AlfabeDegisimininTarihselGelisimiUzerineBirDegerlendirme.pdf

Cumhuriyetimizin 81. Yılına Armağan, (Editör: Yrd.Doç.Dr.Enis Şahin), Sakarya

Üniversitesi Rektörlüğü Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama

Merkezi Müdürlüğü, Adapazarı, Aralık 2004, s.57-63.

ALFABE DEĞİŞİMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ

ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Mustafa Altun *

1. Giriş

Türkler, eldeki yazılı kaynaklardan anlaşıldığına göre başta Göktürk, Uygur,

Arap ve Lâtin asıllı olmak üzere, değişik alfabeler kullanmışlardır. Bu alfabeler

içinde en uzun ve en yaygın kullanılanı Arap alfabesi olmuştur. Ancak özellikle 19.

yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu alfabenin yetersizlikleri, eksiklikleri

olduğundan hareketle değiştirilmesi ve ıslah edilmesi gündeme getirilmiştir.

Aşağıda bu sürecin nasıl gerçekleştiği tarihsel bir sıra içinde verilmeye

çalışılacaktır:

2. Arap Alfabesinden Latin Alfabesine

2.1. Tanzimat Dönemi

Tanzimat aydınlarının önde gelen isimlerinden “Münif Paşa 1863’te Osmanlı

Cemiyet-i İlmiyyesi’ne sunduğu projede Arap harflerinin bitiştirilmeden ayrı

yazılmasını ve “ses uyumu kuralı’ nedeniyle sesli harflerin eksiksiz kullanılmasını

öneriyordu. Latin harflerinin bilinmeyen ve kendini gizleyen bir taraftarı, Ali Vehbi

Bey’in yayınladığı hatırata göre Sultan II. Abdulhamid’dir. Ona göre, “Halkımızın

büyük cehaletine sebep, okuma yazma öğrenimindeki güçlüktür. Bu güçlüğün nedeni

ise harflerimizdir.” Sultan, “Belki bu işi kolaylaştırmak için Latin alfabesini kabul

etmek yerinde olur.” demektedir. Sabık Hakan’ın tersine bu konuda inandığını

cesaretle savunanlar da vardır. Manastır Vilayeti’nin Görice sancağında Kur’an-ı

* Yard.Doç.Dr. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü

Öğretim Üyesi

Kerim ve Ulûm-ı Diniyye muallimi olan Hafız Ali Efendi, Latin harflerinin taraftarı

olduğu için işinden atılmıştır. Taraftarlarının artmasına rağmen Latin harflerinin

kabulü sorunu uygulamada cesaretsizlik nedeniyle hasıraltı edilmekteydi (Ortaylı,

2001:103).

2.3. II. Meşrutiyet Dönemi

II. Meşrutiyet döneminde de alfabenin ıslahı veya değiştirilmesine yönelik

örgütlü girişimlerde bulunulmuştu. 1911 tarihinde Milaslı Ismayıl Hakkı

öncülüğünde kurulan Islah-ı Huruf Cemiyeti, bu amaçla Yeni Yazı adlı bir dergi bile

çıkarmıştı. Yönetim kurulunda Recaizade Mahmud Ekrem, Celal Nuri (İleri),

Süleyman Nazif, Celah Sahir (Erozan) ve Cenab Şahabettin gibi dönemin ileri

gelenlerinin bulunduğu dernek, amacını “harfleri tadil ve ıslah ile mükemmel hale

getirmek” olarak açıklamıştı(Sadoğlu, 2003:220).

II. Meşrutiyet döneminde alfabe tartışmaları içerisinde belki de en ilginç

tutum, Türkçülerin Arap harflerindeki ısrarıydı. Oysa Türkçüler için Latin alfabesi,

okuma-yazmayı kolaylaştırmasının yanında Arapça-Farsça kökenli sözcükleri

orijinallerinden farklılaştıracak ve imlasını yeniden düzenleyecek bir avantaja

sahipti. Necip Asım, Milaslı İsmayıl Hakkı, Müftüoğlu Ahmed Hikmet ve hatta

Gökalp; Arap harflerinden vazgeçilmesinin Müslümanlar arasındaki bağları

zayıflatacağını savunuyorlardı. Arap alfabesi Türkçüler için aynı zamanda Türk

lehçelerini yazıda birleştirebilecek bir işleve sahipti. Üstelik Arap alfabesi, Türk

lehçeleri arasındaki fonetik ayrımları da gizleyebiliyordu. Ancak 1926’da tüm

Sovyet Müslümanlarının Latin alfabesine geçirilmesi kararının alındığı Bakü’deki

I.Türkoloji Kongresi’nden sonra Türkçülerin Latin alfabesi konusundaki tavırlarını

belirgin şekilde değiştirmeleri de bu açıdan anlamlıydı (Sadoğlu, 2003:221).

2.3. Cumhuriyet Dönemi

Cumhuriyet döneminde alfabe değiştirilmesine yönelik ilk öneri 1923’te İzmir

İktisat Kongresi’nde işçi delegelerinden Ali Nazmi tarafından verilmiş, ancak başta

Kongre başkanı Kâzım Karabekir olmak üzere delegelerden büyük kısmı tarafından

sert tepkiyle karşılanmıştır (Korkmaz, 1963:37).

Kâzım Karabekir Hakimiyyet-i Milliyye gazetesinin 5 Mart 1923 tarihli

baskısında verdiği demeçte: Arkadaşlar, bugün hangi ecnebî ile görüşseniz ilk

işiteceğiniz sözler: “Türkçe gayet güzel bir lisandır, kolaydır, fakat harfler fenadır.”

Bunlar bütün ecnebîlerin ağzında ve sizinle ilk görüşen bir ecnebînin size telkin

edeceği şeylerdir. Ve bu fikir ekseriyyetle gayr-ı İslâm insanlardan ibaret olan

birtakım tercemanlar vasıtasiyle her tarafta ve hassat’an Istanbul’da ecnebîlere telkin

edilmektedir.... Bizim dilimizi terennüm edecek hiçbir Lâtin hurufu yoktur. Bugün

Fransızca huruf o kadar karışıktır ki bizim dilimizi kabil değil terennüm edemez.”

(Levend, 1972:392-393) diyerek öneriye tepkisini dile getirmiştir.

Alfabe tartışmalarını Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne ilk taşıyan İzmir

milletvekili Şükrü Saracoğlu olmuştur. Saracoğlu, Maarif Vekâleti’nin bütçesinin

görüşüldüğü 25 Şubat 1924 tarihli oturumunda gösterilen gayrete rağmen, yine de

halkın okuma-yazma oranının düşüklüğünü Arap alfabesine bağlıyordu: “Benim

kanaatimce, bu büyük derdin en vahim noktası harflerdir. Eğer ben Arap harfi

diyecek olursam burada da acaba benim fikrime tuğyan ve isyan edecek var mı?

Efendiler! Bunun yegâne kabahati harflerdir. Arap hurûfatı, Türk lisanını yazmaya

müsait değildir. Hacımızın, hocamızın, amirimizin, memurumuzun gayretine,

asırlardan beri yapılan bunca fedakarlıklara rağmen halkımızın ancak yüzde ikisi

veya üçü okumuştur” (Levend, 1972:395)

Kültürel anlamda muhafazakâr aydınların alfabe değişikliği konusunda

duydukları rahatsızlığın gerekçesini anlamak mümkündü. Köprülüzâde M. Fuad ve

Zeki Velidi (Togan) gibi Türkçüler, böyle bir değişikliğin uzun vadede bir “kültür

buhranı”na yol açacağını savunuyorlardı. Üstelik Latin harfleri Batı medeniyetine

dahil olmanın zorunlu bir koşulu da olamazdı. İlginç bir şekilde Musevi Avram

Galanti de Latin harflerine aynı gerekçelerle karşı çıkıyordu. Galanti’ye göre

“ilerleme” ile alfabe değişikliği arasında kurulan bağıntı da tamamen temelsiz bir

iddiaydı. Nitekim Japonlar, geleneksel alfabelerini korudukları halde hızla

modernleşebilmişlerdi (Sadoğlu, 2003:223).

20 Mayıs 1928’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki bir oturumda

“beynelmilel rakamların” kabulü görüşmeleri sırasında, Kastamonu milletvekili

Hasan Fehmi Bey’in sorusuna cevap veren Maarif Vekili Mustafa Necati, konunun

en kısa zamanda oluşturulacak bir “encümen” tarafından karara bağlanacağını ifade

etmişti. (Levend, 1972:400) Kurulan Dil Encümeni’nin çalışmaları sonunda biri

alfabe, diğeri dil olmak üzere iki ayrı rapor hazırlanmıştı. Alfabe raporuna göre Dil

Encümeni, Latin esasında bir alfabenin ortak ve ve edebî dilimizin dayandığı

İstanbul Türkçesine uygulanabileceğine karar vermiş ve bu amaçla yeni bir harf

sistemi meydana getirmişti (Levend, 1972:401.)

Bu raporun ertesinde 9 Ağustos 1928 akşamı Mustafa Kemal Atatürk,

Sarayburnun’daki büyük eğlentide de, etrafını saran halka hitaben, ilk defa harf

inkılãbını açıklayarak yeni harflerin kabul edilmesi lazım geldiğini belirttikten sonra:

"... Bir milletin, bir heyet-i içtimâînin (toplumun) yüzde onu okuma yazma bilir,

yüzde sekseni bilmez, bundan insan olanlar utanmak lâzımdır. Bu millet utanmak

için yaratılmış bir millet değildir; iftihar etmek için yaratılmış bir millettir, tarihini

iftiharla doldurmuş bir millettir. Fakat, milletin yüzde sekseni okuma yazma

bilmiyorsa bu hata bizde değildir. Türk'ün seciyesini anlamayarak kafasını birtakım

zincirlerle saranlardadır. Artık mazinin hatalarını kökünden temizlemek

zamanındayız. Hataları tashih edeceğiz (düzelteceğiz)." diyerek yeni alfabe

önerisinin onaylandığını ve yakında yasal bir düzenlemeye konu olacağının işaretini

vermişti (Atatürk, 1997:272).

Mustafa Kemal, Sarayburnu söylevinden sonra çıktığı yurt gezilerinde yeni

alfabeyi bizzat kendisi halka tanıtmaya başladı. Dolmabahçe Sarayı “Başöğretmen”in

daha seçkin öğrencilerine ev sahipliği yapıyordu. Atatürk, 1 Kasım 1928’de yaptığı

açılış konuşmasında bu birkaç aylık alfabe seferberliğini hâlâ tereddüt yaşayanların

kuşkularını gidermeye yönelik “basit bir tecrübe” sunacaktı.

Atatürk’ün konuşmasından hemen sonra “Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki

Hakkında Kanun” teklifi Tekirdağ milletvekili Cemil (Uybadın), Afyonkarahisar

milletvekili Ali (Çetinkaya) ve Erzincan milletvekili Saffet (Arıkan) tarafından

meclis başkanlığına verilmiş ve aynı gün mecliste kabul edilmiştir. 1353 sayılı kanun

3 Kasım 1928’de Resmi Gazete’de yayımlanmış ve yürürlüğe girmiştir.

3. Sonuç

Yukarıdaki tarihsel süreç göz önüne alındığında alfabe değişikliğinin hem

bilimsel, hem de siyasî bir görünüm kazandığını söylemek mümkündür. Alfabe

değişikliğinin gerekli olduğuna dair akademik ve entelektüel çevrelerce yapılan

değerlendirmeler şu noktalarda toplanmıştır:

Bin yıla aşkın Türkler arasında kullanılan bu alfabe sistemi, Türkçenin ses

sistemine uymayan özellikler içeriyordu. Türkçedeki temel 8 ünlüye karşılık Arap

alfabesinde bunları karşılayabilecek üç harf vardı (elif, vav ve ye) ( .) , ,

Türkçede yer almayan, sadece Arapça ve Farsça asıllı sözcüklerde kullanılan harfler

mevcuttu (peltek se, ha, hı, zal, zı, ayın) ( , , , , , ). K, g ve nazal n

ünsüzleri için de tek bir harf atanmıştı: kef () . Bunun yanı sıra ha-hı-he ( , , ),

peltek se-sin-sad (te ,) , -tı ( , ), peltek ze-ze-zı ( ) , , ) gibi Türkçede tek

sesle karşılanan birden fazla harf bulunmaktaydı. Harflerin yazımı sırasında da

özellikle noktalı harflerde sorunlar yaşanıyor, nokta eksikliği ya da fazlalığı yanlış

okumalara yol açıyordu.

Siyasî noktadan bakıldığında geleneksel kalmayı ve eski kurumların

devamlılığını isteyenler, Cumhuriyet sonrasında gerçekleştirilen hemen her değişim

hareketinde olduğu gibi alfabe değişikliğinde de direnç göstermiş, alfabe

değişikliğini eski medeniyetten bir kopuş olarak algılamıştır. Bu algılayış siyasî

olmanın ötesinde dinî bir söylemi de beraberinde getirmiş, Kur’an harflerinin

Hıristiyan dünyaya ait Latin harfleriyle değiştirildiği yorumlarına yol açmıştır. Bu

arada bin yıllık kültürel birikimin harf değişikliğiyle göz ardı edileceği de

vurgulanmış, bu durumun “kültürel erozyon”a neden olacağı ileri sürülmüştür.

Yenilikçi ve değişimci kanattakiler ise, çağın ileri toplumlarının düzeyine

ulaşmada geleneksel yapıları bir engel olarak görmektedir. Bu bağlamda Arap

alfabesinin de toplumun genelini okuma ve yazmadan dolayısıyla çağdaş bilgiden

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: