Dr inż. Tadeusz KĘSOŃ                                                            31 lipca 2008 r.

ROLA PSYCHOLOGII W PRZECIWDZIAŁANIU TERRORYZMOWI

Każda z nauk, która dysponuje narzędziami, które mogą przyczynić się do skutecznego przeciwdziałania terroryzmowi powinna być w maksymalnym stopniu wykorzystana. Tylko bowiem wieloaspektowe poznanie i stworzenie mechanizmów, które umożliwią wcześniejsze rozpoznanie zagrożeń terrorystycznych może przyczynić się do ograniczenia skutków zamachów. Poza tym każdy sposób jest dobry, który zagwarantuje bezpieczeństwo współczesnego świata. Współczesny terroryzm to globalne zagrożenie, więc i jego poznawanie i zwalczanie powinno mieć całościowy charakter.

Zgodnie z definicją, psychologia jest nauką empiryczną, zajmującą się badaniem mechanizmów i praw rządzących zjawiskami psychicznymi oraz zachowaniami człowieka. Psychologia bada wpływ zjawisk psychicznych na interakcje międzyludzkie oraz interakcję z otoczeniem. Nauki z których czerpie psychologia to głównie socjologia, antropologia, filozofia, i biologia, ale bazując na własnych metodach eksperymentalnych psychologia jest nauką samodzielną. Psychologia zaliczana do nauk behawioralnych (nauk o zachowaniu) razem z socjologią, etologią, antropologią kulturową, kryminologią, niektórymi działami medycyny (psychiatrią, medycyną behawioralną). To co predysponuje psychologię do włączenia się do przeciwdziałania terroryzmowi to zajmowanie się psychologicznymi aspektami religii, łączenie jej z neurobiologią, neuropsychologią,  naukami kognitywnymi, a tym samym badanie różnych wieloaspektowych obszarów funkcjonowania człowieka.

Różne poddyscypliny psychologii, mogą więc być skutecznym narzędziem wspomagającym różne obszary i działania mające na celu ochronę przed terroryzmem, a zwłaszcza: działania  antyterrorystyczne (anti-terrorism); przeciwdziałanie terroryzmowi (counter-terrorism) i zarządzanie skutkami (consequence management)[1].

W zakresie działań antyterrorystycznych – metody psychologii mogą mieć zastosowanie w procesie redukowania podatności na atak i dla wzmocnienia ogółu społeczeństwa w obszarze identyfikowania zagrożonej infrastruktury i innych obiektów podatnych na atak.

W obszarze przeciwdziałania terroryzmowi – techniki psychologiczne mogłyby mieć zastosowanie do oceniania i poprawy świadomości ogółu społeczeństwa. Można polepszyć metody wykrywania stosowane przez obsługi urządzeń do wykrywania niebezpiecznych przedmiotów oraz skuteczność pracy operatorów tych urządzeń. Psychologia może poprawić świadomość sytuacyjną i zdolność sytuacyjnego poznania. Ulec poprawie mogą mechanizmy podejmowania decyzji, sposoby pracy zespołowej, selekcji i treningu personelu. Z automatyzowane systemy i narzędzia eksperckie generujące niewidzialne dla kontrolowanego sygnały mogą wspierać pracę personelu.  Zasady psychologii mogą mieć zastosowanie do wstrzymywania i utrudniania działalności terrorystycznej.

W obszarze zarządzania skutkami – metody stosowane w psychologii mogą być używane do zwiększenia możliwości odpowiedzi, poprawy procedur ewakuacji osób, promowania odporności (sprężystości, zdolności do powrotu do realizowania swoich funkcji) ogółu społeczeństwa, udzielania bardziej efektywnej pomocy ofiarom zamachów terrorystycznych. Proponuje się również powołanie psychologicznych zespołów konsultacyjnych, które wspierałyby władze, stosujące te metody do przeciwstawienia się terrorystom.

ZASTOSOWANIE PSYCHOLOGII W DZIAŁANIACH                  ANTYTERRO­RYSTYCZNYCH

Pomimo tego, że w dotychczasowym procesie ochrony przed terroryzmem zasadnicze znaczenie mają metody i techniki wspierane przez inne dziedziny nauki, proponowane metody i udział psychologii mogą wiele wnieść do przyszłych działań zwalczających terroryzm. To diametralnie inne  zastosowanie tej dziedziny wiedzy nie ma na celu zaniechania dotychczasowych dociekań o korzeniach i uwarunkowaniach terroryzmu, a raczej skupienie się  na problemie jak psychologia może poprawić bezpieczeństwo i wywiadowczą ochronę personelu czy też wzmocnić skuteczną odpowiedź na różne ataki terrorystyczne, a także jak psychologia może pomóc naprawić skutki ataków terrorystycznych. Proponuje się odejść od stereotypu myślowego, że psycholog to osoba, która kładzie pacjenta na kozetce i pyta „Jak się Pan/Pani czuje? A wzięcie pod uwagę, że współczesna psychologia jest parasolem spinającym wiele dziedzin wiedzy, takich jak: czynniki ludzkie, ergonomia (np. naukę o ludzkich zachowaniach i interakcji maszyna-człowiek) psychologię poznawczą, neuropsychologię, sztuczną inteligencję, psychologię społeczną i osobową, psychologię użytkową, poradnictwo i psychoterapię, wpływu kultur na zachowania jednostki.

Przeciwdziałanie terroryzmowi ma istotne znaczenie zwłaszcza w krajach, których społeczeństwo przyzwyczaiło się do życia w warunkach dobrobytu i pokoju. Otwarcie granic i swoboda podróżowania powoduje, że działania przeciwdziałania terroryzmowi powinny nabrać szczególnego znaczenia. Przeciwdziałanie angażuje różnorakie środki w celu zmniejszenia wrażliwości na atak terrorystyczny społeczeństwa, terytorium, infrastruktury, systemów informatycznych i komunikacyjnych. Psychologia może być użyta do wspierania działań antyterrorystycznych w dwóch obszarach: zmniejszania zagrożenia i wskazywania obiektów podatnych na atak. 

Zdaniem autorów artykułu możliwe są tu do zastosowania m.in.:

Ø     czynnika ludzkiego i zasad ergonomii (HF/E – Human Factors and Ergonomics) do redukcji wrażliwości na atak;

Ø     zjednania sobie pomocy społeczeństwa do identyfikowania wrażliwości na atak.

W pierwszym przypadku chodzi o to, że po ataku na World Trade Center poświęca się dużo uwagi na wymagania jakim powinny odpowiadać nowe i modernizowane budynki instytucji państwowych. Psychologia i inżynieria nakładają się na siebie zarówno w działaniu czynnika ludzkiego i zasad ergonomii. Obie te dziedziny wykorzystują zarówno wiedzę ludzką jak i ograniczenia przy projektowaniu systemów, organizacji, pracy, urządzeń i wielu innych urządzeń służących zapewnieniu bezpieczeństwa, przy zachowaniu ich efektywności działania i wygody użycia. Zasady HF/E mogą być użyte zwłaszcza do projektowania systemów ewakuacyjnych i projektowania wnętrz. W psychologii zasady te są widoczne zwłaszcza w badaniach nad projektowaniem środowiska, które skupia się nad jakością tworzonego środowiska. Stąd też zasady HF/E i badań nad projektowaniem środowiska mogłyby mieć zastosowanie zarówno przy projektowaniu nowych obiektów, jak i modernizacji  i adaptacji do nowych wymagań dotychczasowych budynków.

Jednym z działań antyterrorystycznych jest funkcjonowanie tzw. „czerwonych zespołów”. Zadaniem ich jest identyfikowanie słabych stron działających systemów i ich ulepszanie, zanim terroryści odnajdą te ułomności. Zespoły te mogłyby pracować nie tylko tak jak dotychczas w obszarze cyberterroryzmu, lecz  w każdym obszarze walki z terroryzmem, a zastosowanie psychologii miałoby poprawić ich efektywność.

W drugim przypadku – zjednanie sobie pomocy społeczeństwa – ma znaczenie, zwłaszcza teraz, kiedy widzimy, jak proste stosowane przez terrorystów techniki działania potrafią  radzić sobie (omijać) stosunkowo wysoko zaawansowane procedury bezpieczeństwa. Szczególnie przydatne byłoby zapewnienie sobie i wykorzystanie intelektualnej siły własnego społeczeństwa oraz ustanowienie sposoby wynagradzania społeczeństwa za wskazywania i tworzenie spisu słabości systemu, wskazywania słabych punktów infrastruktury, budynków, które mogłyby być łatwymi celami ataku. Pomysł psychologów polega na tym, aby tworzyć system wykrywania przed zdarzeniem a nie raportowania po zdarzeniu.  Odmianą tej idei mogłyby być tworzone na wzór „Lotniskowych Strażników”, grup ochotniczych straży, które odpowiednio przygotowane mogłyby patrolować niechronioną infrastrukturę, bądź też odpowiednio inspirowane, wyselekcjonowane grupy specjalistów rożnych dziedzin, którzy mogliby prowadzić obserwacje systemów w dziedzinach, w których pracują oraz wskazywać słabości tych systemów.

Sceptycy uważają, że uzyskanie pełnego bezpieczeństwa i kompletnej informacji zabezpieczającej przez atakami terrorystycznymi jest niemożliwe. Być może mają rację, lecz uzyskanie pomocy społeczeństwa we wskazywaniu lokalnych problemów oraz słabych (wrażliwych) punktów, daje możliwość zgromadzenia wiedzy, której w żaden inny sposób nie uzyskalibyśmy.

ZASTOSOWANIE PSYCHOLOGII W PRZECIWDZIAŁANIU TERRORYZMOWI

Każde działanie terrorystyczne ma w zasadzie cykliczną formę, składającą się z fazy: planowania, przygotowania, wykonania,  ucieczki i oceny efektów.  Pozytywne zakończenie cyklu oznacza, że terroryści rozpoczną nowy cykl przygotowań, być może o większej skali ataku. Rolą władz i służb jest przerwanie tego cyklu.

Metody psychologii mogłyby mieć zastosowanie w trzech obszarach:

Ø     wzmocnieniu gotowości społeczeństwa na zdarzenia terrorystyczne;

Ø     zwiększeniu skuteczności działań wykrywczych służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo;

Ø     tworzeniu barier (utrudnień) dla działań terrorystów.

Tworzenie gotowości społeczeństwa do wskazywania symptomów działalności terrorystycznej

Terroryzm w zasadzie nie obywa się  bez przygotowań. Terroryści przemieszczają się, kupują materiały, trenują, uzyskują dostęp do celów ataku. Materiały wybuchowe muszą być transportowane, podkładane w odpowiednie miejsca, itd. Wszystkie te czynności mogą być wyłapywane i wskazywane przez będące w gotowości społeczeństwo, zanim dojdzie do ataku terrorystycznego. Na przykład społeczeństwo może informować o dziwnych i podejrzanych zakupach, pojazdach, pozostawionych pakunkach. W takim przygotowaniu społeczeństwa mogłoby mieć zastosowanie kilkanaście metod znanych psychologii.

Szacowanie świadomości zagrożeń  terrorystycznych

Zanim dokonamy zmiany zachowań społeczeństwa musimy wiedzieć na jakim etapie świadomości ono się znajduje i jakie są różnice między rozwiązaniem do którego dążymy a stanem obecnym. Mogłyby mieć tu zastosowanie różnorakie techniki szacowania. Podstawowym celem szacowania mogłoby być:

-         zdefiniowanie co oznacza świadomość działań terrorystycznych, zarówno w znaczeniu ogólnym jak i w obszarze jego elementów składowych;

-         rozwój ważnych i istotnych dla danych składowych terroryzmu metod ich szacowania oraz świadomości ich istnienia;

-         gromadzenia istotnych danych o społecznej świadomości;

-         wskazywania słabych i mocnych stron świadomości społecznej;

-         identyfikacja warunków i skłonności, które zwiększają i osłabiają świadomość społeczeństwa.

Poprawa świadomości działań terrorystycznych ogółu społeczeństwa

Kiedy znamy już poziom świadomości działań terrorystycznych społeczeństwa oraz znamy, w jakich obszarach należałoby zwiększyć świadomość społeczeństwa, możemy podjąć działania w obszarze poprawy tej świadomości. Mogą tu mieć zastosowanie trzy specjalności psychologiczne: psychologia kształcenia (nauczania), metody perswazji i programy oceny.

Psychologia posiada szeroki warsztat w zakresie prowadzenia badań nad technikami nauczania czy też optymalizacji kształcenia. Doświadczenia w tym obszarze mogłyby być wykorzystane przy tworzeniu instrukcji i określaniu metod poprawy świadomości społeczeństwa. 

Poprawa wykonywania obowiązków w zakresie wykrywania przez personel przeciwdziałający terroryzmowi

Szczególnie dużo psychologia ma do zaoferowania personelowi, który działa na pierwszej linii przeciwdziałanie terroryzmowi. Dotyczy to zarówno personelu, który bezpośrednio odpowiada za bezpieczeństwo, takich jak personel prześwietlający bagaże czy obsługujący bramki do wykrywania metalu jak i agentów wywiadu. Zastosowanie psychologii może dać nowe narzędzia wykrywania, pomóc personelowi w pracy zespołowej, usprawnić pracę administracji w przeprowadzaniu selekcji personelu, a także przygotować znacznie sprawniejszy personel obsługujący urządzenia wykrywające.

Wzmocnienie możliwości wykrywania

Głównym zadaniem personelu kontrolującego (prześwietlającego) bagaż oraz obsługujących bramki do wykrywania metalu, jest detekcja materiałów niebezpiecznych zarówno dla pojedynczych pasażerów, jak i takich które mogłyby być wykorzystane do przeprowadzenia ataku terrorystycznego. Głównym zadaniem agentów wywiadu, jest  wykrywanie działań, zachowań i aktywności, które wskazywać mogłyby na przygotowania do działalności terrorystycznej. Praca tych grup personelu opiera się na używaniu dwóch zasadniczych umiejętności (dziedzin) psychologii w wykrywaniu zagrożeń terrorystycznych: zwracania uwagi na coś i podejmowania decyzji. zarówno W psychologii HF/E jak i nauki o poznaniu są poddziedzinami, które bazują na tych podstawowych umiejętnościach.

Obie te dziedziny mogą dać istotne narzędzia do pracy temu personelowi. Mogą być pomocne w obszarach, takich jak: czujność; skupiona, ukierunkowana na coś uwaga; selektywna i podzielna uwaga; stres i zmęczenie. Badania czynników ludzkich i ergonomii zajmują się bardzo specyficznymi dziedzinami poznania i ludzkich zachowań, bardzo istotnych dla możliwości przeciwdziałania terroryzmowi. Naukowcy z obszaru HF/E zaangażowani są w prowadzenie badań z dziedziny neuroergonomii.  Badają oni pracę mózgu w czasie pracy osób. Np. prowadzone są badania funkcji mózgu podczas prowadzenia prac prześwietlania bagażu oraz określanie obniżania jego sprawności wraz z narastającym zmęczeniem.

Kolejnym obszarem zainteresowań psychologii jest tzw. świadomość sytuacyjna. Związana ona jest z umiejętnością postrzegania przedmiotów w środowisku w zależności od czasu i przestrzeni, zrozumieniu ich znaczenia i projekcji, zmiany ich statusu w najbliższej przyszłości.

W psychologii badanie czynnika ludzkiego ukierunkowane jest m.in. na procesy podejmowania decyzji w warunkach stresu.

Wszystkie te doświadczenia psychologii: rola czynnika ludzkiego, ergonomia, neuroergonomia, świadomość sytuacyjna, procesy podejmowania decyzji w warunkach stresu i obciążenia, modelowanie poznawcze, mogą nie tylko być wykorzystywane w pracy personelu przeciwdziałającemu terroryzmowi, ale mogą służyć poprawie efektywności ich pracy.

Wyposażenie personelu zwalczającego terroryzm w zaawansowane psychologiczne zautomatyzowane narzędzia

Mówiąc w dużym uogólnieniu, osoby zajmujące się przeciwdziałaniem terroryzmowi zajmują się analizowaniem różnych sygnałów, które mogą świadczyć o możliwościach działań terrorystycznych. Analizowane przez nich sygnały nie zawsze wprost wskazują na działalność terrorystyczną. Przykładowo osoba, która kupuje np. duże ilości nawozów sztucznych może być rolnikiem, który po prostu potrzebuje te środki chemiczne do uprawy roślin, ale może zdarzyć się, że kupujący takie środki nie wykorzystuje ich do produkcji rolnej, ale wyrabia z nich materiały wybuchowe. Zakup nawozów nie jest więc sygnałem bezpośrednio wskazującym na działalność terrorystyczną. Zakupy takie, są czymś co z technicznego punktu widzenia nazywamy „nieostrym sygnałem”. Czasami sygnał taki  oznacza terroryzm, najczęściej jednak nie.

Uzupełnianiem klasycznego podejścia do wykrywania sygnałów zajmują się uczeni zajmujący się teorią i zastosowaniem czynnika ludzkiego oraz ergonomii. Teorie te mogą być zastosowane przez wywodzącą się z poznawczej psychologii, sztuczną inteligencję, do budowania eksperckiego systemu wykrywania „nieostrych sygnałów”. Dzięki psychologii z zastosowaniem technik wykrywania nieostrych sygnałów byłby możliwy rozwój zautomatyzowanych eksperckich systemów do analizy danych (takich jak: rodzaje zakupów, podróże, aktywność w internecie) ostrzegających odpowiednie służby o wykryciu sygnałów, które mogą sugerować przygotowania do działalności terrorystycznej.

Wzmocnienie funkcji zespołu w pracy personelu przeciwdziałającego terroryzmowi

Personel przeciwdziałający terroryzmowi najczęściej funkcjonuje w zespołach. Ale ze względu na to, że zajmują się różnymi kwestiami i często w różnych miejscach i obiektach ją to zespoły wirtualne. Często pracę ich wspomagają wytwory sztucznej inteligencji. Psychologia zajmująca się czynnikiem ludzkim i ergonomią oraz psychologia organizacji uprzemysłowionych bada funkcjonowanie zespołów. Ukierunkowując swoje badania na szacowanie i polepszanie funkcji zespołu, oraz na badanie rozproszonych i wirtualnych zespołów.

Współcześnie zespoły zajmujące się przeciwdziałaniem terroryzmowi nie są jednolite, lecz stają się wielokulturowe i wielonarodowe. Ten mix kultur i narodowości musi oddziaływać na skuteczną pracę zespołu. Zastosowanie technik psychologicznych może odpowiednio ukierunkować i wzmocnić funkcjonowanie takich zespołów.

Wykorzystanie zaawansowanych psychologicznych metod do selekcji i treningu personelu przeciwdziałającego terroryzmowi

Wszystko wskazuje na to, że zapotrzebowanie na różnorodne zespoły przeciwdziałające terroryzmowi będzie wzrastało. Praca ta jest bardzo stresująca a jej wynik może decydować o życiu lub śmierci tysięcy ludzi. Stad tez uzasadnionym wydaję się rozważenie zastosowania psychologii do procesu selekcji, treningu i rozwoju pracowników zajmujących się terroryzmem niezależnie od poziomu umiejętności i szczebla zajmowanych stanowisk.

Psychologia w obszarze personelu zgromadziła olbrzymia bazę metod i wniosków dotyczących zasad naboru i selekcji. Szczególnie przydatne w procesie selekcji mogłoby być zastosowania osiągnięć psychologii osobowości oraz prowadzone badania dotyczące relacji i współdziałania w zespołach, ludzi o różnych charakterach.

Duże doświadczenie psychologii mogłoby być wykorzystane w czasie przygotowywania ludzi do pracy i dalszego rozwoju ich umiejętności. Opracowane dla sił zbrojnych instrukcje dotyczące zmian efektywności treningu, mogłyby w prosty sposób być zaadaptowane dla potrzeb szkolenia personelu przeciwdziałającego terroryzmowi.

W praktycznych zajęciach szkoleniowych należałoby stosować  komputerowe symulacje, wirtualna rzeczywistość i ćwiczenie zmiany ról. Należałoby skupić się na rozwoju umiejętności działania, a zwłaszcza tzw. pierwszej odpowiedzi na działalność terrorystyczną.

Jeden z aspektów treningu i rozwoju, który mógłby być szczególnie użyteczny, obejmuje „wzmocnienie poznawania” (cognitive enhancement). Jest to termin własny psychologii, który obejmuje naturę, czy też wzmocnienie ludzkiego intelektu i inteligencji, kreatywności, intuicji, a nawet mądrości. Wszystkie te poznawcze umiejętności mogą być wykorzystywane do wykrywania a nawet przewidywanie działań terrorystycznych.

Kreatywność i podejście z wyobraźnia do przewidywania potencjalnych ataków terrorystycznych ma zasadnicze znaczenie dla skuteczności działań. Ćwiczenie wyobraźni ma szczególne znaczenie zwłaszcza po ataku z 11 września, kiedy to nie przewidziano, że terroryści mogą wykorzystać samoloty do  uderzeń na World Trade Center. Chociaż użycie porwanych samolotów zostało wykorzystane ponad 6 miesięcy wcześniej, jako kanwa wyświetlanego w telewizji dramatu. Wyobraźnia, że wymyślony przez pisarza i producenta telewizyjnego dala potrzeb filmu sposób zamachu może się urzeczywistnić, byłby bardzo użyteczny dla pracy antyterrorystycznej.

Blokowanie funkcjonowania terroryzmu

W szerokim kontekście, występują co najmniej dwa sposoby, w których teoria i metody badań stosowane w psychologii mogą być zastosowane do blokowania funkcjonowania terroryzmu. Metody te bazują, odpowiednio na: obserwacji terrorystów i blokowaniu działalności.

Zastosowanie metod opartych na obserwacji terrorystów

Każda działalność terrorystów oparta jest na specyficznej taktyce i metodzie. Nauczenie się tych specyficznych taktyk i metod może sugerować sposób zwalczania terroryzmu. Przykładowo, badania nad działalnością hakerów z wykorzystaniem jakościowych metod badawczych pozwoliły skutecznie rozpoznać specyficzne taktyki i metody, które są istotne dla zwalczania cyberterroryzmu. Stąd też badanie strategii działania terrorystów może wskazywać metody obrony. Generalnie rzecz ujmując, możliwe byłoby prowadzenie badań technik działania terrorystów z wykorzystaniem jakościowych metod badawczych w pracy z terrorystami przebywającymi w więzieniach. Wyniki tych badań mogłyby pozwolić wypracować metody obrony przed terroryzmem.

Zastosowanie metod blokowania operatorów(ekspertów)

W niektórych sytuacjach terroryści są jakby odbiciem w krzywym zwierciadle personelu zajmującego się bezpieczeństwem. „Podobieństwa” między nimi zestawiono w tabeli nr 1.

Tabela nr 1.

Krzywe zwierciadło podobieństw