Prawo rolne.doc

Prawo rolne

1. Pojęcie, przedmiot i źródła prawa rolnego.
Prawo rolne można określić jako całokształt norm prawnych regulujących stosunki społeczne związane z kształtowaniem ustroju rolnego, w tym także produkcji rolnej i rynku rolnego.
Przez ustrój rolny należy rozumieć układ stosunków własnościowych i form organizacji produkcji w rolnictwie, jak również form organizacyjnych rynku rolnego.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że wiele istotnych dla prawa rolnego przepisów zawartych jest w aktach prawnych niższego rzędu (niemających charakteru ustawy), publikowanych w zbiorach urzędowych mało dostępnych albo nie publikowanych urzędowo.
Doniosłą rolę odgrywają również statuty lub zasady statutowe organizacji rolniczych. Teoretycznie mają one charakter wewnątrzorganizacyjny (lex contractus), wiążący jedynie członków, w praktyce jednak, ze względu na masowy charakter wspomnianych organizacji i duży stopień ujednolicenia, odgrywają poważną rolę kształtującą, nie mniejszą niż ustawy. Dotyczy to zwłaszcza statutów kółek rolniczych, rolniczych spółdzielni produkcyjnych, spółdzielni kółek rolniczych, rolniczych związków zawodowych.

2. Podstawowe instytucje prawne kształtujące ustrój rolny w okresie międzywojennym.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918r chęć rozładowania napięć w rolnictwie i uchwalenie reformy rolnej w 1920r. Reforma była dosyć radykalna w praktyce wykonywana dosyć opieszale. Większe znaczenie praktyczne miała późniejsza ustawa o reformie rolnej z 1925r.
Przewidywała ona przejmowanie na cele reformy rolnej - za odszkodowaniem nadwyżek majątkowych ponad 180 ha użytków rolnych. Stosowano jednak system wyłączeń ze względu na intensywną gospodarkę hodowlaną i nasienną na uprzemysłowienie gospodarstw (np. ze względu na posiadane gorzelnie). Przy zastosowaniu tych wyłączeń można było zachować do 700 ha.
Rygory ustawy były tak pomyślane, by nakłaniać właścicieli do dobrowolnego parcelowania dóbr. Wywłaszczenie przez państwo było ostatecznością.
Do pozytywnych stron polityki agrarnej okresu międzywojennego należy również zaliczyć ochronę drobnych dzierżawców, którym z czasem umożliwiono wykup ziemi, uchylenie dawnego ustawodawstwa dyskryminacyjnego, wprowadzającego ograniczenie natury narodowościowej czy religijnej, jak również ustawodawstwa stanowego.
Co się tyczy rozwiązań w zakresie stosunków rynkowych, to szczególnie charakterystyczne mogą być przepisy dotyczące cukrownictwa i obrotu cukrem. Na tle ogólnej zasady gospodarki wolnorynkowej już w 1925r. obowiązywały przepisy, będące wyrazem interwencji państwa. Nie bez znaczenia były tu międzynarodowe porozumienia cukrownicze. Ekonomiczną przesłanką wspomnianych przepisów była strukturalna nadprodukcja cukru i dążenie do utrzymania ceny na opłacalnym dla producentów poziomie.
W 1929r. nastąpił wielki kryzys, który ogarnął rolnictwo polskie. Gwałtowne załamanie koniunktury i drastyczny spadek cen produktów rolnych spowodowały niewypłacalność rolników. Stąd konieczność interwencji państwa, która szła w dwóch kierunkach:
1) konwersji (przekształcenia) długów rolniczych,
2) ustanowienia specjalnych procedur ułatwiających oddłużenie.
Oddłużenie następowało dwutorowo, w zależności od tego, czy wierzycielami były banki, czy też inne podmioty. Co się tyczy banków, to instrumentem postępowania oddłużeniowego miało być postępowanie układowe.
Uruchomiono system zachęt w postaci pomocy państwowej dla instytucji kredytowych, które zawrą układy o treści określonej przez Ministra Skarbu. Mianowicie Państwo miało przejąć 50% strat kapitałowych poniesionych przez instytucje wierzycielskie oraz pokryć część strat w utraconych (obniżonych) odsetkach (odsetkach granicach do 3% rocznie).
Stosownie do przepisów ogólnych wymagalność długów rolniczych powstałych przed 1 VII 1932r. ulegała zawieszeniu z mocy samego prawa do 1 XI 1934r. W ciągu 3 lat długi rolnicze mogły być spłacane papierami wartościowymi. Długi rolnicze mogły być skonwertowane na długi w 4,5% listach zastawnych umarzalnych w okresie do 55 lat, emitowanych przez określone instytucje kredytowe.

3. Własność rolnicza i jej podstawowe funkcje.
Cechami wspólnymi własności wg. prawa cywilnego oraz wg. prawa rolnego to, że:
1. jest to prawo wyrażające najszerszy zakres stosunku podmiotu do dóbr materialnych,
2. jest to prawo charakteryzujące się szczególną elastycznością, należy więc rozumieć, że gdy tylko odpadnie którekolwiek z ograniczeń prawa własności, automatycznie powraca ono do poprzedniego, szerokiego zakresu treściowego.
Są to dwie cechy uniwersalne, które dają się odnieść do wszelkich kategorii własności.
Prawo cywilne reguluje przede wszystkim prawa do poszczególnych rzeczy. Tymczasem specyficzne cechy własności rolnej ujawniają się wówczas, gdy stanowi ona swoiste mienie, jakie składa się na zorganizowaną całość gospodarczą, którą jest gospodarstwo rolne. Nawet szczególny reżim nieruchomości rolnej występuje dopiero wówczas, gdy wchodzą one w skład gospodarstwa rolnego lub mogą doń wchodzić potencjalnie.
Własność rolnicza powinna być rozumiana przede wszystkim jako mienie zorganizowane w ramach gospodarstwa rolnego.

4. Podaj definicje legalne gospodarstwa rolnego.
1. W sensie ekonomicznym za gospodarstwo rolne uważa się „wyodrębniony i celowo zorganizowany zespół czynników produkcji rolnej, zdolny do wytwarzania produktów rolnych”.
2. Definicja dla celów podatku rolnego „za gospodarstwo rolne uważa się obszar użytków rolnych, gruntów pod stawami oraz sklasyfikowanych w operatach ewidencyjnych jako użytki rolne gruntów pod zabudowaniami związanymi z prowadzeniem tego gospodarstwa o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 1 ha przeliczeniowy, stanowiących własność lub znajdujących się w posiadaniu osoby fizycznej lub osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej.
3. Zgodnie z art. 553 k.c. za gospodarstwo rolne uważa się „grunty rolne z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”.
4. W ustawie o ubezpieczeniach społecznych rolników za gospodarstwo rolne uważa się „każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej, którą z kolei rozumie się jako działalność w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym produkcji ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej, rybnej i leśnej”.

5. Gospodarstwo rolne a przedsiębiorstwo rolne.
Ekonomiczną kategorię przedsiębiorstwa rolnego pojmuje się jako rolniczą jednostkę gospodarczą, wytwarzającą produkty rolne lub świadczącą usługi na rynku. Tak rozumiane przedsiębiorstwo stanowi organizm gospodarczy obejmujący taki sam zakres czynników produkcji, jak i gospodarstwo rolne. Za kryterium wyróżnienia przedsiębiorstwa rolnego proponuje się towarowość produkcji danej jednostki wytwórczej.



6. Ograniczone prawa rzeczowe w stosunkach rolnych (użytkowanie, służebność hipoteka).
Ograniczone prawa rzeczowe regulowane są przez art od 271 do 295 oraz przepisy o hipotece.
Art. 271. Użytkowanie gruntu stanowiącego własność Skarbu Państwa może być ustanowione na rzecz rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako prawo terminowe lub jako prawo bezterminowe. W każdym razie użytkowanie takie wygasa z chwilą likwidacji spółdzielni.
Art. 272. § 1. Jeżeli rolniczej spółdzielni produkcyjnej zostaje przekazany do użytkowania zabudowany grunt Skarbu Państwa, przekazanie budynków i innych urządzeń może nastąpić albo do użytkowania, albo na własność.
§ 2. Budynki i inne urządzenia wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na użytkowanym przez nią gruncie Skarbu Państwa stanowią własność spółdzielni, chyba że w decyzji o przekazaniu gruntu zostało zastrzeżone, iż mają się stać własnością Skarbu Państwa.
§ 3. Odrębna własność budynków i innych urządzeń, przewidziana w paragrafach poprzedzających, jest prawem związanym z użytkowaniem gruntu.
Art. 273. Jeżeli użytkowanie gruntu Skarbu Państwa przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną wygasło, budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane i stanowiące własność spółdzielni stają się własnością Skarbu Państwa. Spółdzielnia może żądać zapłaty wartości tych budynków i urządzeń w chwili wygaśnięcia użytkowania, chyba że zostały wzniesione wbrew społeczno-gospodarczemu przeznaczeniu gruntu.
Art. 274. Przepisy dotyczące własności budynków i innych urządzeń na gruncie Skarbu Państwa użytkowanym przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną stosuje się odpowiednio do drzew i innych roślin.
Art. 275. Rolnicza spółdzielnia produkcyjna może zmienić przeznaczenie użytkowanych przez siebie gruntów Skarbu Państwa albo naruszyć ich substancję, chyba że w decyzji o przekazaniu gruntu inaczej zastrzeżono.
Art. 277. § 1. Jeżeli statut rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub umowa z członkiem spółdzielni inaczej nie postanawia, spółdzielnia nabywa z chwilą przejęcia wniesionych przez członków wkładów gruntowych ich użytkowanie.
§ 2. Do wniesienia wkładów gruntowych nie stosuje się przepisów o obowiązku zachowania formy aktu notarialnego przy ustanowieniu użytkowania nieruchomości.
Art. 278. Statut rolniczej spółdzielni produkcyjnej może postanawiać, że - gdy wymaga tego prawidłowe wykonanie zadań spółdzielni - przysługuje jej uprawnienie do zmiany przeznaczenia wkładów gruntowych oraz uprawnienie do naruszenia ich substancji albo jedno z tych uprawnień.
Art. 279. § 1. Budynki i inne urządzenia wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na gruncie stanowiącym wkład gruntowy stają się jej własnością. To samo dotyczy drzew i innych roślin zasadzonych lub zasianych przez spółdzielnię.
§ 2. W razie wygaśnięcia użytkowania gruntu działka, na której znajdują się budynki lub urządzenia będące własnością spółdzielni, może być przez spółdzielnię przejęta na własność za zapłatą wartości w chwili wygaśnięcia użytkowania. Drzewa i inne rośliny zasadzone lub zasiane przez spółdzielnię stają się własnością właściciela gruntu.

7. Obrót ziemią (pojęcie, rodzaje i zasady).
Pojęcie obrotu ziemią może być używane w znaczeniu szerszym lub węższym. Przez obrót ziemią sensu largo rozumie się wszelkie sytuacje, które prowadzą do zmiany podmiotów gospodarczych w gospodarstwie rolnym. Do sytuacji prawnych obrotu ziemią sensu largo zalicza się, zatem wszelkie instytucje prawne powodujące zmianę osoby producenta rolnego, zmianę władania gruntami – zarówno przeniesienie własności nieruchomości rolnej jak i dziedziczenie gospodarstw, przekazanie gospodarstwa następcy lub Skarbowi Państwa a także umowę dzierżawy.
Przez obrót sensu stricto rozumie się zmiany własnościowe w zakresie władania ziemią, a zatem wchodzą tu w grę instytucje prawne prowadzące do zmiany własności nieruchomości rolnych lub gospodarstw jako zorganizowanych całości gospodarczych opartych na własności nieruchomości. Do obrotu sensu stricto nie należy, więc obrót dzierżawny. Rozważania na temat obrotu ziemią jako instrumentu kształtowania gospodarstw indywidualnych obejmuje dwie instytucje obrotu własnościowego: przeniesienie własności nieruchomości rolnej oraz zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego i problemy obrotu dzierżawnego.
8. Przedmiot obrotu ziemią.
Jak niżej.
9. Zasady obrotu własnościowego (przedmiot obrotu, obrót udziałami we współwłasności).
Art. 157 § 1 k.c. (warunek i termin) własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości została zawarta pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu do przeniesienia własności potrzebne jest dodatkowe porozumienie stron obejmujące ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności nieruchomości (art. 157 § 2 k.c.).
Art. 158 k.c. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Cudzoziemiec może nabyć nieruchomość wyłącznie po uzyskaniu zgody Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Nieruchomościami rolnymi są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej. Definicja utożsamia pojęcie nieruchomości z pojęciem gruntu rolnego. Dodany nowelizacją art. 461 k.c. posługuje się pojęciem „wykorzystywać” zamiast „użytkować” i w ten sposób rozszerza zakres pojęcia nieruchomości rolnej. Oprócz nieruchomości użytkowanej na cele produkcji rolnej, do nieruchomości rolnych zaliczyć także należy te, które służą lub mogą służyć rolniczej działalności wytwórczej a więc takie nieruchomości gdzie zlokalizowane są zakłady przetwarzania produktu rolnego np.: mleczarnie, masarnie, chłodnie, suszarnie i inne związane z prowadzonym gospodarstwem.
Nieruchomościami rolnymi są te grunty rolne, które rzeczywiście lub przynajmniej potencjalnie mogą służyć celem działalności wytwórczej w rolnictwie. Utrata rolnego charakteru przez nieruchomość rolną następuje na skutek wydania ostatecznej decyzji o wyłączeniu jej z produkcji rolnej i przeznaczeniem jej na cele niezwiązane z działalnością wytwórczą w rolnictwie. Gdy chodzi natomiast o przeznaczenie gruntów pod skoncentrowane budownictwo na terenach przeznaczonych na ten cel przestrzennego miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, to momentem utraty przez nieruchomość jej rolnego charakteru jest podjęcie przez radę gminy uchwały o scaleniu lub podziale nieruchomości.
Zachował moc obowiązującą art. 166 § 1 przewidujący szczególne zasady przy sprzedaży przez współwłaścicieli nieruchomości rolnej udziału we współwłasności lub części tego udziału. Zgodnie
z art. 198 k.c. każdy ze współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli. Prawo to doznaje ograniczenia przy sprzedaży udziału we współwłasności nieruchomości rolnej. Pozostałym współwłaścicielom przysługuje prawo pierwokupu, jeżeli prowadzą gospodarstwo rolne na gruncie wspólnym. Zgodnie z regułami prawa pierwokupu (art. 596 – 602 k.c.) Umowa sprzedaży może być sporządzona jedynie warunkowo a o treści tej umowy należy zawiadomić współwłaścicieli uprawnionych do pierwokupu. Uprawnieni do pierwokupu mają termin jednego miesiąca do złożenia oświadczenia dotyczącego skorzystania ze swojego uprawnienia. Po upływie terminu lub w przypadku wyraźnego zrzeczenia się prawa współwłaściciela do pierwokupu można dokonać przeniesienia prawa współwłasności. Umowa przeniesienia współwłasności dokonana bezwarunkowo jest nieważna.
Prawo pierwokupu przysługuje współwłaścicielowi z trzema wyjątkami:
a) gdy współwłaściciel prowadzący jednocześnie gospodarstwo rolne sprzedaje swój udział we współwłasności wraz z tym gospodarstwem,
b) gdy nabywcą sprzedawanego udziału jest inny współwłaściciel,
c) gdy nabywcą sprzedawanego udziału jest osoba, która dziedziczyłaby gospodarstwo po sprzedawcy,
Prawo pierwokupu zgodnie ze swoją istotą przysługuje wyłącznie przy sprzedaży udziału, nie ma, zatem zastosowania w razie nieodpłatnego zbycia udziału albo w razie zbycia udziału w zamian za dożywocie.
Prawo pierwokupu: art. 596, 597, 598, 599, 600, 601, 602 k.c.

10. Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego.
Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego polega na likwidacji stosunku własności wspólnej i przekształceniu jej we własność jednego tylko podmiotu. Przy zniesieniu współwłasności gospodarstwa rolnego dochodzi do konieczności pogodzenia dwóch przeciwstawnych tendencji ustawodawczych:
a) tendencji do ułatwienia wyjścia z niepodzielności jako stanu tymczasowego,
b) tendencji do zachowania określonej struktury gospodarstw rolnych.
Zniesienie współwłasności może nastąpić:
a) na mocy umowy, jeżeli współwłaściciele są zgodni co do zasady i sposobu zniesienia współwłasności,
b) na mocy orzeczenia sądowego, jeżeli między współwłaścicielami zaistniał spór co do zasady lub sposobu zniesienia współwłasności.
W zasadzie zniesienie współwłasności powinno nastąpić przez podział w naturze, chyba, że byłoby to sprzeczne z ustawą, społeczno – gospodarczym przeznaczeniem rzeczy lub znacznym zmniejszeniem jej wartości (art. 211 i 212 k.c.). Dopiero, gdy podział w naturze jest niemożliwy, można przyznać przedmiot współwłasności jednemu ze współwłaścicieli zapewniając pozostałym spłatę, albo też sprzedać przedmiot współwłasności na licytacji i dokonać podziału uzyskanych środków.
W odniesieniu do nieruchomości rolnych tak ujmowane zasady ogólne uznano za mało przydatne, dlatego w regulacji kodeksu cywilnego obowiązuje szereg odchyleń ustawowych znamiennych dla prawa rolnego (art. 213 i 214 k.c.).
Obecnie mamy do czynienia ze zniesieniem współwłasności gospodarstwa rolnego, które nie jest rzeczą, a zespołem rzeczy stanowiących potencjalną całość gospodarczą. Przedmiotem zniesienia współwłasności nie jest rzecz czy poszczególne rzeczy, ale gospodarstwo jako zorganizowana całość.
Druga istotna modyfikacja instytucji zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego polega na tym, że reguły szczególne określone w przepisach art. 213 – 218 k.c. mają zastosowanie jedynie w przypadku sądowego zniesienia współwłasności gospodarstwa. Jeżeli współwłaściciele dojdą do porozumienia co do sposobu zniesienia współwłasności czynność ta nie podlega żadnym ograniczeniom ani też kontroli.

11. Obrót rodzinny. Wymień jego podstawowe formy.
Obrót rodzinny występuje przeważnie w formie umowy dożywocia, darowizny albo umowy z następcą zawieranej w trybie przepisów ustawy o ubezpieczeniach społecznych rolników. Pomimo, że regulacja prawna nie wymaga, aby strony umowy darowizny pozostawały w stosunku pokrewieństwa lub powinowactwa praktyka wskazuje, że darowizny na rzecz osób niespokrewnionych obejmuje nikły procent przypadków. Dało to podstawę do sformułowania poglądu o konieczności istnienia stosunku bliskości pomiędzy darczyńcą a obdarowanym, jako causa darowizny gospodarstwa rolnego. W praktyce darowizny gospodarstwa rolnego odbiegają od wzorca modelu przewidzianego przepisach
art. 888-902 k.c.
Najczęściej obdarowany obciążony jest obowiązkiem dokonania świadczeń na rzecz darczyńcy bądź na rzecz innych osób (najczęściej rodzeństwa).
Tradycyjną formą przekazywania gospodarstwa rolnego w obrocie rodzinnym była umowa dożywocia. Elementami przedmiotowo istotnymi wyróżniającymi tę umowę spośród innych, są okoliczności związane z przeniesieniem własności w zamian za zobowiązanie się nabywcy do dożywotniego utrzymania zbywcy w zakresie określonym przez art. 908 k.c.
Dotyczą art. 890, 896 – 899 k.c.



12. Zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych z uwzględnieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001r.
2) w art. 160:
a) § 1 otrzymuje brzmienie:
„§ 1. Własność nieruchomości rolnej lub jej części może być przeniesiona na rzecz osoby fizycznej tylko wtedy, gdy nabywca:
1) stale pracuje w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
2) ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego.”;
b) § 3 otrzymuje brzmienie:
„§ 3. Rozporządzenie Rady Ministrów, wydane po zasięgnięciu opinii właściwej komisji sejmowej oraz sejmowej Komisji Prac Ustawodawczych, określi, jakie nieruchomości uważa się za nieruchomości rolne, jakie gospodarstwo uważa się za gospodarstwo rolne, jakie kwalifikacje uważa się za kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego oraz organ właściwy do stwierdzania spełnienia warunków wymaganych dla nabycia własności nieruchomości rolnej przez osobę fizyczną i do wydawania zezwoleń na nabycie własności nieruchomości rolnej przez osoby prawne. Rozporządzenie to może uzależnić przeniesienie własności nieruchomości rolnej od przejęcia przez nabywcę ciążących na niej długów z tytułu nadania albo z tytułu sprzedaży przez Państwo.”;
3) w art. 161:
a) § 1 i 2 otrzymują brzmienie:
„§ 1. Obszar nabytej przez osobę fizyczną nieruchomości rolnej, wraz z obszarem nieruchomości rolnej stanowiącej już własność nabywcy lub wraz z obszarem odpowiadającym jego udziałowi we współwłasności takiej nieruchomości, nie może przekraczać norm obszarowych, które według przepisów o przeprowadzeniu reformy rolnej stanowią górną granicę obszaru nieruchomości nie podlegającej przejęciu przez Państwo na cele reformy rolnej.
§ 2. W razie przekroczenia obszaru wymienionego w § 1 nadwyżka może być przejęta na własność Państwa, chyba że przekroczenie obszaru jest nieznaczne, a przejęcie nadwyżki nie byłoby celowe. Przejęcie następuje bez odszkodowania, w stanie wolnym od obciążeń, z wyjątkiem obciążeń z tytułu służebności gruntowych. O przejęciu nadwyżki orzeka sąd w postępowaniu nieprocesowym na wniosek Skarbu Państwa.”,
b) § 4 uchyla się;
4) art. 162 uchyla się;
5) art. 163 otrzymuje brzmienie:
„Art. 163. § 1. Jeżeli wskutek przeniesienia własności nieruchomości rolnej lub jej części miałby nastąpić podział gospodarstwa rolnego, przeniesienie własności może nastąpić tylko wtedy, gdy nabywana nieruchomość rolna lub jej część bądź sama przez się, bądź wraz z nieruchomościami stanowiącymi już własność nabywcy lub wraz z obszarem odpowiadającym jego udziałowi we współwłasności utworzy gospodarstwo rolne zdolne do towarowej produkcji rolnej.
§ 2. Przy ocenie zdolności gospodarstwa rolnego nabywcy do towarowej produkcji rolnej uwzględnia się zarówno nieruchomości należące do wspólnego majątku małżonków, jak i nieruchomości należące do odrębnego majątku każdego z nich, jeżeli nieruchomości te stanowią lub mogą stanowić całość gospodarczą.”;
6) art. 164 otrzymuje brzmienie:
„Art. 164. Przepisów artykułu poprzedzającego nie stosuje się do przeniesienia własności nieruchomości rolnej na rzecz Państwa.”;
7) art. 165 otrzymuje brzmienie:
„Art. 165. Rozporządzenie Rady Ministrów, wydane po zasięgnięciu opinii właściwej komisji sejmowej, określi warunki uznania gospodarstwa rolnego za zdolne do towarowej produkcji rolnej oraz organ właściwy do stwierdzenia tych warunków. Jeżeli przeniesienie własności nieruchomości rolnej lub jej części następuje w drodze orzeczenia sądu lub ugody sądowej, zdolność gospodarstwa rolnego do towarowej produkcji rolnej ustala sąd.”;
8) art. 214 otrzymuje brzmienie:
„Art. 214. § 1. Jeżeli zniesienie współwłasności nieruchomości rolnej przez podział między współwłaścicieli nie jest dopuszczalne, własność nieruchomości może być przyznana tylko temu ze współwłaścicieli, który odpowiada warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności.
§ 2. Jeżeli kilku współwłaścicieli odpowiada warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności, własność nieruchomości będzie przyznana temu z nich, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele.
§ 3. W braku zgody między współwłaścicielami sąd przyzna nieruchomość temu ze współwłaścicieli, który stale pracuje w gospodarstwie rolnym obejmującym tę nieruchomość, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego właściciela.
§ 4. Jeżeli kilku współwłaściciel stale pracuje w gospodarstwie rolnym obejmującym nieruchomość, sąd przyzna nieruchomość temu ze współwłaścicieli, który daje lepszą gwarancję należytego prowadzenia gospodarstwa rolnego.
§ 5. Przepisy paragrafów poprzedzających stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy nieruchomość rolna może być podzielona, ale liczba wydzielonych części jest mniejsza od liczby współwłaścicieli uprawnionych do otrzymania gospodarstwa.”;
9) art. 215 uchyla się;
10) art. 216 otrzymuje brzmienie:
„Art. 216 § 1. Współwłaściciel, któremu wskutek zniesienia współwłasności przypada nieruchomość rolna, obowiązany jest do spłat na rzecz pozostałych współwłaścicieli, którzy w chwili zniesienia współwłasności:
1) odpowiadają warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności albo
2) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
3) są trwale niezdolni do pracy.
§ 2. Ograniczeń przewidzianych w § 1 nie stosuje się do spłat na rzecz małżonka w razie zniesienia współwłasności nieruchomości rolnej, która stosownie do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego należy do wspólnego majątku małżonków.
§ 3. Wypłata spłat współwłaścicielom mającym kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego ulega zawieszeniu do czasu podjęcia stałej pracy w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej. Jeżeli podjęcie takiej pracy nie nastąpi w ciągu roku od chwili zniesienia współwłasności, prawo do spłaty wygasa.
§ 4. Współwłaściciele, którym zostały przyznane spłaty w związku z ich pracą w gospodarstwie rolnym, a którzy zaprzestali pracy w takim gospodarstwie, tracą prawo do spłat jeszcze nie uiszczonych, chyba że stali się trwale niezdolni do pracy.
§ 5. Oszacowanie nieruchomości rolnej w celu ustalenia wartości udziałów współwłaścicieli przeprowadza się według przepisów sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych.
§ 6. Spłaty przypadające współwłaścicielom określonym w § 1 pkt 1 mogą być obniżone. Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się pod uwagę:
1) typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności,
2) sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.”;
11) w art. 217 w zdaniu pierwszym wyrazy: „mającej kwalifikacje” zastępuje się wyrazami: „odpowiadającej warunkom”, a zdanie drugie skreśla się;
12) w art. 218 wyrazy: „warunki uznania pracy w gospodarstwie rolnym za wykonywaną nieprzerwanie co najmniej od roku” skreśla się;
13) art. 1059 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1059. Spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
1) odpowiadają warunkom wymaganym do nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności albo
2) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
3) są trwale niezdolni do pracy.”;
14) art. 1060 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1060. W granicach określonych w art. 931 § 2 wnuki spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1, dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.”;
15) art. 1061 uchyla się;
16) art. 1062 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1062. § 1. Rodzeństwo spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiada warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1, dziedziczy gospodarstwo rolne także wtedy, gdy zstępni spadkodawcy nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059 lub w art. 1060.
§ 2. W granicach określonych w art. 934 dzieci rodzeństwa spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1, dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059 lub w § 1 niniejszego artykułu. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.”;
17) art. 1063 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1063. Jeżeli ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych.”;
18) art. 1064 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1064. Rozporządzenie Rady Ministrów określi wypadki, w których pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół uprawnia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, oraz zasady i tryb stwierdzania trwałej niezdolności do pracy.”;
19) art. 1065 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1065. § 1. Spadkobiercą testamentowym gospodarstwa rolnego może być każda osoba, która w chwili otwarcia spadku odpowiada warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności.
§ 2. Osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych może na podstawie testamentu dziedziczyć gospodarstwo rolne również wtedy, gdy byłaby uprawniona do dziedziczenia tego gospodarstwa z ustawy.
§ 3. Jeżeli gospodarstwo rolne zostało przeznaczone w testamencie osobie nie odpowiadającej wymaganiom przewidzianym w paragrafach poprzedzających, dziedziczą je spadkobiercy ustawowi.
§ 4. Do dziedziczenia testamentowego przez osoby prawne stosuje się odpowiednio przepisy art. 160 § 2”;
20) art. 1068 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1068. Obszar nabytej przez osobę fizyczną w drodze dziedziczenia lub zapisu nieruchomości rolnej wraz z obszarem nieruchomości rolnej stanowiącej już własność tego spadkobiercy lub zapisobiercy albo z obszarem odpowiadającym jego udziałowi we współwłasności nie może przekraczać obszaru, który według przepisów o przeprowadzeniu reformy rolnej stanowi górną granicę obszaru nieruchomości niepodlegającej przejęciu przez Państwo na cele reformy rolnej. Przepisy art. 161 § 2 i 3 stosuje się odpowiednio.”;
21) art. 1069 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1069. Jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne, spadkobierca może zbyć spadek w całości lub w części tylko osobie odpowiadającej warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności. Dotyczy to również zbycia udziału spadkowego.”;
22) w art. 1071:
a) w § 1 w zdaniu pierwszym wyrazy: „i nie jest trwale niezdolny do pracy” skreśla się;
b) § 2 i 3 otrzymują brzmienie:
„§ 2. W braku zgody między współspadkobiercami sąd przyzna gospodarstwo rolne temu ze spadkobierców, który stale pracuje w tym gospodarstwie, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego spadkobiercy.
§ 3. Spadkobierca, który w chwili działu spadku jest trwale niezdolny do pracy, może otrzymać gospodarstwo rolne tylko wtedy, gdy jest to usprawiedliwione szczególnymi okolicznościami sprawy.”;
23) w art. 1073 zdanie drugie skreśla się;
24) art. 1074 uchyla się;
25) art. 1085 otrzymuje brzmienie:
„Art. 1085. Spadkobierca, który w wyniku działu spadku otrzymał gospodarstwo rolne i zbył je przed upływem lat dziesięciu od daty otwarcia spadku, obowiązany jest do wydania korzyści, uzyskanych w wyniku zbycia gospodarstwa, pozostałym spadkobiercom dziedziczącym gospodarstwo rolne, stosownie do ich udziałów w tym gospodarstwie.”;
26) w art. 1088 § 2 otrzymuje brzmienie:
„§ 2. Jeżeli w chwili działu spadku żaden ze spadkobierców nie odpowiada warunkom określonym w paragrafie poprzedzającym, wkład gruntowy wraz z działką przyzagrodową i siedliskową ulega sprzedaży stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. W takim wypadku rolniczej spółdzielni produkcyjnej przysługuje prawo pierwokupu.”

13. Zapis gospodarstwa rolnego.
Odnośnie zapisu gospodarstwa rolnego zastosowanie ma art. 1067 § 1 kodeksu cywilnego. Do zapisu, którego przedmiotem jest świadczenie pieniężne stosuje się odpowiednio art. 216 § 2 k.c. Jeżeli wykonanie zapisu prowadziłoby do podziału gospodarstwa rolnego lub wkładu gruntowego, sprzecznego z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, spadkobierca zobowiązany do wykonania zapisu może żądać zamiany przedmiotu zapisu na świadczenie pieniężne.
Art. 1067 k.c. nie ogranicza swobody rozrządzenia przez spadkodawcę gospodarstwem rolnym lub wkładem gruntowym w drodze zapisu dopuszczając jednak możliwość modyfikowania zapisu w określonych w tym artykule sytuacjach. Celem modyfikacji jest ochrona zdolności produkcyjnej spadkobiercy gospodarstwa rolnego. Możliwość modyfikowania zapisu jest zróżnicowana w zależności od tego, czy jego przedmiotem jest świadczenie pieniężne, czy też rzecz będąca składnikiem spadkowego gospodarstwa rolnego lub wkładu gruntowego. Możliwość zmodyfikowania zapisu, którego przedmiotem jest świadczenie pieniężne wchodzi w rachubę wtedy, gdy zapis ten nie może być realizowany z innego majątku spadkowego przypadającego obciążonemu spadkobiercy, wskutek czego jego wykonanie ma nastąpić kosztem spadkowego gospodarstwa rolnego lub wkładu gruntowego.
Z art. 216 k.c. wynika, że o sposobie i zakresie zmodyfikowania omawianego świadczenia pieniężnego decyduje przede wszystkim zgodne porozumienie zobowiązanego i uprawnionego do zapisu.
W braku takiego porozumienia wchodzi w rachubę możliwość obniżenia wspomnianego świadczenia jak się jednak wydaje tylko wtedy, gdy wykonanie tego świadczenia w pełnej wysokości obniżyłoby istotnie zdolność gospodarstwa rolnego do prowadzenia prawidłowej gospodarki rolnej. W takim wypadku o stopniu świadczenia decydują kryteria przewidziane w art. 216 § 3 k.c. Stwarza on samodzielną podstawę rozłożenia na raty świadczenia pieniężnego będącego przedmiotem zapisu. Zamiany zapisu na świadczenie pieniężne nie dokonuje sąd z urzędu, ale na żądanie spadkobiercy zobowiązanego do jego wykonania. Zgodnie z art. 6 k.c. na tym spadkobiercy spoczywa ciężar udowodnienia okoliczności wskazujących na to, że wykonanie zapisu w naturze prowadziłoby do wyniku sprzecznego z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. Świadczenie pieniężna przeznaczone w zamian za przeznaczony zapisobiorcy przedmiot zapisu powinno być ekwiwalentne do realnej wartości tego przedmiotu, określone wg. Cen wolnorynkowych. W razie braku porozumienia osób zainteresowanych obciążony zapisem spadkobierca może żądać zamiany tego zapisu na świadczenie pieniężne w procesie cywilnym nie zaś w postępowaniu nieprocesowym.

14. Zasady i tryb uwłaszczenia nieruchomości posiadaczy samoistnych gospodarstw rolnych.

15. Zasady i tryb przekazywania gospodarstw rolnych na podstawie przepisów o ubezpieczeniach społecznych rolników.
Nowa ustawa o ubezpieczeniu rolników wyeliminowała instytucję nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego na rzecz Skarbu Państwa. Zamiast niej ustawa przewiduje odpłatne przejmowanie, na wniosek rolnika, który nabył prawo do emerytury lub renty, całości lub części gruntów wchodzących w skład jego gospodarstwa rolnego, na własność Skarbu Państwa.
Na własność Skarbu Państwa przejmuje się nieruchomości wówczas, gdy rolnik emeryt lub rencista nie zawarł umowy z następcą i nie ma możliwości sprzedaży nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, co najmniej po cenie odpowiadającej oszacowaniu według przepisów o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Spełnienie warunku niemożliwości sprzedaży nieruchomości stwierdza Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa lub upoważniony przez nią wójt. Przejęcie nieruchomości następuje wyłącznie na wniosek zainteresowanego właściciela, aby umożliwić mu spełnienie warunku w postaci zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej. Przejęcie i ustalenie odpłatności następuje w drodze decyzji Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a przejęte nieruchomości wchodzą do zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa.

16. Charakter prawny umowy z następcą.
Przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę (art. 84 ustawy).
Umowa z następcą stanowi nowy typ umowy o charakterze umowy przedwstępnej, dającej następcy możliwość nabycia własności gospodarstwa pod warunkiem, że następca będzie w tym gospodarstwie pracował do czasu nabycia przez rolnika uprawnień emerytalnych (rentowych). Stronami umowy są:
Rolnik – właściciel lub współwłaściciel gospodarstwa rolnego, jako, że do essentialia negotii umowy należy zobowiązanie do przeniesienia własności, oraz następca – osoba młodsza od rolnika co najmniej o 15 lat. Innych wymagań względem na...