem kontraktu mogą być np. akcje, sto- pa procentowa, waluta, indeks giełdowy. Kontrakty terminowe dzielą się na:

·          kontrakty futures -będące przedmiotem handlu na zorganizowanych giełdach, a warunki ich handlu są standaryzowane,

·          kontrakty forward -umowy negocjowane indywidualnie, nie występujące w obrocie giełdowym.

Instrumenty o niesym...