ADMINISTRACJA PUBLICZNA
I SEMESTR
GRUPA. A
Urszula Cieślik
HISTORIA ADMINISTRACJI
Temat:
„ Ustrój administracyjny wolnych miast Gdańsk (1807-1814) i Krakowa (1815-1846)”
Postaram się w moim opracowaniu przedstawić w najbardziej przejrzysty sposób jak wyglądał ustrój administracyjny w Wolnym Mieście Krakowie.
Podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego, aktem z 3 mają 1815 r. utworzono Wolne Miasto Kraków - „ Wolne, Niepodległe, Ściśle Neutralne Wolne Miasto Kraków z okręgiem” Zajmowało obszar 1150 m2, ludność w 1815 roku wynosiła 88 tyś w tym ponad 23 tys. w Krakowie, zaś w 1833 r. 123 tyś w tym 33.100 osób w Krakowie. W sąsiedztwie Krakowa znajdowały się jeszcze 3 miasta i 224 wsie ( 40 z nich było w posiadaniu duchowieństwa). Utworzony obszar pozostawał jednak pod ciągłą kontrolą państw zaborczych: Imperium Rosyjskiego, Królestwa Pruskiego i Cesarstwa Austrii. Okazało się więc, iż Rzeczpospolita Krakowska tylko z nazwy była niepodległa, ponieważ będąc pod opieką trzech mocarstw nie miała np.: takiej niezależności zewnętrznej jak Wolne Miasto Gdańsk, na wzór którego została stworzona. Musiała się poddać we władze tzw. Rezydentom, którzy byli przedstawicielami trzech sąsiadujących z nią mocarstw. Dokonywali oni różnych wystąpień
i działań wobec władz Wolnego Miasta. Choć obie konstytucje nie określały zakresu praw
i obowiązków rezydentów, wydarzenia w polityce same nadały charakter dla ich stanowiska. Rezydenci posiadając decydujący głos w Komisji Organizacyjnej posiadali bardzo duży wpływ na rozwój reform administracji w Wolnym Mieście Krakowie. Ogólnie stwierdzić można fakt, iż działanie Rezydentów miało charakter rozjemczo- kontrolny. Przyczynili się także do ograniczenia autonomii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dopiero konstytucja z 1833 określiła role Rezydentów jako rozjemców pomiędzy Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów. Uzyskali także prawo występowania jako zwierzchnicy wobec władz Wolnego Miasta i podejmowali decyzję nawet w drobnych sprawach. Dzięki takiemu postępowaniu urząd Dyrektora Policji uzyskał dużą samodzielność, zniesiono urząd wójtów i narzucono kodeks milicji dla Wolnego Miasta. Doprowadziło to do ukształtowania się dwuwładzy – z jednej strony Senat i organy działające na podstawie i w granicach konstytucji, a z drugiej samowolna działalność Rezydentów, która opierała się na wojsku i postanowieniach traktatów międzynarodowych.
Postanowienie dwóch pierwszych konstytucji z 1815 i 1818 roku gwarantowały wszystkim mieszkańcom Wolnego Miasta Krakowa zachowanie języka polskiego jako języka urzędowego, wolność osobistą, równość wobec prawa, bez żadnego uprzywilejowania szlachty i ziemian, a religia rzymskokatolicka została uznana za religie panująca. Zapewniały także nietykalność majątkową i osobistą, niezawisłość sądownictwa, obieralność sędziów i urzędników wyższych oraz wolność druku. Obowiązującym prawem cywilnym był nadal francuski kodeks Napoleona, handel odbywał się na zasadzie francuskiego kodeksu handlowego. Sądownictwo działało sprawnie i zgodnie z uchwaloną konstytucją niezależne, a postępowanie w sprawach cywilnych i karnych było jawne. Od sędziów nominowanych na to stanowisko wymagano tytułu doktora prawa. Wprowadzono Sąd Przysięgły, Sąd Pokoju, Sąd Pierwszej Instancji oraz Apelacyjny. Sądem Kasacyjnym był Wydział Prawa Uniwersytetu. Korzystanie z tych praw było ograniczone dla chłopstwa, ale i oni uzyskali podobne choć mocno ograniczone prawa po uchwaleniu drugiej konstytucji w 1818 r. Ogólnie mówiąc w Wolnym Mieście zostały zachowane podstawowe zasady ustroju społecznego z okresu Księstwa Warszawskiego. Pod koniec istnienia Wolnego Miasta Krakowa wsie zostały w 75% oczynszowane. Folwarki stawały się przedsiębiorstwami nastawionymi na produkcje zboża
i hodowle bydła. Podobny rozłam zaobserwować można było w miastach. Powstała nowa klasa inteligencji składająca się z Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego i innych szkół, urzędnicy oraz pracownicy umysłowi. Powstało wówczas jeszcze wiele obozów politycznych, które walcząc ze sobą powodowały wiele zamieszania w utrzymaniu stabilności w Wolnym Mieście. Np: na czele obozu arystokratyczno- ziemiańskiego stał Stanisław Hrabia Wodzicki, który miał decydujący wpływ na rozwój sytuacji politycznej w Wolnego Miasta.
Za wprowadzenie praw zawartych w konstytucji jak i ich rozwinięcie oraz zorganizowanie administracji odpowiedzialna była Komisja Organizacyjna, w której skład weszli komisarze państw opiekuńczych i senatorowie Wolnego Miasta Krakowa. Celowo powołana Komisja Włościańska miała uregulować status prawny włościan (własność publiczna, państwowa, kościelna). Władza wykonawczo centralna należała do Senatu składającego się z prezesa i 12 senatorów, z których 8 wybierała Izba Reprezentantów, 2 Kapituła Krakowska, 2 Uniwersytet.
PREZES koordynował pracą Senatu. Posiadał wiele własnych kompetencji. Reprezentował go na zewnątrz jak i reprezentował Wolne Miasto wobec mocarstw opiekuńczych , posiadał zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji. Miał prawo do wydawania poleceń, a później do skutecznego ich kontrolowania i egzekwowania. Posiadał nadzór nad funkcjonowaniem całej administracji państwa. Mógł zablokować każda niewygodna dla siebie sprawę, ostatecznie zatwierdzał uchwały podejmowane przez senat.
SENAT dzielił się na wydziały: 1- spraw wewnętrznych i sprawiedliwości, 2- policja i milicja,
3- dochodów publicznych i skarbu. Do każdego z wydziałów Prezes kierował pewną liczbę senatorów. Jeden z nich obejmował przewodnictwo i odpowiadał za całość spraw prowadzonych w danym resorcie. Senat posiadał także własny personel administracyjny
z Sekretarzem Generalnym na czele, który miał głos doradczy na posiedzeniach senatu.
Jednoizbowym organem przedstawicielskim było Zgromadzenie Reprezentantów. Składało się ono z 41 członków, z których 26 wybierały zgromadzenia gminne, po 3 Senat z Senatorów, Kapituła spośród kanoników i prałatów oraz Uniwersytet pośród profesorów i doktorów. Pozostałe 6 miejsc należało do Sędziów Pokoju. W jego kompetencji było ustawodawstwo
w sprawach drobniejszych, wybieranie senatorów i sędziów,, uchwalanie budżetu, stawianie
w stan oskarżenia urzędników łamiących prawo.. Konstytucja uzależniała jednak jego inicjatywę ustawodawczą od zgody senatu, który posiadał zarazem prawo zawieszenia na rok wykonywania uchwały sejmowej, jeżeli ta nie przeszła większością głosów co najmniej 7/8. Do organów centralnej administracji możemy także zaliczyć Biuro Policji Pośredniej przekształcone w 1827 r. w Dyrekcję Policji. Jego dyrektorem był zawsze jeden z senatorów. Zajmowała się bezpieczeństwem i nadzorem nad służbą zdrowia, budownictwem, kopalniami, intendentem dóbr narodowych i ekonomem, dróg i mostów, pożarnictwem, działalnością Wójtów itp. Miasto posiadało własna pocztę, a w 1832 roku wprowadzono Komitet Cenzury, który oparty był na wzorze austriackim. Składał się z senatorów
i urzędnika zwanego asesorem.
Administracja terytorialna:
Tu wprowadzono podział Wolnego Miasta na gminy wiejskie i miejskie, gdzie pierwsze miały liczyć po około 2 tyś mieszkańców, a w drugim 3,5 tyś. . Powstało wiec 28 gmin w tym 9 w samym Krakowie (7 chrześcijańskich a 2 żydowskie) . Gminy oddalone od miasta nazywano gminami okręgowymi. Na czele każdej gminy stał Wójt (miejski lub okręgowy). Wyboru na stanowisko Wójta dokonywało zgromadzenie gminne, a od 1833 zgromadzenie obiorcze. W gminach okręgowych Wójt mógł mieć nawet po kilku zastępców mianowanych przez senat. Pierwszeństwo w wyborze posiadali właściciele wsi. Po sprecyzowaniu norm konstytucyjnych w 1816 r. Wójt pełnił także funkcje administracyjne
i sadowe. Pierwsze pod nadzorem Senatu, obejmował nadzór nad gospodarką rolna i leśną, przemysłem handlowym, własnością narodową, musiał wykonywać rozkazy rządu, administrowanie własnością gminną, zarządzanie funduszami, ściąganie podatków. Drugie pod nadzorem władz sądowniczych. Sprawowali jurysdykcje w sprawach policyjnych (wykroczeń zagrożonych kara pozbawienia wolności do 3 m-cy). Wójt zobowiązany był także do czuwania nad porządkiem, bezpieczeństwem i spokojem w gminie. Musieli często objeżdżać tereny swojej gminy, z czego pisać musieli raporty dla Senatu. Widać , że i tu ustrój terytorialny Wolnego Miasta opierał się głównie na przepisach z czasów Księstwa Warszawskiego. Urząd Wójta istniał do grudnia 1838. Na zarządzie Konferencji Rezydentów powołano komisarzy dystryktowych w okręgach , cyrkułowych w gminach miejskich. Na miejsca zastępców wójtów okręgowych powołano zwierzchników miejscowych, którzy mieli uprawnienia policyjne jak i prawo do ściągania podatków. Obejmowali stanowisko na zasadzie nominacji . Natomiast w Krakowie komisarze cyrkułowi podlegali bezpośrednio Dyrekcji Policji. Ostatnie lata funkcjonowania lokalnej administracji w Rzeczpospolitej Krakowskiej zostały podwójnie podporządkowane. Senatowi i Dyrekcji Policji.
Było to następstwem co raz to mocniejszego wprowadzania reżimu policyjnego
i ograniczenia śladowych już resztek autonomii przez państwa opiekuńcze. Przekazały one władzę w 1828 dla Komitetu Epuracyjnego, w którym zasiadali tylko posłuszni mocarstwu senatorowie. W trakcie Powstania Listopadowego autonomia wewnętrzna została przywrócona,
a Rzeczpospolita Krakowska wspierała powstańców z innych zaborów. W 1833 państwa opiekuńcze narzuciły nową konstytucję, która ograniczała do minimum wpływy mieszkańców na losy swojego państwa . Odebrano także prawo do wolnego handlu, a kres jakiejkolwiek autonomii położyła okupacja austriacka 1836-1846. W 1846 roku wybuchło powstanie krakowskie, to ono położyło kres istnieniu Wolnego Miasta Krakowa. 16 listopada 1846 wcielono jego ziemie formalnie do Austrii.
Źródła:
- W. Witkowski „ Historia administracji w Polsce 1764-1989” W-wa 2007r.
- Wikipedia, wolna encyklopedia – Wolne Miasto Kraków
- http://rg1.republika.pl/teksty/t2.html
Ulcia2911