Demografia z elementami statystyki.doc

Demografia z elementami statystyki

Pojęcie demografii

Wg Jerzego Holzera demografia „jest nauką o prawidłowościach rozwoju ludności
w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium, która zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Jej nazwa pochodzi od greckich słów: „demos”- lud i „graphe”- opis.”

Demografia jako nauka

Współczesny rozwój nauk demograficznych spowodował wyodrębnienie się wielu subdyscyplin, takich jak:

-          demometria (in. demografia matematyczna) - nauka o metodach pomiaru
i predykcji (przewidywaniu) procesów demograficznych, których dokonuje się za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno - statystycznego,

-          demografia opisowa - zajmuje się naukowym opisem struktur i procesów demograficznych,

-          demografia historyczna- zajmuje się opracowywaniem metod pomiaru i opisem struktur i procesów demograficznych w minionych okresach, których świadectwem są często niekompletne dane statystyczne,

-          demografia potencjalna - stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych, nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i ewentualnie innych cech. Przez wagę rozumie się długość dalszego przeciętnego trwania życia,

-          doktryny demograficzne - kierunek zajmujący się formułowaniem teorii rozwoju ludności,

-          demografia społeczna - kierunek zajmujący się społecznym uwarunkowaniem procesów demograficznych,

-          demografia ekonomiczna - zajmuje się ekonomicznym uwarunkowaniem procesów demograficznych.

Interdysplinarny charakter demografii wynika z powiązań z takimi naukami jak:

-          statystyka - związki wynikają z formułowania ogólnych metod pomiaru masowych procesów demograficznych,

-          ekonomia - wynika z występowania związku między rozwojem gospodarczym
i demograficznych,

-          socjologia - związki głównie w zakresie badania zasad formowania rodziny
i uwarunkowań płodności, badania migracji i skutków urbanizacji, mobilności społecznej ludności (itp.),

-          psychologia (psychologia społeczna) - związki realizują się w badaniach społecznych i kulturowych uwarunkowań postaw prokreacyjnych ludności,

-          medycyna  -ma bezpośredni związek z demografią, w szczególności w zakresie oceny potencjalnych możliwości wydłużania przeciętnego dalszego trwania życia ludności, w badaniach umieralności niemowląt oraz umieralności według przyczyn zgonów (itp.).

Demografia a polityka społeczna

Pod pojęciem polityka społeczna należy rozumieć celowe oddziaływanie państwa, związków zawodowych i innych organizacji na istniejący układ stosunków społecznych, zmierzających do poprawy warunków bytu i pracy szerokich warstw ludności – usuwania nierówności społecznych oraz podnoszenie kultury życia (Szubert).

W zakres przedmiotowy polityki społecznej wchodzą potrzeby związane ze sferą bytu (wyżywienie, mieszkanie, pomoc materialna w przypadku zdarzeń losowych, niezdolność do pracy), potrzeby sfery pozamaterialnej (ochrona zdrowia, edukacja, usługi i działalność kulturalna, w tym rekreacja), a także potrzeby o charakterze psychospołecznym (aktywność społeczna, satysfakcja z pracy, uznanie, poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego
i społecznego.)

              Podstawowe dziedziny polityki społecznej jako nauki i działalności praktycznej to polityka:

-          ludnościowa i rodzinna,

-          polityka w dziedzinie zatrudnienia, płac, warunków i ochrony pracy,

-          mieszkaniowa,

-          ochrony zdrowia,

-          oświatowa,

-          kulturalna,

-          zabezpieczenia społecznego i opieki społecznej,

-          ochrony środowiska naturalnego,

-          prewencji, zwalczania zjawisk patologii społecznej.

Demograficzne aspekty polityki społecznej.

Pod pojęciem polityki ludnościowej należy rozumieć system świadomych działań, których celem jest wywołanie pożądanych zmian w rozwoju i ruchu ludności. Państwo
w drodze aktów prawnych oraz innych form wprowadza w życie środki realizujące cele tej polityki. Jednym z elementów polityki ludnościowej powinno być wyraźne określenie jej zasad i celów. Wynikają one z analizowania przeszłości oraz stanu teraźniejszości, a także
z prognoz demograficznych. Zakres działania polityki ludnościowej obejmuje te dziedziny
i formy oddziaływania, które wpływają na stan i strukturę ludności oraz na pożądane zmiany w jej rozwoju i ruchu.

              Bardzo ważną kwestią w polityce ludnościowej jest uruchamianie bodźców lub antybodźców, popierających bądź ograniczających liczbę urodzeń w związku z pożądanym procesem zmian ludnościowych. Proces ten jest zmienny w czasie, zróżnicowany
w przestrzeni i zależy od wielu wymiernych i niewymiernych czynników. Polityka ludnościowa jest ważną częścią polityki społecznej, a jej teoretyczne podstawy tworzy demografia. W celu kierowania procesami demograficznymi, powołuje się do życia różnego rodzaju instytucje oraz organizacje. Prowadzą one badania nad polityką ludnościową, proponując zmiany w kierunkach rozwoju ludności. Celem tych badań jest poznanie mechanizmów oddziaływania i skuteczności decyzji w polityce ludnościowej, wywołującej wzrost lub ograniczenie rozwoju ludności.

Ważnym elementem do rozważań w zakresie polityki ludnościowej są prognozy demograficzne. Stwarzają one podstawę do osiągania stanu i struktury ludności ocenianych jako pożądane. Może się zdarzyć, że podejmowane decyzje państwowe pozostają
w sprzeczności ze zmieniającą się sytuacją demograficzną. Prognozy demograficzne – aby były skuteczne – powinny być długookresowe, i z tego pułapu należy również oceniać politykę ludnościową.

Polityka demograficzna koncentruje się na uruchamianiu czynników wzrostu bądź ograniczenia liczby urodzeń. Oznacza to sterowanie rozwojem ludności. Powinno to sprzyjać zachowaniu równowagi demograficzno-ekonomicznej, a więc stanu pewnej harmonii pomiędzy liczbą i strukturą ludności a możliwościami i potrzebami społeczno-gospodarczymi społeczeństwa.

Można wyróżnić trzy typy polityki ludnościowej:

1)     politykę pronatalistyczną – obejmuje ona działanie zmierzające do zwiększania liczby urodzeń; celem tej polityki jest osiągnięcie największego liczebnego wzrostu ludności z pominięciem jakościowej strony tego procesu,

2)     politykę antynatalistyczną – obejmuje  ona działania zmierzające do ograniczenia wzrostu liczbowego ludności; celem tej polityki jest utrzymanie reprodukcji zawężonej,

3)     politykę neutralną (umiarkowaną) – ma na celu zachowanie istniejącej sytuacji ludnościowej, pozostawiającej zagadnienia prokreacji rodzinom i wyspecjalizowanym organizacjom; celem tej polityki jest dbałość o stronę jakościową procesów ludnościowych, przebiegających w ramach reprodukcji prostej.

Realizacja określonej polityki ludnościowej przebiega przy stosowaniu różnych instrumentów, które można w sposób następujący pogrupować:

1. 1. instrumenty administracyjno - prawne, w tym:

-          akty prawne (np. promujące produkcję oraz sprzedaż środków antykoncepcyjnych),

-          wprowadzenie zakazu lub ograniczonej zgody na aborcję,

-          określenie minimalnego wieku zawarcia małżeństwa,

-          akty prawne określające możliwości i warunki uzyskania rozwodu,

-          ochrona prawna kobiety ciężarnej,

-          prawo do przerw w pracy w związku z opieką nad dzieckiem (urlop macierzyński, opiekuńczy, wychowawczy);

2. 2. instrumenty ekonomiczne, w tym:

-          wysokość zasiłku macierzyńskiego,

-          zasiłki rodzinne przeznaczone na zaspokojenie potrzeb dzieci (w tym dodatkowe dofinansowanie dla dzieci chorych bądź kalekich),

-          zasiłki z tytułu urodzenia dziecka,

-          zasiłki wychowawcze i warunki ich przyznawania,

-          ulgi i preferencje mieszkaniowe na  rzecz rodzin wielodzietnych,

-          dofinansowywanie usług świadczonych przez żłobki i przedszkola,

-          rozwój oświaty i systemu ochrony zdrowia,

-          stypendia dla dzieci i młodzieży;

c. instrumenty wychowawcze, w tym:

-          zapobieganie o wyższy prestiż społeczny macierzyństwa i rodziny wielodzietnej,

-          dostęp do literatury z dziedziny życia w rodzinie i seksuologii (prowadzenie odpowiednich zajęć w szkole).

Polityka ludnościowa obejmuje także swym zasięgiem procesy migracyjne. Udogodnienia lub utrudnienia przy stałych wyjazdach emigracyjnych lub też powrotach
z emigracji oraz przemieszczania ludności są wyrazem tych procesów. Rozmiary migracji oraz jej kierunki przestrzenne wynikają z etapów i osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego. Nadmiar lub deficyt siły roboczej powoduje konieczność porozumień międzypaństwowych, dotyczących wykorzystywania zasobów jednego kraju i łagodzenia dysproporcji w drugim kraju. Dotyczy to także sezonowej lub stałej emigracji zarobkowej. Cechą szczególną polityki ludnościowej jest jej specyfika narodowa, o czym świadczy odrębność metod i instrumentów. Jest ona zależna od sytuacji danego kraju i jego potrzeb.

Tempo i perspektywy rozwoju ludności we współczesnym świecie stały się zagadnieniami ze wszech miar ważnymi przy określaniu strategii wzrostu gospodarczego
i rozwoju społecznego wielu państw. Pomiędzy polityką wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego a polityką ludnościową istnieje ścisła zależność. Ciągłość, a także tempo rozwoju ludności łączy się z postępem ekonomicznym i społecznym, zawierając w sobie zagadnienie ruchliwości przestrzennej (np. ze wsi do miasta). Tak samo struktura wielu społeczeństw może być korzystna i niekorzystna z punktu widzenia potrzeb gospodarczych. Te wzajemne uwarunkowania określają sposób gospodarowania czynnikiem ludzkim. Tak więc wpływ koncepcji wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego na procesy ludnościowe jest znaczący. Szczególnie dotyka on zagadnień:

a)      umieralność i czas przeciętnego życia – w zależności od kierunku przyjętej
i realizowanej polityki, umieralność może zmniejszać się lub zwiększać. Postępy
w przedłużaniu czasu przeciętnego trwania życia zależeć będą od stopnia nadumieralności,

b)     zmiany w wielkości rodziny i kwestia kontroli urodzeń,

c)      problem przyrostu naturalnego jest rezultatem zmian zachodzących w tworzeniu modelu rodziny. Zmiany te polegają na ograniczaniu lub zwiększaniu liczby dzieci rodzących się w czasie trwania związku małżeńskiego, ale także na obniżeniu lub podwyższeniu przeciętnego wieku nowożeńców,

d)     wzrost liczby ludności a napięcia społeczne i gospodarcze. Wielkość zaludnienia jest powiązana z osiągniętym poziomem rozwoju gospodarczego i społecznego. Niski stan zamożności państwa – z jednej strony – powoduje pauperyzację społeczeństwa,
z drugiej zaś – wzrostowi liczby ludności powinien towarzyszyć odpowiedni wzrost gospodarczy i rozwój społeczny. Brak harmonii we wzajemnych relacjach traktować należy jako zjawisko ludnościowo niekorzystne,

e)      zmieniające się warunki bytowe ludności. Warunki bytowe ludności kształtują: zmiany w dochodach poszczególnych grup ludności oraz wahania w kosztach utrzymania, zmiany w strukturze spożycia, rynek pracy, sytuacja mieszkaniowa społeczeństwa, dostęp do oświaty, kultury, ochrony zdrowia oraz wypoczynku,

f)       zasoby terytorialne i żywnościowe a liczba ludności. W tym obszarze występuje istotna współzależność, choć nie w każdej sytuacji bywa jednoznaczna. Nie zawsze bowiem małe terytorium albo problemy wyżywieniowe mają decydujący wpływ na obniżenie wzrostu liczby ludności. Powstają takie zjawiska, jak zmiany w gęstości zaludnienia, zróżnicowania w rozmieszczeniu ludności i układzie sieci osadniczej, zmiany w przyroście naturalnym, migracje wewnętrzne, a także procesy emigracyjne,

g)     mobilność przestrzenna. Sieć osadnicza i warunki mieszkaniowe w dużym stopniu decydują o ruchliwości przestrzennej ludności. Są przez  to czynnikiem stabilizującym ruchliwość ludności. Innymi elementami mobilności przestrzennej są codzienne dojazdy do pracy, często ze znacznych odległości, jak również ruch związany
z poszukiwaniem pracy.

Procesy demograficzne w interpretacji różnych teorii ludnościowych.

Teorie ludnościowe:

1)     prace Konfucjusza (551-479 p.n.e.) i jego uczniów świadczą o tym, że interesowali się głównie realizacją koncepcji „opitimum” ludności w odniesieniu do ludności zajmującej się rolnictwem. Debatując nad idealną proporcją między liczbą ludności
a wielkością obszaru, kierowali pod adresem władzy postulaty przenoszenia ludności z obszarów przeludnionych na niedoludnione. Zwracali uwagę na czynniki kształtujące przyrost ludności stwierdzając, że umieralność wzrasta wraz
z niedostateczną ilością żywności; przedwczesne małżeństwa powodują wzrost śmiertelności wśród niemowląt, a wysokie koszty ceremonii ślubnej zmniejszają ilość zawieranych małżeństw;

2)     Platon i Arystoteles zajmowali się formułowaniem polityki i zasad postępowania
w celu osiągnięcia optymalnej liczby ludności w warunkach ówczesnego państwa niewolniczego, która miała zapewnić najlepsze wykorzystanie ludzkich możliwości
z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa i klasy rządzącej. Platon zalecał wprowadzenie doradztwa oraz systemu nagród i kar dla młodych celem zwiększenia liczby ludności, oraz migrację. Jeśli przyrost był zbyt duży, zalecał kontrolę urodzeń w rodzinach wielodzietnych i kolonizację. Natomiast Arystoteles twierdził, że państwo powinno być tak ludne, by mmożliwe było swobodne rozkoszowanie się czasem wolnym. W nadmiarze ludności widział biedę i społeczne niedomagania. Wśród środków zaradczych wymienił porzucanie dzieci i przerywanie ciąży;

3)     imperium rzymskie preferowało działania pronatalistyczne upatrując w dużej liczbie ludności siłę militarną (to tzw. witalizm demograficzny). Prawo rzymskie przyznawało przywileje rodzinom wielodzietnym, a dyskryminowało bezdzietnych. Wybitnymi reprezentantami polityki ludnościowej tego okresu są: Ulipion (twórca tablic wymieralności) i Seneka (zajmujący się ruchem wędrówkowym ludności);

4)     w judaizmie (po okresie prześladowań także w chrześcijaństwie-głownie za sprawą działalności św. Augustyna) wyznacznikiem stosunku do rozwoju demograficznego stało się starotestamentowe wezwanie „Bądźcie płodni i rozmnażajcie się”, w którym potomstwo uważane było za wyraz Bożego błogosławieństwa;

5)     koncepcje szesnasto- i siedemnastowieczne (okres odkryć naukowych, kolonizacji nowo odkrytych terytoriów, gwałtownego wzrost handlu i tworzenia podstaw kapitalistycznego uprzemysłowienia krajów):

a)      autor jednego z pierwszych „opisów statystycznych” Polski, włoski jezuita, geograf- Giovanni Botero (1533-1617) był zwolennikiem silnego państwa, charakteryzującego się duża liczbą ludności (markentalizm) i wzrostu udziału przemysłu nad rolnictwem. Głosił, że ludność dąży do maksymalnego wykorzystania potencjału rozrodczego, ale środki zaspokojenia jej potrzeb życiowych są ograniczone i tym samym wyznaczają granicę liczebnego rozwoju ludności. Wyrazem osiągania tych granic był wzrost nędzy, wojen, kanibalizmu;

b)     zdaniem fizjokratów rozwój całej gospodarki uzależniony jest od rozwoju rolnictwa (Francois Quesnay, A. Turgot), a przyrost ludności jest uznawany za korzystny tak długo, jak długo powodował możliwość zwiększenia produkcji rolnej i jednocześnie zachowanie dostatniego poziomu życia ludności;

6)     Za twórcę pierwszej zwartej teorii ludnościowej uważa się Toedora Malthusa
(1766-1834), który twierdził, że liczba ludności wrasta w postępie geometrycznym
i podwaja się co 25 lat, a produkcja żywności- w postępie arytmetycznym. Epidemie, głód i. t. p. - będące następstwem dysproporcji między wzrostem liczby ludności
i środków żywnościowych- pełniły rolę naturalnego regulatora utrzymującego stan liczby ludności w granicach, na które zezwala istniejąca ilość żywności. Rozróżniał dwa rodzaje oddziaływania, umożliwiające utrzymanie liczby ludności na właściwym poziomie: środki prewencyjne (np. opóźnianie wieku umożliwiającego zawarcia związku małżeńskiego czy dobrowolny celibat) i „pozytywne przeszkody” skracające długość życia (tj. epidemie, wojny, klęski głodu). W związku z powyższym negował skuteczność wszelkich dążeń do zmiany stosunków ekonomicznych i społecznych
(np. uważał, że pauperyzacja jest efektem obiektywnego prawa ludnościowego, toteż nie mają większego sensu działania, których celem jest zmniejszenia skali tego zjawiska). We współczesnej myśli ekonomicznej i społecznej funkcjonują dwa określenia:

a)      maltuzjanizm- kierunek ekonomiczno-demograficzny, nawiązujący do w/w teorii ludnościowej, z założeniami którego należy zmierzać do usunięcia braków wynikających ze stosunków produkcji za pomocą ograniczania nadmiernego przyrostu ludności w drodze wprowadzenia przeszkód represyjnych;

b)     neomaltuzjanizm- upatruje przezwyciężenie „przeludnienia świata”,
a zwłaszcza trudności ekonomicznych i społecznych krajów rozwijających się za pomocą regulacji urodzeń;

7)     teorie ludnościowe socjalistów (Karol Marks, Fryderyk Engels, Lenin przewidywali, że w warunkach planowej gospodarki socjalistycznej będzie można oddziaływać na reprodukcję ludności tak, by zachodziła zgodność rozwoju ludności z produkcją);

...