Wpływ gradacji kornika drukarza na drzewostany Obszaru Ochrony Ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego.pdf

Tom 51, 2002

Numer 4 (257)

Strony 471–474

A NDRZEJ K ECZYÑSKI

Bia³owieski Park Narodowy

Park Pa³acowy 5, 17-230 Bia³owie¿a

e-mail: kecz@bpn.com.pl

WP£YW GRADACJI KORNIKA DRUKARZA NA DRZEWOSTANY OBSZARU OCHRONY

ŒCIS£EJ BIA£OWIESKIEGO PARKU NARODOWEGO

Na pocz¹tku XX w. J. Paczoski zwróci³ uwa-

gê na opanowanie lasów Puszczy Bia³owieskiej

przez œwierk. Jego zdaniem, by³a to konse-

kwencja gospodarki przerêbowej, prowadzo-

nej wPuszczy co najmniej od XVIII w. i nadmia-

ru zwierzyny hodowanej w Puszczy na

prze³omie XIX i XX w. (P ACZOSKI 1925a, b).

Proces ustêpowania œwierków z drzewo-

stanów na ¿yznych siedliskach rejestrowany

jest w badaniach nad dynamik¹ lasów prowa-

dzonych w Bia³owieskim Parku Narodowym

od 1936 r. (B ERNADZKI i wspó³aut.1998) i

mo¿e byæ przejawem regeneracji zbiorowisk

leœnych, przyspieszonej zmiennymi warunka-

mi œrodowiska (K OWALSKI 1994). Jednym z

czynnikówbezpoœrednio przyczyniaj¹cym siê

do zintensyfikowania tych procesów s¹ grada-

cje kornika drukarza i gatunków mu towa-

rzysz¹cych. W XX w. gradacje kornika druka-

rza nawiedzi³y Puszczê Bia³owiesk¹ w latach:

1919–1922, 1953, 1963–1964, 1976–1977,

1983–1985, 1994–1997. Przyczyny gradacji

by³y ró¿ne: (i) nagromadzenie wyciêtych, nie

wywiezionych drzew, (ii) okiœæ, (iii) susze,

(iv) silne wiatry naruszaj¹ce systemy korze-

niowe, wywracaj¹ce i ³ami¹ce drzewa, (v) wy-

sokie temperatury, (vi) obfite kwitnienie i

owocowanie. Przyczyny te czêsto wystêpo-

wa³y jako splot zdarzeñ (M OKRZYCKI 2000).

W celu opisania stanu lasu po gradacji

1994–1997, w Obszarze Ochrony Œcis³ej

Bia³owieskiego Parku Narodowego, w latach

1998–2000 za³o¿ono sieæ schematycznie roz-

mieszczonych sta³ych ko³owych powierzchni

kontrolnych. Liczba powierzchni w poszczegól-

nych siedliskowych typach lasu by³a nastê-

puj¹ca: bór mieszany œwie¿y (BMœw) — 20, bór

mieszany wilgotny (BMw) — 8, las mieszany

œwie¿y (LMœw) — 57, las mieszany wilgotny

(LMw) — 11, las mieszany bagienny (LMb) — 14,

las œwie¿y (Lœw) — 161, las wilgotny (Lw) — 80,

ols (Ol) — 11, ols jesionowy (OlJ) — 26. Ze wzglê-

du na nie reprezentatywn¹ iloœæ pominiête zo-

sta³y powierzchnie z boru bagiennego (2) i

boru wilgotnego (3). Na ka¿dej powierzchni, o

wielkoœci 400 m 2 , pomierzono pierœnice drzew

stoj¹cych (¿ywych i martwych), inwentaryzo-

wano: le¿aninê (ca³e pnie lub ich fragmenty o

gruboœci wiêkszej ni¿ 7 cm) oraz na wewnêtrz-

nej powierzchni wielkoœci 30 m 2 odnowienie

naturalne (do wysokoœci 1,3 m); okreœlono fazê

rozwojow¹ drzewostanu wg klasyfikacji Le-

ibundguta w adaptacji M IŒCICKIEGO (1994). W

niniejszej pracy, uwzglêdniaj¹cej obserwacje z

388 powierzchni, analizowano frekwencjê

œwierkóww: le¿aninie, doroœcie, drzewostanie i

odnowieniu — w zale¿noœci od typu siedlisko-

wego lasu i fazy rozwojowej drzewostanu.

472

A NDRZEJ K ECZYÑSKI

UDZIA£ ŒWIERKA W DRZEWOSTANACH OBSZARU OCHRONY ŒCIS£EJ BIA£OWIESKIEGO

PARKU NARODOWEGO

J. Paczoski w „Lasach Bia³owie¿y” pisa³:

„niema ani jednego drzewostanu, w którymby

tego drzewa absolutnie nie by³o” (P ACZOSKI

1930). Potwierdzenie tej sytuacji mo¿na znale-

Ÿæ w opracowaniach fitosocjologicznych. We

wszystkich wyró¿nionych zbiorowiskach, w

ka¿dej warstwie (drzew, krzewów i runa) od-

notowana jest obecnoœæ tego gatunku

(M ATUSZKIEWICZ 1952, S OKO£OWSKI 1993). In-

wentaryzacja zapasu drzewostanów wykaza³a,

¿e drzewostany z dominuj¹cym œwierkiem po-

spolitym zajmuj¹ 16,6% powierzchni lasów

OOŒ BPN, po dêbie szypu³kowym (19,6%), gra-

bie zwyczajnym (18,9%), a przed olsz¹ czarn¹

(11,6%), sosn¹ zwyczajn¹ (11,3%), brzoz¹ bro-

dawkowat¹ i omszon¹ (6,0%), jesionem wy-

nios³ym (6,0%), lip¹ drobnolistn¹ (4,5%), klo-

nem pospolitym (4,0%), osik¹ (1,5%)

(M ICHALCZUK 2001).

Na badanych powierzchniach œwierk wy-

stêpuje prawie we wszystkich drzewostanach.

Na siedliskach boru mieszanego odnotowano

wystêpowanie œwierka w drzewostanie œred-

nio na 94% powierzchni, œwierki wystêpuj¹ce

pod okapem drzewostanu wyst¹pi³y œrednio

na 98% powierzchni. Na siedliskach lasówmie-

szanych gatunek ten wyst¹pi³ w drzewostanie

œrednio na 88% powierzchni i w warstwie

podokapowej œrednio na 91% powierzchni. Na

siedliskach lasowych œwierk wyst¹pi³ w drze-

wostanie œrednio na 73% powierzchni i 56% w

warstwie podokapowej. Wolsach, wyst¹pienia

tego gatunku w drzewostanie odnotowane

by³y œrednio na 72% powierzchni, w warstwie

podokapowej na 82%.

UDZIA£ ŒWIERKA W LE¯ANINIE

Obecnoœæ le¿¹cych, rozk³adaj¹cych siê

drzew jest cech¹ lasu naturalnego, nadaj¹c¹mu

swoistego wygl¹du i œwiadczy o dynamice pro-

cesów zachodz¹cych w drzewostanie w ci¹gu

ostatnich kilkudziesiêciu lat. Na terenie Obsza-

ru Ochrony Œcis³ej Bia³owieskiego Parku Naro-

dowego, od blisko 80 lat trwa nieprzerwanie

kumulacja le¿aniny i systematyczny proces jej

rozk³adu. Drewno œwierka jest miêkkie, podat-

ne na szybki rozk³ad przez mikroorganizmy.

Tempo rozk³adu zale¿y od gruboœci k³ody, wil-

gotnoœci œrodowiska, stopnia kontaktu z

pod³o¿em. Z obserwacji wynika, ¿e w Puszczy

Bia³owieskiej, w warunkach gr¹du, w ci¹gu

30–40 lat nastêpuje ca³kowite roz³o¿enie

le¿¹cego pnia œwierkowego. Rozk³adaj¹ce siê

drewno jest dobrym pod³o¿em dla

kie³kuj¹cych nasion. Le¿anina powszechnie

wystêpuje na powierzchniach badawczych.

Tylko w 7 przypadkach (na 388 powierzchni)

nie odnotowano jej wyst¹pienia. Wystêpowa-

nie le¿aniny gatunków tworz¹cych drzewo-

stan (w tym równie¿ i œwierka) kszta³tuje siê na

poziomie œrednio 86% (od 71,2% powierzchni

na siedlisku lasu mieszanego bagiennego do

96% na siedlisku olsu jesionowego). Spora-

dycznie wystêpuj¹ powierzchnie z le¿anin¹

wœród której nie wystêpuje œwierk, b¹dŸ tylko

z le¿anin¹ œwierkow¹.

UDZIA£ ŒWIERKA W ODNOWIENIU DRZEWOSTANÓW

We wszystkich typach lasu wyst¹pi³y po-

wierzchnie, na których nie odnotowano ¿adne-

go odnowienia. Zdarzenie takie wyst¹pi³o na

poziomie od 9,1% (LMw) do 37,5% (BMw),

œrednio 21% powierzchni. Wyst¹pienie œwier-

ka jako jedynego gatunku w odnowieniu odno-

towano na pojedynczych powierzchniach. W

poszczególnych grupach siedlisk, proporcja

liczby powierzchni z odnowieniem innych ga-

tunków (bez œwierka) do liczby powierzchni z

odnowieniem w którym wystêpuje równie¿

œwierk, jest nastêpuj¹ca:

— borymieszane: BMœw—1:10;BMw—1:4;

— lasy mieszane: LMœw — 2 : 1; LMw — 2 : 1;

LMb—2:1;

— lasy: Lœw—8:1;Lw—8:1;

— olsy: Ol—2:1;OlJ—14:1.

Odnowienie œwierka zdecydowanie dominu-

je na siedliskach borów mieszanych. Na pozo-

sta³ych siedliskach udzia³ œwierka w odnowieniu

maleje wraz ze wzrostem ¿yznoœci siedliska.

Wp³yw gradacji kornika drukarza na drzewostany Obszaru Ochrony Œcis³ej BPN

473

ODDZIA£YWANIE GRADACJI KORNIKA DRUKARZA NA DRZEWOSTANY

Bezpoœredni wp³yw gradacji kornika dru-

karza na drzewostany przejawia siê w zamiera-

niu œwierków. Aby okreœliæ stopieñ od-

dzia³ywania gradacji na drzewostany, dla ka¿-

dego siedliskowego typu lasu okreœlono wska-

Ÿnik oddzia³ywania gradacji (W og ), bêd¹cy ilo-

razem liczby powierzchni z ¿ywymi œwierkami

do liczby powierzchni z martwymi œwierkami.

Wartoœci 1,0 okreœlaj¹ bardzo silne od-

dzia³ywanie gradacji, powoduj¹ce rozpad drze-

wostanu; wartoœci w przedziale: 1,1÷2,0 okre-

œlaj¹ silne oddzia³ywanie gradacji, maj¹ce

wp³yw na strukturê i teksturê drzewostanu;

2,1÷ 4,0 s³abe oddzia³ywanie gradacji, w nie-

wielkimstopniu naruszaj¹ce strukturê drzewo-

stanu; > 4 bardzo s³abe oddzia³ywanie gradacji,

nie wp³ywaj¹ce istotnie na strukturê drzewo-

stanu. Wartoœci wskaŸnika dla drzewostanów

(W ogd ) w siedliskowych typach lasu (STL) s¹

podane w Tabeli 1.

Wyliczonywpodobny sposóbwskaŸnik od-

dzia³ywania gradacji dla warstwy podokapo-

wej (W ogp ) przyjmuje wartoœci w przedziale

1,0÷1,9. Œwiadczy to o intensywnym wydziela-

niu siê œwierkóww tej warstwie. Bezpoœredni¹

przyczyn¹ ich zamarcia by³o opanowanie przez

kornika drukarza, jak równie¿ gatunki korni-

ków zwi¹zanych z jego gradacj¹. Wartoœci

wskaŸnika oddzia³ywania gradacji dla warstwy

podokapowej (W ogp ) w drzewostanach w sie-

dliskowych typach lasu (STL) s¹ podane w Ta-

beli 2.

Zamieranie drzew po zasiedleniu przez

korniki nastêpowa³o w szybkim czasie — od

1do 2 miesiêcy. Zamar³e drzewa stoj¹ w drze-

wostanie przez 3–5 lat. Wy³amywanie drzew

nastêpuje stopniowo, powodowane jest g³ów-

nie przez wiatr i grzyby rozk³adaj¹ce odziom-

kow¹ czeœæ pnia (najczêœciej przez pniarka

obrze¿onego Fomitopsis pinicola (Sw.) P.

Tabela 1.

STL LMœw BMw BMœw OlJ Lw Lœw LMb LMw Ol Ogó³em

W ogd 1,5

2,4 2,5

3,2 3,5 3,8 4,3 4,5 9 2,7

Najsilniejsze oddzia³ywanie gradacji korni-

ka drukarza by³o w drzewostanach na siedli-

skach lasumieszanego œwie¿ego. Ma tumiejsce

przyspieszony proces przechodzenia drzewo-

stanów do nastêpnych faz ich rozwoju,

wywo³any du¿ym udzia³em œwierka w drzewo-

stanach oraz oddzia³ywaniem gradacji. Obec-

noœæ œwierka przyczyni³a siê do destabilizacji

drzewostanów. Odnotowano tu 28 % po-

wierzchni z drzewostanami w fazie rozpadu.

Na innych siedliskach odnotowano ni¿sze

wyst¹pienia tej fazy : w borze mieszanym œwie-

¿ym — 5%, borze mieszanym wilgotnym —

KARST.). Zamarcie pojedynczego œwierka po-

woduje wytworzenia luki w sklepieniu drze-

wostanu, jego wywrócenie powiêksza tê lukê

wielokrotnie — poprzez ³amanie i wywracanie

innych drzew w czasie upadku. W powsta³ej

luce zmieniaj¹ siê warunki mikroklimatyczne.

Przy nastêpnej gradacji drzewa s¹siaduj¹ce z

luk¹ s¹ bardzo czêsto opanowywane przez

korniki. Nastêpuje kolejne powiêkszenie luki.

Pojawiaj¹ce siê w luce odnowienie przez

10–20 lat ma zapewnion¹ os³onê przed du¿y-

mi roœlino¿ercami, któr¹ tworz¹ krzy¿uj¹ce

siê pnie i sprê¿yste ga³êzie.

Tabela 2.

STL BMœw BMw LMb Lœw LMœw LMw Ol OlJ

Lw Ogó³em

W ogp 1,0

1,0 1,0 1,2 1,3

1,4

1,6 1,7 1,9 1,3

12,5%, lesie mieszanym wilgotnym — 9%, lesie

œwie¿ym — 2.5%, lesie wilgotnym — 5%. Fazy

rozpadu nie odnotowano na powierzchniach z

drzewostanami na siedliskach: olsu, olsu jesio-

nowego i lasu mieszanego bagiennego.

Du¿a liczba powierzchni z odnowieniem

œwierkowym, obecnoœæ tego gatunku w war-

stwie podokapowej i wdrzewostanie œwiadczy

o zachowaniu ci¹g³oœci wystêpowania na sie-

dliskach borów mieszanych. Intensywne wy-

474

A NDRZEJ K ECZYÑSKI

dzielanie siê œwierków z drzewostanów na sie-

dliskach lasu mieszanego œwie¿ego, maj¹ce

spektakularny charakter, prowadzi do zredu-

kowania znaczenia tego gatunku na tym siedli-

sku. Na siedliskach lasowych, eliminacja œwier-

ka z drzewostanów i jego niewielki udzia³ w

odnowieniu, wskazuje na trwaj¹cy proces ustê-

powania œwierków z drzewostanów na ¿y-

znych siedliskach. Istnienie œwierka w lasach

Bia³owieskiego Parku Narodowego nie jest za-

gro¿one, ale w znacz¹co zmienia siê jego udzia³

w drzewostanach i wp³yw na ich dynamikê.

Obecnie dynamika drzewostanów w znacz-

nym stopniu kszta³towana jest przez obecnoœæ

œwierka i zwi¹zanego z nimkornika drukarza.

THE EFFECT OF SPRUCE BARK BEETLE GRADATION ON TREE STANDS IN THE STRICT

PROTECTION AREA OF BIA£OWIE¯A NATIONAL PARK

Summary

In the years 1994–1997 a gradation of the spruce

bark beetle, caused by the drought and the high tem-

peratures prevailing in the previous years, took place

in Bia³owie¿a Forest. To make an evaluation of the for-

est’s condition after the gradation, a system of a

permanent study plots was set in the Strict Protection

Area of Bia³owie¿a National Park. In the present article

are summarized observations from 388 plots. We ana-

lysed the proportion of spruce in a lying wood, a tree

stand and a new generation of the tree stand, in rela-

tion with the character of the forest habitat and the

tree stand development phase.

The results of the observations confirm the hy-

pothesis that the process of the spruce retiring from

fertile habitats has been lasting for several years. The

most extensive changes caused by the spruce bark

beetle were noted in young mixed/coniferous forest

stands.

LITERATURA

B ERNADZKI E., B OLIBOK L., B RZEZIECKI B., Z AJ¥CZKOWSKI

J., ¯ YBURA H., 1998. Rozwój drzewostanów natu-

ralnych Bia³owieskiego Parku Narodowego w

okresie od 1936 do 1996 r. Warszawa.

K OWALSKI M., 1994. Zmiany sk³adu gatunkowego la-

sów na tle zmian klimatu w ostatnich dwóch stu-

leciach . Sylwan 9, 34–43.

M ATUSZKIEWICZ W., 1952. Zespo³y leœne Bia³owieskiego

Parku Narodowego . UMCS, Lublin.

M ICHALCZUK C., 2001. Siedliska i drzewostany

Bia³owieskiego Parku Narodowego. Phytocoeno-

sis (N.S.) 13, 3–22.

M IŒCICKI S., 1994. Naturalne fazy rozwojowe drzewo-

stanów — podstawa taksacji leœnych rezerwatów

przyrody . Sylwan 4, 29–39.

M OKRZYCKI T., 2000. Wybrane elementy biologii korni-

ka drukarza Ips typographus (L.) w Puszczy

Bia³owieskiej . [W:] Problemy ochrony ekosyste-

mów leœnych a gradacje kornika drukarza .

G UTOWSKI J. M. (red.), IBL, Warszawa.

P ACZOSKI J., 1925a. Œwierk w ostêpach Bia³owie¿y .Las

polski 8, 358–371.

P ACZOSKI J., 1925b. Œwierk w ostêpach Bia³owie¿y .Las

polski 9, 397–411.

P ACZOSKI J., 1930. Lasy Bia³owie¿y . PROP, Poznañ.

S OKO£OWSKI A. W., 1993. Fitosocjologiczna charakte-

rystyka zbiorowisk leœnych Bia³owieskiego Par-

ku Narodowego . Parki Narodowe i Rezerwaty

Przyrody 3, 5–190.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: